Islom ensiklopediyasi
Download 5.13 Kb. Pdf ko'rish
|
|
VIDO XUTBASI - Muhammad (sav)ning vidolashuv xutbalari: 632 y. 8 martda Makkada, Arafotda. Qusvo degan tuyalariga mingan holda Arabistonning turli yerlaridan Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 307 kelgan 124 ming musulmonga qarata o‘qilgan. Bu tarixiy xutba "V. x." nomini olgan bo‘lib, u nafaqat yig‘ilgan musulmonlarga, balki butun insoniyatga qaratilgandi. VIJDON ERKINLIGI - ijtimoiy-falsafiy tushuncha; har kimning o‘z e’tiqodiga ko‘ra, mazkur jamiyatda mavjud ijtimoiy me’yorlarni buzmagan holda vijdoni buyurgani bo‘yicha yashash, ishlash imkoniyati. Bunda dinga munosabat masalaning bir tomoni hisoblanadi. Siyosiy jihatdan V.e.ga demoqratiya ko‘rinishlaridan biri sifatida qaraladi. Yuridik nuqtai nazardan V.e. insonning asosiy shaxsiy huquqlari sirasiga kiradi va demoqratik erkinliklardan biri hisoblanadi. O’zbekistonda u O’zR Konstitutsiyasida, "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida"gi Qonunda (1991 yil 14 iyunda qabul qilingan, 1998 yil 1 mayda yangi tahriri tasdiqlangan) nazarda tutilgan. Konstitutsiyaga ko‘ra, "hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega" (31-modda). O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bo‘yicha diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ayni vaqtda yangi tahrirdagi "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida"gi Qonunga ko‘ra, dinga munosabatidan qat’i nazar, fuqarolarning tengligi ta’minlanadi (4-modda). Ushbu Qonunda ta’kidlanishicha, hech bir dinga yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Qonun muayyan yoshga yetgan fuqarolarning o‘z diniy ehtiyojlarini qondirish uchun diniy tashkilot tuzish, oliy va o‘rta diniy o‘quv yurtlarida ta’lim olish tartib-qoidalarini ham belgilab bergan. Ayni vaqtda dindan davlat va Konstitutsiyaga qarshi targ‘ibot olib borishda, millatlararo adovat uyg‘otishda, vaziyatni beqarorlashtiruvchi uydirmalarni tarqatishda, aholi o‘rtasida vahima chiqarishda ham davlat, jamiyat va shaxsga qarshi qaratilgan boshqa g‘arazli maqsadlarda foydalanishga yo‘l ko‘yilmaydi (5-modda). VILOYATI FAQIH - shialikda "yashiringan imom" - mahdiyning kelishi va adolat o‘rnatishi haqidagi g‘oyaga bog‘langan tushuncha. 1979 y.dagi Eron islom inqilobi natijasida bu g‘oyani amalga oshirish, amalda imom zimmasiga yuklash mumkinligi haqidagi aqidalar vujudga keldi. Eron islom jumhuriyatiga 1989 y.gacha rahbarlik qilgan oyatullo al-uzmo Ruhalloh al-Musaviy al-Humayniy ana shunday V.f. rahbari vazifasini bajardi, ya’ni u davlatning biror lavozimida bo‘lmasa ham, amalda butun Eron ijtimoiy hayotiga rahbarlik qildi. VIRD (arab. - vazifa) - tark qilmay doim bajarib turiladigan vazifa, duo; tasavvufda shayx va muridlarning kundalik o‘qib yurishlari uchun zarur bo‘lgan Qur’oni karim gilovati, zikr, tasbeh o‘garish, duo, salavotlar. Ular kechki va tunga ibodatlar orasida ado etilib, tariqatning asosi hisoblanadi. VOBKENT MINORASI - me’moriy yodgorlik. Buxoro sadri Burxoniddin Abdulaziz II tomonidan 1197-98 y.larda kurdirilgan. Minoraning tepa qismida devoniy xatvda "Minora 595 hijriy yilda qurib bitkazildi", deb yozilgan. "Kimki masjvd qursa, o‘ziga jannatdan makon kurgan bo‘ladi", degan hadis ham bitilgan. O’sha davrda minoraga yondosh bir masjid va bir Madrasai sadriya mavjud bo‘lib, u Movarounnahrdagi eng yirik bilim maskani bo‘lgan. Minoraning bal. 38,7 m. