Islom falsafasiga kirish
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
Sirojiddinov Sh. Islom falsafasiga kirish. kalom ilmi. o\'quv qo\'llanma. T. 2008.pdf
IBN AL-ARABIY TA'LIMOTI
XII asrda tasawuf ilmi zining taraqqiyot ch qqisiga k tarildi. Ibn al-Arabiy (1165-1240) tomonidan yaratilgan "Futuhoti Makkiya" va "Fusus al-hikam" 34 (1230) asarlarida k tarilgan oyalar tasawufning ana shu y nalishda erishgan yutuqlarining natijasi b ldi. Faylasuflarning qarashlarida ustivor b lgan mistik- metafizik qarashlar Ibn al-Arabiyning (1165-1240) "Vahdat al- vujud" (Yagona Borliq) mistik-ilohiy ta'limotida turli k rinishlarda z aksini topdi. Ibn al-Arabiy ta'limoti tarixga "Vahdat al-vujud" nomi bilan kirgan b lsa-da, zi uni bunday atamagan. Bu istiloh birinchi marta Ibn Taymiya (vaf. 1328) asarlarida uchraydi. Buyuk mutafakkir Muhyiddin Ibn al-Arabiy (vaf.1241) asli ispaniyalik b lib, Suriyada vafot etgan. Vujud muammosi islom falsafasining ilk tarixidan boshlab islomning yunon falsafasidan zlashtirgan metafizik muammosi edi. Eslash joizki, islom falsafasining ilk davrlarida, xususan, uning vakillari al-Kindiy, Forobiy, Ibn Sino va Ibn Rushd faoliyatida "Vujud" muammosi k proq Mavjudlik fenomeni nuqtai nazaridan diqqat markazini egallagan edi. Bunda "Vujud" muammosi, asosan, "mavjud"larning, ya'ni real narsalar ichki qonuniyatining (tuzilishining) bir qismi sifatida qaralar edi. Birinchi marta "mavjud"dan "vujud"ga tish islom falsafasi Ibn al-Arabiy siymosida chuqur mistik tajribadan tgandan s ng r y berdi. Bunga, qaysidir ma'noda, Ibn Sino ta'limoti q l kelgan b lishi mumkin. Ibn Sino vujud muammosiga "mavjud"ni tashkil qiluvchi komponent sifatida qaragan. Vujud — bu "Mohiyafning sifati (aksidenti) deb bilgan. Ayni shu mulohaza "Vahdat al-vujud" konsepsiyasining yaratilishiga turtki berdi. Ibn 94 al-Arabiy asarlarida bu oya rivojlantirilib, ta'limot darajasiga k tarildi. "Vahdat al-vujud" ta'limoti vujud voqeligini his qilish haqidagi metafizik qarashlarning mantiqiy rekonstruksiyasi deyish mumkin. Shuni eslatish lozimki, mohiyat va vujud tushunchalari inson tajribasining sodda darajasida bir-biriga qarama-qarshi emas. "Mohiyatparastlik" yuqorida aytilganidek, barcha tomonidan e'tirof etilgan juz'iy ontologik tajribaning tabiiy falsafiy rivojidir. Shu kontekstda "vujudparastlik" transendent vujudparastlikni, ya'ni uning bazasidagi metafizik tizimni anglatadi. Bunda Haqiqatni his etishdan tu ilgan mistik, ekstatik holat nazarda tutilib, unda voqelik (Haqiqat) zini muroqaba kengliklaridagi transendental ongda namoyon etadi. Biz shu yerda "mohiyat" va "vujud" kabi metafizik tushunchalar rtasidagi farqqa aniqlik kiritib olishimizga t ri keladi. Mohiyat - bizning narsalarga umumiy qarashimizning falsafiy ifodasidir. Biz har kungi hayotimizda atrofimizni har tomondan rab olgan "nar-salar", ya'ni "mayjud mohiyatlar" rab olgan olam bilan yuzma-yuz kelamiz. Biz kuzatayotgan barcha narsalar "mavjud b lgan" narsalardir. Hech qayerda vujud zining sof holatida k rinmaydi. U hamisha son-sanoqsiz mohiyatlarning zamirida yashirin. Shu nuqtai