Islom falsafasiga kirish

Allohni k rish mumkinmi yoki U qayerda tiradi? 
Alloh sifatlari haqidagi muammolar, tabiiyki, Alloh Zoti 
haqida ham muayyan xulosalar chiqarishga undadi. Ilohiy sifatlarni 
insonlarnikidek tasawur qilish, ya'ni uni majozan talqin qilish 
not riligi haqidagi sunniy mutakallimlarning ta'limoti shu 
davrgacha Qur'oni karimda ochiq aytilgan, jismoniy a'zolarni 
qanday tushunish muammosini chiqardi. Mutakallimlar oldiga 
bir qancha masalalar q yildiki, ularga qoniqarli javob berishlari 
lozim edi. Shulardan biri, narigi dunyoda Allohning yuzini k rish 
masalasi edi. Qur'oni karimda (Qiyomat surasi, 23-oyat) 
Mahshar kuni insonlar Alloh yuziga boqib turadilar (ila rabbiha 
naziratun) deb aytilgan. Buni Uning yuzini k rish deb ham 
tushunish mumkin. Ammo bunday deb ta'kidlashga hech kim 
botina olmasdi. Sababi, Qur'oni karimda (An'om surasi, 103-
oyat) "K zlar uni idrok etmas" deyilgan. 
Ikkinchisi Allohning qayerda tirishi, Arsh qayerdaligi 
masalasi edi. Qur'oni karimda (69:17, 39:75, 40:7, 7:54) buni 
tasdiqlovchi xabarlar bor. Ayni shu tasdiqlar mutakallimlarni 
o ir ahvolga tushirar edi. Agar Alloh tirsa, demak, uning 
55 

---

tanasi va andom-andozasi bor yoki Arsh uning muayyan rni 
b ladigan b lsa, unda Alloh fazoda cheklangan, degan farazlarga 
munosabat bildirish zarur edi. Avvaliga, Xuroson va 
Movarounnahr hanafiylari bu masalalarga uncha e'tibor 
bermadilar. Bu mavzuga Abu MutFning chiqishlaridan boshlab 
e'tibor berila boshlandi. Abu Muti' Allohning arshi osmonda 
ekanligi oyasini rtaga tashlagan edi. z fikrlarini dalillashda 
mantiqan mulohaza yuritsa-da, hadisga suyandi. Rivoyatga k ra, 
a'robiy zining musulmon joriyasini ozod etmoqchi b lib, uni 
imtihon uchun Rasulullohning yoniga keltiribdi. Rasul ayoldan 
s rabdi: "Musulmonmisan?" U "Alhamdulilloh" deb javob 
beribdi. Shunda Rasululloh yana savol beribdi: "Alloh qayerda?" 
Ayol osmonga ishora qilibdi. Shunda Rasululloh: "Uni ozod et, u 
darhaqiqat musulmon ekan" — degan ekan. 
Abu Muti'ning ikkinchi mantiqiy dalili shundan iboratki, 
Alloh "a'lo" sifati bilan tavsiflanadi, chunki tuban (asfol) sifati 
hech qachon ilohiy mohiyatga t ri kelmaydi. A'lo — yuqori 
demak. Shunday ekan, Alloh yuqorida, osmondadir. 
Abu Muti'ning fikrlari Ibn Karrom tomonidan yanada kengay-
tirildi. Uning izdoshlari esa bu masalada juda chuqurlashib, hatto 
"Xudoning sochi, tirnoqlari bor" deyishgacha bordilar. Ibn 
Karrom Allohni bir joyda k rmoqchi b lgan b lsa, Najjor 
uni birdaniga har joyda deb tasawur qildi. 
Xullas, IX asrning oxirlarida, Makhul Nasafiy musul-
monlarni Allohga qiyofa berishga ta berilib ketishda tanqid qilish 
bilan mutakallimlarni ruhlantirdi. Hakim Samarqandiy zining 
"Kitob as-Savod al-a'zam" asarida karromiylarni Allohni insonga 
xshatishda ayblab, keskin tanqid qildi. M taziliylar ham 
jonlandilar. Bahslar qizib ketdi. Moturidiy ushbu masalada zidan 
oldingilarning tasawurlarini tahlil qildi va z yechimini e'lon 
qildi. Uningcha, Allohga inson qiyofasining berilishi uni jism 
deb hisoblashga olib keladi. Moturidiy boshqa mutakallimlar singari 
Allohni jism deyishga qarshi chiqdi. Hanafiyga xos ravishda Qur'oni 
karimga suyanish va mantiqan fikr yuritishga chaqirdi. Uning 
asosiy xulosalari quyidagicha yangradi: Alloh ringa ega deyilishi 
mantiqiy emas, chunki Alloh rinni moddiy olamda yaratgan. 
56 

---

U bu jarayongacha ham mavjud b lgan va shuning uchun u 
bundan mustasnodir. Oxiratda jannat ahli Alloh yuzini k rishi 
mumkin, ammo uning qanday tarzda amalga oshishi noma'lum 
(bi-la misal va-la kayfa).