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 308 VOJIB (arab. - majburiyat, burch) - islomda bajarilishi zarur bo‘lgan amal turi. Zaruriylik nuqtai nazaridan V. farzdan keyin, sunnat talablaridan oldin turadi. Islomda V.ni inkor etish og‘ir gunoh hisoblansa-da, kofirlikka nisbat berilmaydi. "Podshohning amri vojib" degan tushuncha Qur’onda bor. Sunniylikda V.ga shariat tushunchalari bo‘yicha farz bilan sunnat erasidan joy berish hanafiylik mazhabidagina e’tirof etilgan. Boshqa uch ushhabda V. alohida tushuncha sifatida qabul qilinmagan. Ularda farzdan keyin bevosita sunnatga o‘rin berilgan. V.ni esa, ular farzga qo‘shib yuborishgan. Binobarin ular hanafiylik mazhabidagi V.larni farz qisoblaydi. Mas., besh vaqt namoz, ro‘za, zakot, qajni hanafiylar farz desa, ular farz ham, V. ham deb atayveradi. VOIZLIK (arab. va’z - targ‘ib, nutq) -va’zxonlik, notiklik. V. arablarda, umuman musulmon Sharqida qadimdan mavjud bo‘lib, dabirlik, xatiblik, muzak-k i r l i k va b. ko‘rinishlarga ega bo‘lgan. Savlat ahamiyatiga molik yozishmalar, maktublar va b. hujjatlarni o‘qib berish bilan shug‘ullanuvchilar dabirlik, hayitlar, bayramlar, turli yig‘inlar, juma namozlari va b. ommaviy tadbirlarda ma’naviyat, axloq-odobga oid mavzularda pand-nasihat aytuvchilar, Qur’oni karim oyatlari, Hadislarni sharhlovchilar V. xatiblik, tarixga oid narsa, voqea, hadislarni bayon etish, tushuntirish bilan shug‘ullanganlar, muzakkirlik (zikr qilmoq) qilganlar. Sharqda V.ni o‘rgatuvchi maxsus soha kalom ilmi, balog‘a ilmi bo‘lgan. Ar-Roziy, Mavlono Riyoziy, Mavlono Muin Voiz, Husayn Voiz Koshifiy va b. bu sohaning yetuk bilimdoni hisoblangan. VOSIL ibn ATO, Abu Huzayfa al-G’azzol (699-748) - mu’taziliylar oqimi asoschilardan biri. Madinada tug‘ilgan, so‘ng Basraga ko‘chib o‘tgan, bu yerda Hasan al-Basriy to‘garagining faol ishtirokchisiga aylangan. Gunohi kabira qilgan kishi holati haqida Hasan al-Basriy bilan ixtilofda bo‘lgani tufayli V.i.A. bir guruh maslakdoshlari bilan to‘garakni tark etgan va bu bilan mu’taziliyaga asos solgan. O’z ta’limotini tarqatish uchun xalifalikning barcha viloyatlari - Mag‘rib, Xuroson, Yaman, Jazira, Armanistonga targ‘ibotchilarini jo‘natgan. Uning targ‘ibotchilari ayni vaqtda umaviylarga qarshi tashviqot ishlari ham olib borishgan va bu bilan umaviylar sulolasining ag‘darilishiga imkon yaratganlar. V.i.A. Allohni inson ko‘rinishida tasavvur etilishiga qarshi bo‘lgan. U Qur’ondagi tegashli iboralarni majoziy ma’noda talqin etgan. Xususan, "o‘z qo‘ling bilan yarat" degan ibora uning fikricha, "o‘z hukming bilan" deganidir, bu xuddi qo‘l kaftlarini ochiq holdaligi saxiylikning ramziy belgisi, yopiqdiga esa - xasislikni ifoda etgani kabi. V.i.A. ko‘plab asarlar yozgan, uning "as-Sabil ila ma’rifat al-haqq" Haq(Alloh)ni tanish yo‘li asari musulmon fiqhi tarixida nihoyatda muhim o‘rin tutadi. V.i.A. birinchi bo‘lib haqiqat (al-haqq)ni bilishning 4 usuli (vujux)ni aniklab bergan: Kitob (kitob natiq), yakdil qabul qshshngan sahih hadis (xabar mujtamo alayhi), aqliy dalil (hujjat aql) va jamoaning yakdil fikri (ijmo’ min al-umma). Bu tamoyillar musulmon huquqini ishlab chiquvchilar (xususan, ash-Shofi’iy) tomonidan fiqhning 4 manbai (usul)ni belgilashda juda qo‘l kelgan. VUJUD (arab. - "borlik", "bo‘lishlik", "mavjudlik") - tasavvufda. Allohning borligi haqidagi aqida. Allohning bor bo‘lishi o‘z-o‘zidan zarurligi "vojib ul-vujud" deb ataladi. Allohdan boshqa mavjudotlar esa, "mumkin ul-vujud" deb nomlanadi. Ya’ni, bu Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 309 mavjudotlar Alloh tomonidan yaratilishi ham, yaratilmasliga ham mumkin bo‘lgan narsalardir. VUZU’ (arab. - yuvinish, tahorat) - islom an’anasida maxsus poklanish ibodati. Namozdan oldin yuz, qo‘l va oyoqni yuvish, boshga mash tortish, tahoratning yengil shakli, ya’ni kichik tahorat. Butun tanani boshdan-oyoq yuvish esa, katta tahorat (g‘usl) hisoblanadi. Zero, islomda tahoratsiz namoz o‘qish, Qur’onni ushlash mumkin emas. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 310 - X - XABAR (ko‘pligi axbor; "darak", "yangilik", "hikoya") - Muhammad (sav)ning so‘zlari va xatti-harakatlari haqida rivoyat (bu ma’noda sinonimi hadis, asar) - Qur’on va hadislarda bu so‘z o‘zining odatdagi - "darak", "bildirish" ma’nosida qo‘llanilgan; al-Buxoriy davridayoq (9-a.) ayrim hadislar axbor deb ko‘rsatilgan. Shialikdagi hadislar to‘plamlari ham Axbor deb ataladi. X. istilohi, shuningdek, ayrim tarixiy voqea yoki fakt, tarjimai holga doir ma’lumot, odob-axloq yoki dunyoviy xarakterdagi ko‘ngal ochdi hikoyalar ma’nosida ham ishlatiladi. XADICHA bint Xuvaylid (taxm. 555/556-620/ 621) - Muhammad (sav)ning birinchi xotinlari. X. beva qolgan boy xotin bo‘lgan. Muhammad (sav) avval X.ning savdo ishlarini boshqarganlar, keyinchalik unga uylanib, uning mablag‘lari bilan savdogarlik qilganlar. X. Muhammad (sav)ga ko‘p g‘amxo‘rlik va mehribonliklar ko‘rsatgan, u zotga vahiy kela boshlaganda payg‘ambarliklariga darhol ishongan, birinchilardan bo‘lib islomni qabul qilgan. U Muhammad (sav)dan 4 qiz va uch o‘gal ko‘rgan, faqat kenja qizi Fotimadan avlod qolgan. XAYR - yaxshilik, ezgulik; musulmon diniy, ilohiyot va falsafiy tafakkurida axloqiy va metafizik kategoriya, yovuzlik - sharrning ziddi. Axloqiy jihatdan ularning sinonimi sifatida jamil yoki hasan (go‘zal) va qabih (xunuk). Fiqhda yaxshilik - shariatga ko‘ra, kishi intilishi kerak bo‘lgan narsa, yovuzlik esa - undan qochish lozim bo‘lgan holatdir. Falsafiy va ilohiyot tafakkurida dunyoda yovuzlikdan ko‘ra yaxshilik ko‘pchilikni tashkil qiladi va Alloh faqat yaxshilikning sababchisidir, degan qarash ustundir. XALVATIYA - so’fiylik tariqati; 14-a. oxirida Shim.-G’arbiy Eronda shakllangan. Tariqat dastlab turkiy aholi o‘rtasida vujudga kelib, O’rta Osiyo tasavvuf maktabi (Ahmad Yassaviy)ning ayrim g‘oyalari va malomatiya va qalandariyaning kuchli ta’siri ostida faoliyat olib borgan. X. 50 dan ziyod mustaqil suluk va tariqatlarni boshlab bergan. X.ning asoschisi gilonlik Zohiriddin Umar al-Xalvatiy (1397 y. v.e.) bo‘lgan. U o‘z izdoshlari uchun qoidalar ishlab chiqqan, unga ko‘ra, qat’iy ravishda zohidlikka amal qilish (zuhd) va mutlaqo ro‘za tutish (imomlar soniga qarab) asoslab berilgan. Siyosiy sabablarga ko‘ra, (X. tarmoqlariga Usmoniylar rahnamolik qila boshlagach) X. ta’limoti vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishlarga uchrab sunniylik tariqatiga aylangan. X. ta’limoti asosini quyidagilar tashkil qiladi: ju’ (ixtiyoriy ochlik), samt (sukut saqlash), sahar (bedor bo‘lmoq), i’tizol (yolg‘izlik), zikr, fikr (meditatsiya), rabt (murid qalbi bilan shayx qalbi o‘rtasidagi aloqa) va ibodatda doimiy pokizalik. X. tariqati yashil yoki qora rangdagi to‘rtburchaqli qalpoq kiyishi bilan ajralib turgan. XALIFA (arab. - o‘rinbosar, noib) - ilk islomda jamoa hayotini shariat bo‘yicha tartibga solish va Alloh taolo ko‘rsatmalariga musulmonlar tomonidan amal etilishini nazorat qilish uchun saylab qo‘yilgan musulmon jamoasi rahbari. X. ba’zi vazifalarda vafot etgan Muhammad (sav)ning o‘rinlarini bosadi, deb hisoblangan, keyingi har bir X. esa, shu Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 311 vazifada o‘zidan oldingisining o‘rnini bosishi kerak bo‘lgan. Muhammad (sav)ning eng yaqin safdoshlari Abu Bakr Siddiq, birinchi X., keyingalari Umar, Usmon, Ali bo‘lishgan. Ularni xulafoi roshidin, ya’ni to‘g‘ri yo‘ldan boruvchi X.lar deb atashgan. Ali va Muoviya o‘rtasidagi kurash davrida musulmon jamoasining bo‘linishi sodir bo‘lgan, Ali tarafdorlari shialikka asos solishgan. Ular musulmon jamoasida hokimiyat faqat imom hisoblangan Ali va uning avlodlariga tegashli bo‘lishi lozim deb hisoblaganlar. X. unvonini shialar tan olmaydilar. Alini dastlab qo‘llab-quvvatlaganlar ichidan xorijiylar ajrab chiqqan, ular X.ni saylash tamoyilini qat’iy himoya qilishgan. Sunniylikni tashkil etgan musulmonlar jamoasining aksariyat qismi umaviylar sulolasidan bo‘lgan X.larni yoqlab chiqdi; bu sulola o‘rniga 8-a. o‘rtasida abbosiylar sulolasi kelgan. Abbosiylar asta-sekin real hokimiyatni qo‘ldan boy bera boshlaganlar, 13-a.da esa, Bag‘dod mo‘g‘ullar tomonidan bosib olingach va X.ni Qohiraga qochib ketganidan so‘ng (u yerda 10-11-a.da fotimiylar hukmron edi), amalda hech qanday hokimiyatga ega bo‘lmay qolishgan. 16-a.da turk sultonlari o‘zlarini X. deb atay boshlaganlar, bu holat 1924 y.gacha, ya’ni Usmoniylar saltanati tugaguncha davom etgan. XALIFALIK - Payg‘ambar (sav)dan noib bo‘lib, din ishlarini, diniy ilmlarni tarqatish, Islom arkonlarini qoim qilish, jihod olib borish, unga tegishli: lashkar tayyorlash, jangchilarga maosh berish, tushgan o‘ljani bo‘lib berish kabi ishlarni, hozirlik ishlarini, hadd-shar’iy jazolarni qoim qilish, zulmlarni ko‘tarish, amri ma’ruf, nahiy munkarni yo‘lga qo‘yish kabi davlat ishlaridagi rahbarlik ("Izolatul Xafo" 1-2). X. to‘rt yo‘l bilan sobit bo‘ladi: 1-Musulmonlarga fikri va nasihati o‘tadigan, axli hill va akd (halol va ish- so‘zi bir) bo‘lgan ulamolar, boshliqlar va askarboshilarning bay’ati bilan sobit bo‘ladi. Abu Bakr (ra)ning Xlari shu yo‘l bilan sobit bo‘lgan. 2-Xalifa odamlarga vasiyat qilib o‘z o‘rniga bo‘ladigan odamni tavsiya qilishi. Hazrati Umar (ra)ning X.lari shu yo‘l bilan sobit bo‘lgan. 3-Xalifa saylash uchun Sho‘ro majlisi tuzish. X,azrati Usmon (ra) va hazrati Ali (ra)ning Xlari shu yo‘l bilan sobit bo‘lgan. 4-X. shartlariga ega odamning odamlarga boshliq bo‘lib olishi bilan. Payg‘ambar (sav) xalifalaridan keyingi xalifalar shu yo‘l bilan bo‘lgan. ("Xujjatullohi Bolig‘a" 2-738). Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali (ra)lar roshid xalifalar va hidoyatli imomlar bo‘lib, Rasululloh (sav) ularga ishorat qilganlar va odamlarni ularga itoat qilishga va sunnatlarini tutishga amr qilganlar. Hasaanning X. muddatlari olti oy. Ulardan so‘ng musulmon podshohlarning birinchisi Muoviya. Hasan unga X.ni topshirgandan so‘nggina haqiqiy xalifa bo‘lgan. Hasanga otasining o‘limidan keyin Iroq ahdi bay’at qilgan edi. So‘ngra olti oydan keyin u kishi ishni Muoviyaga topshirdilar. Shu bilan Payg‘ambar (sav)ning Hasan haqlarida: "Albatta, mening bu farzandim sayyiddir. Alloh uning sababidan musulmonlarning ikki katta guruhi orasini isloh qiladi", degan gaplari rostligi zohir bo‘ldi (Buxoriy va Muslim rivoyat qilganlar). Keyin X. Muoviya ibn Abu Sufyonga va undan umaviylar sulolasiga o‘tdi. So‘ng abbosiylar va ulardan keyin usmoniylar xalifaligi bo‘ldi. X. Mustafo Kamol Otaturk tomonidan tugatildi. XANDAQ JANGI (arab. - chuqur) -Muhammad (sav) rahbarliklaridagi musulmonlar bilan makkalik mushriklar o‘rtasidaga jang. 627 y.da makkaliklar rahbari Abu Sufyon 10 mingga yaqin askar bilan kelib Madinani qamal qiladi. Muhammad (sav) tarafdorlari Madina atrofiga Salmon al-Forisiy tavsiyasi bilan xandaq qazib, shaharni himoya etadi. 3 haftalik qamaldan keyin Abu Sufyon qo‘shinlari Madinani ololmay orqaga qaytadi, musulmonlar g‘olib chiqadi. Bu islom tarixida X.j. deb nom oladi. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 312 XATIB (arab. - targ‘ibotchi, notiq) - masjidda juma va hayit namozi paytida xutba o‘qiydigan, va’z aytadigan ruhoniy. Islom muassasalarida ko‘pincha X. masjid imomi vazifasini ham bajaradi (imom-xatib deb atalishi shundan). XATIB BAG’DODIY, to‘liq ismi Abu Bakr Ahmad ibn Aliy ibn Sobit (1001-1071) - mashhur muhaddis va tarixchilardan biri. Yokut Hamaviy "Mu’jam ul-buldon"da uning ellik olti ta’lifidan bahs etadi. Kitoblarining ko‘pchiligi hadis ilmiga oiddir. 20 jildli "Bag‘dod tarixi"dan tashqari "al-Jome’ li-odobir-roviy vas-somi’", "al-Kifoya fi-ma’rifati usulir-rivoya", "Sharh divon Abi Tammom" kabi asarlari mashhurdir. Xususan, 20 jildli "Bag‘dod tarixi"ni alohida qayd etish lozim. Sharqshunos Salmon Parijda bu tarix haqida 300 sahifadan iborat bir bag‘ishlov nashr etgan. Ko‘pgana sharxlar ham bitilgan. Vafotidan avval barcha kitoblarini vaqf etgan, boyligini xayr yo‘lida ilm va hadis bilan mashg‘ul bo‘lganlarga bo‘lib bergan XATMI-QUR’ON - Qur’onni batamom o‘qish va shu munosabat bilan o‘tkaziladigan diniy marosim. Ramazon oyida, tarovih namozida Qur’oni karimni avvalidan oxirigacha tilovat qilib chiqilishi ham X.-Q. dir. XATTOBIYLAR, al-Xattobiya - "o‘ta" shialikdagi guruh; Abu-l-Xattob Muhammad ibn Ali Zaynab al-Asadiy izdoshlari. X.ning asoschisi va g‘oyaviy rahnamosining da’vatiga ko‘ra, ilohiy ruh to Ja’far as-Sodiqqacha bo‘lgan Ali xonadoniga mansub imomlarga birin-ketin jo bo‘lgan. Kufa yaqiniga chodir o‘rnatib Abu-l-Xattob o‘z tarafdorlarini xudo imom siymosida namoyon bo‘ddi deb Ja’far as-Sodiqqa ibodat qilishga chaqirgan. Bundan xabar topgan Ja’far as-Sodiq Abu-l-Xattobdan yuz o‘gargan va uni duoibad qilgan. Shunda Abu-l-Xattob ilohiy nur Aliylardan o‘ziga o‘tganligini da’vo qila boshlagan. Imomiylik merosiy ekanligini rad etib, imomlik - sof g‘oyaviy fazilat, payg‘ambarlar va imomlar ilohiy mujassamlikning ko‘rinishidir, ilohiylik - bu payg‘ambarlikdagi nur, payg‘ambarlik -imomlikdagi nur, dunyo ilohiy nurdan mahrum bo‘lishi mumkin emas va bu nur (imomlik) unga, yettinchi imomga o‘tganligani da’vo qilgan. 760 y. X.ning bir qismi Muhammad ibn Ismoil tarafdorlari bilan birga Kufada abbosiylarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarishgan. Qo‘zg‘olon bostirilib, Abu-l-Xattob qo‘lga olingach, bir guruh tarafdorlari bilan birga xochga tortilgan. Ularning jasadlari yondirilib, kallalari xalifa al- Mansurga jo‘natilgan, xalifa ularni uch kun Bag‘dod darvozalariga osib qo‘yishni, so‘ngra yoqib yuborishni buyurgan. Qolgan X. beshta guruhga ajrab ketishgan, ulardan biri Abu- l-Xattobning o‘lganligani inkor etib, uni ilohiylashtirishni davom ettirgan, boshqalari esa, yangi saylangan imomlarni ilohiylashtirganlar. X. uchun umumiy xususiyat imomlarni ilohiylashtirish, ularning g‘ayritabiiy bilimlariga ishonish bo‘lgan. X. jannat va do‘zaxni majoziy talqin qilganlar, o‘liklarni qayta tirilishini inkor etishgan, ruhlarning ko‘chishini tan olganlar. Barcha X. dastlabki uch xulafoi roshidin va sahobalarni, Alini o‘z vaqtida imomlikdan chetlatganlari uchun dinsizlikda ayblashgan. X.ning g‘oyaviy izdoshlari ismoiliylar -"ettichilar" bo‘lib, ularning diniy-siyosiy qarashlari, o‘z navbatida qarmatlar harakati mafkurasining muhim qismini tashkil etgan. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 313 XIZR (as) (Xizir, Hazrati Xizr, Xizr buva, Xizr-Ilyos) - Qur’onda "Allohning quli" nomi bilan tilga olingan taqvodor zot. X. (as) odamlarda Allohga bo‘lgan e’tiqodni mustahkamlash uchun Iso, Ilyos va Idris singari abadiy hayot ato etilgan payg‘ambarlardan hisoblanadi. Rivoyatlarga ko‘ra, X. (as) orollarda yashaydi, osmonda uchadi, hamisha dunyo bo‘ylab kezib yuradi, har yili haj qiladi, juma kunlari Makka, Madina va Quddus shlaridagi masjidlarda namoz o‘qiydi. Dengizda suzuvchilarga homiylik qiladi, maxsus duolar bilan chaqirilsa, yordamga keladi: suvga cho‘kayotganlarni qutqaradi, yonginni o‘chiradi, o‘g‘rilar xurujidan, jinlarning hiylalaridan, ilon chaqishidan xalos etadi va h.k. So’fiylar X. (as)ni avliyolar piri sifatida e’zozlaydi. Hazrati X. (as) qadimdan xalqlar tasavvurida odamlar mushkulini oson qiluvchi, u bilan uchrashgan kishilarga baxt ato etuvchi xudojo‘y qariyadir. Xudo yorlaqagan odamlargina X. (as)ga yo‘liqishi mumkin. Musulmon sharqi mamlakatlari, jumladan O’rta Osiyoda X. (as) nomi bilan bog‘liq ko‘plab . qadamjolar (mas., Hazrati Xizr masjidi va b.) mavjud. XIROJ, xaroj (arab. - soliq) - 1) o‘rta asr musulmon davlatlarida yer solig‘i. Dastlab X.ni Arab xalifaligada faqat g‘ayridinlar to‘lashgan. Musulmonlar ushr solig‘i to‘laganlar. Keyinchalik yer egalari, asosan, musulmonlar bo‘lgach, X. umumiy yer solig‘iga aylangan. X. alohida shaxsdan yoki jamoadan (butun qishloq ahlidan) olinishi mumkin bo‘lgan. So‘nggi o‘rta asrlarda u turli nomlarda atalgan. Usmonli turk imperiyasida X. deb musulmon bo‘lmaganlardan olinadigan jon va yer soliklari aytilgan (yana q. Jizya); 2) O’rta Osiyoda o‘rta asrlarda davlat yerlaridan to‘plangan soliq. O’rta Osiyoda 8-a.da islom dinining tarqalishi jarayonida joriy etilgan, shariatda qonunlashtirilgan edi. Zamonaviy soliq tizimining amalga kiritilishi bilan X. yig‘ish yo‘qolib ketdi. XIRQA (arab. - yamoq, quroq) - junli matodan tikilgan ustki kiyim. Asosan, so’fiylar kiygan. X. odatda so’fiylikda pirdan shogirdga o‘tgan, uzoq vaqt kiyilgani sababli u ko‘pincha eskirgan, quroq va yamoq bo‘lgan. X. o‘zbeklar orasida janda deb atalgan. XOJA AHROR (taxallusi; asl ismi Ubaydulloh; 1404-1490) - o‘rta osiyolik shayx, murshid, naqshbandiylik tariqati rahnamolaridan. Hoz. Toshkent viloyati Bog‘iston qishlog‘ida tug‘ilgan. Uning bolalik va yoshlik davri Toshkentda o‘tgan. Shajarasi ona tarafidan mashhur Shayx Xovand Tahurga borib taqaladi. Toshkent, Samarqand madrasalarida tahsil olgan. X.A. ko‘proq tasavvuf ilmiga qiziqadi va shu maqsadda Hirotga kelib Shayx Bahouddin Umar, Shayx Zayniddin Xavofiy kabi taniqli mutasavviflar suhbatida bo‘ldi. So‘ng Bahouddin Naqshbandning shogirdi shayx Yoqub Charxiy (1447 y.v.e.)dan naqshbandiylik tariqati asoslarini o‘rgandi. Bahouddin Naqshband ta’limotining davomchisi sifatida ruhoniylar o‘rtasida katta obro‘ga ega bo‘ldi va "valiy" (avliyo) deb tanildi. Ayni vaqtda dehqonchilik va tijorat ishlari bilan shug‘ullandi. X.A. juda katta yer-suv, mol-mulkka ega bo‘lib, mamlakatning ichki va tashqi siyosiy hayotida yetakchi o‘rin egalladi. X.A. qalamiga mansub 3 risola - "Faqarot ul-orifin" ("Oriflar so‘zlaridan parchalar"), "Volidiya", "Havroiyya" bizgacha yetib kelgan. Birinchi risolasida o‘zining va ba’zi tasavvuf namoyandalarining tariqatga oid fikrlari, ikkinchi risolasida tariqat yo‘liga kirgan kishining axloq-odobi, faqr va fano tushunchalari bayon etilgan. Inson zohiri va botinini pokiza qilish mavzui ham asardan joy olgan. Uchinchi risolasi mutasavvif shoir Abu Sa’id Abulxayr (11-a.) ruboiysi sharhiga bag‘ishlangan. Islom Ensiklopediyasi www.ziyouz.com kutubxonasi 314 X.A. naqshbandiylikning murshidi sifatida shuhrat qozonib, o‘z davrining ijtimoiy, falsafiy, ma’naviy hayotida muhim o‘rin tutdi. Jomiy, Navoiy, Bobur X.A.ni o‘zlariga ma’naviy pir - ustoz deb bilganlar, unga bag‘ishlab dostonlar bitishgan, asarlarini o‘zbek tiliga o‘garishgan. X.A. Samarqandda vafot etgan. Download 5.13 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|