nazardan, mavjudlik mohiyat demakdir. Mohiyatparastlar "Vujud" kategoriyasiga mohiyatlaming sifatlari yoki mulkidan boshqa narsa deb qaramaydilar. "Vahdat ul-vujud" ta'limotida, aksincha, mohiyat va vujud rtasidagi teskari aloqadorlikni k ramiz. Vujud bunda asosiy. U yagona voqelikdir (haqiqat), mohiyatlar uning sifatlaridir. Muhyiddin ibn al-Arabiy nazariyasiga k ra, olam yagona Alloh vujudida paydo b lgan. Shuning uchun barcha oddiy moddiy-nomoddiy narsalarda U mujassam. Alloh va olam, ya'ni boshqacha aytganda, Vahdat va kasrat olami yaxlitdir. Butun borliq Iloh mohiyatini aks ettiruvchi k zgulardan iborat. Ilohiy Ibtido butun borliqning zidir, U abadiy va shu vaqtning zida hamisha harakatda, cheksiz tajalliydadir. Vujudiylar faylasuflar Mohiyat deb qabul qilgan tushunchani faqat Allohga nisbatan ishlatadilar. Sifatlarning tajalliy qilishini 95 Asmo, ya'ni ismlar deydilar. Asmo b lmasa, sifatlar zlarini zohir qila olmaydilar. Asmo — k zgudir. Asmo shuning uchun ham k zgudirki, ular ilohiy borliqning butun sir-sinoatini k rsatadi. Bu — ilohiy tajalliyot nazariyasidir. Asmo k zgu ekanligiga yana bir sabab bor. Alloh olamni y qdan (Adam) bor qilgan. Ilohiy sifatlar adam-y qlik sifatlariga qarama-qarshi ravishda zuhur etadi. Y qlikda eshitish, nutq, nazar, amal y q b lsa-da, Eshitish, gapirish, K rish, Qudrat va Allohning ezgu amallari tajalliyotda namoyon b ladi. Alloh zoti mukammal boiib, abadiy va doimiylik sifatiga ega. Adam-y qlikning sifatlari nomukammal, vaqtincha va tkinchidir. Alloh z ilmlarini ishga solishiga Ibtidoiy harakat yoki Ibtidoiy doira deyiladi. Ushbu bosqichni Ibn al-Arabiy Muhammad haqiqati — (haqiqati muhammadiya) deb nomladi. Bu istiloh ungacha ham ayrim sufiylar tomonidan tilga olingan. Xristian ilohiyotshunosligi tarixida ushbu jarayon Xristos (Masih ) bosqichi nomi bilan mashhur 35 . Ibn al-Arabiy Borliq yagonaligini uch darajada k radi: "Borliq uch darajadadir va boshqa q shimcha darajalar y q. Men ta'kidlaymanki, birinchisi zi bilan zi mavjuddir. Mavjudlik borliqdan tashqari boiishi mumkin emas. Aksincha, U vujudi mutlaq boiib, uning zidan boshqa manba (mabda)si y q. Qisqasi, bu absolut borliq cheksiz va mustaqildir. Alhamdulilloh, U Allohdir, Tirikdir, Abadiydir va Qudratlidir" 36 . Birinchi darajadagi borliqni Ibn al-Arabiy Vujudi mutlaq, Alloh deb nomlaydi. U yagona mavjud voqelikdir (Haqiqat). Agar Xudo bu barcha narsa boisa, unda biz yashayotgan olam nima? U — Xudoning soyasidir (Fusus, 49-bet). Olamning paydo boiishi — Allohning " z mohiyatini k rish uchun" zini oshkor etishidir. Buning sababi "yol izlik ami". Alloh zini tanitishni, zini, ismlarini bildirishni xohlagan va olamni yaratishdan maqsad shudir 37 . Ibn al-Arabiy bu fikrlarida mashhur qudsiy hadisga tayanadi: "Dovud pay ambar Allohdan bu olamni nega yaratganini s raganida, Alloh: "men bir xazina edim va maium boiishni xohladim. Shuning uchun olamni yaratdim", deb javob qiladi. Ibn al-Arabiy yozadi: "Biroq Alloh toiiq tajalliy etmaydi. U qoron ilik pardasi (jismoniy vujudlar) va yorugiik Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling