Islom iqtisodiyoti va moliyasi, ziyorat turizmi

Kurs ishining maqsadi. Ziyorat turizmi tashkiloti va korxonalarida inson resurlarini boshqarishda vujudga keladigan muammolarga psixologik yondashuv jihatdan tahlil qilish va yechim topishni o‘rganish.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iboratdir:
– Turizm sohasida inson reruslarini boshqarishdagi yondashuvlarning turlarini ko‘rib chiqish;
– Ziyorat turizm sohasida inson resurslarini boshqarishning o‘ziga xos jihatlari va psixologiyaning undagi o‘rnini o‘rgansh;
– Ziyorat turizmi korxonalari inson resurlarini boshqarishda rahbar va lider psixologiyasi;
– Inson resurlarini boshqarishda psixologik yondashuvning ahamiyatini ochib berish;
– Inson resurlarini boshqarishdagi ehtimoliy muammolarning psixologik jihatdan oldini olish choralarini aniqlash;
– Psixologik yondashuvning asosiy shakllarini tushuntirish;
– Rahbar va lider shaxsiyatidagi o‘ziga xos o‘xshash jihatlar va tafovutlarni aniqlash;
– Jahon turistik tashkilotlari misolida inson resurlarini boshqarishdagi psixologik tahlilni amalga oshirish.
Kurs ishining obyekti va predmeti: Ziyorat turizmida inson resurlari bilan boshqarishning psixologik jihatlari kurs ishining obyekti hisoblanib, ushbu sohada faoliyat ko‘rsatuvchi korxona va tashkilotlar predmet sifatida tanlab olindi.
Kurs ishining tarkibiy qismi: Kirish, to‘rtta reja, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat.

1. 
   Xalqaro darajada turizm sohasida kadrlarni boshqarish tushunchasi, uning maqsad va vazifalari
   

2. ZIYORAT TURIZMI SOHASIDA INSON RESURSLARINI BOSHQARISHNING O‘ZIGA XOS JIHATLARI VA PSIXOLOGIYANING UNDAGI O‘RNI
Turizm sohasi inson resurlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan sohaligi uchun psixologiya bunda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu soha mutaxassisiga qo‘yiladigan eng birinchi vazifa mijozlarning muayyan yo‘nalishlarga tashrif buyurish, mavjud xizmatlardan foydalanish, mijozlarning ehtiyojlari va qoniqishlarini tushunishdir. Psixologiya ayni shunday holatda mijozlarning xulq-atvorini, tajribasini va munosabatlarini o‘rganadi. Shuni ta’kidlash kerakki, psixologik turizm va turizm sohasidagi inson resurslarini boshqarishda psixologiya bir-birlariga chambarchs bog‘liq bo‘lsa-da, tubdan farq qiladi. Quyida dastlab psixologik turizmning ta’rifi keltirilgan.
Psixologik turizm – turizmning tubdan yangi yo‘nalishi bo‘lib, u allaqachon mashhurlikka erishgan va uning paydo bo‘lishi shahar aholisining metropoliyaning tez sur’atlari tufayli doimiy stress holatida bo‘lganligi sababli yuzaga kelgan.
Shovqin-suron, noqulaylik, dam olish uchun imkoniyatlarning yetishmasligi va doimiy shoshqaloqlik insonning jismoniy va hissiy holatiga salbiy ta’sir qiladi. Bunday vaziyatdan chiqish yo‘li sifatida turoperatorlar psixologik turizmni rivojlantirdilar.
Psixologik turizm kunning muhim qismida muammolar va muntazam vazifalar bilan o‘ralgan odamning psixologik holatini tiklashga imkon beradi. Bunday dam olish doimiy rivojlanish va takomillashtirishga moslashganlar uchun zarurdir. Bu mijozning ichki salohiyatini ochish va uni ijobiy harakatlarga yo‘naltirish uchun ajoyib imkoniyatdir.
Shuni ta’kidlash kerakki, jismoniy va ruhiy stressdan tashqari, inson asab tizimi hissiy charchoqqa duchor bo‘ladi. G‘azab, qo‘rquv yoki yomon kayfiyat kabi salbiy tajribalar ish faoliyatini pasaytiradi, uni kuch va xotirjamlikdan mahrum qiladi.
Sayohatdan olingan yangi his-tuyg‘ular va taassurotlar mijozga o‘z hayotini yanada uyg‘un yo‘lga yo‘naltirishga yordam beradi. Agar turist qolganlar bilan bir vaqtda psixologik ko‘nikmalarga ega bo‘lsa, u holda tur oxirida u o‘zida ijobiy o‘zgarishlarni kuzatishi mumkin bo‘ladi.
Psixologik turizm irodani mustahkamlashga qaratilgan. Bunday dam olish har bir ishtirokchining ruhiy holatini yaxshilashga yordam beradi. Treninglar davomida odamlar har kuni bizga salbiy ta'sir ko‘rsatadigan tashqi salbiy omillarni qanday boshqarishni o‘rganadilar. Har bir psixoturist o‘z miyasini hayot davomida har kimning boshida to‘planib qolgan noto‘g‘ri aqliy munosabatlar va axborot axlatidan tozalaydi.
Bunday dam olish ko‘p odamlarda mavjud bo‘lgan psixologik to‘siqni olib tashlaydi. Bu to‘siq psixologiya va psixologik yordamning buzilgan ko‘rinishidir. Psixologik og‘ish qo‘rquvlari yo‘q qilinadi. Odamlar psixologga borishda g‘ayrioddiy narsa yo‘qligini tushuna boshladilar. Qisqa vaqt ichida trening ishtirokchisi meditatsiya qilishni va energiya bilan nafas olishni mashq qilishni o‘rganishi, shuningdek, muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishi mumkin.
Safardan so‘ng, ko‘p odamlar, agar mashg‘ulotlar to‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, kuch va quvvat bilan uyga qaytadilar. Ularning jismoniy va hissiy salomatligi yaxshilanadi. Ishtirokchilarning sayohatlari yangi g‘oyalar va maqsadlarga to‘la. Hech bo‘lmaganda bir marta psixoturizm bilan shug‘ullanganlar qarindoshlari va ishdagi hamkasblari bilan munosabatlarini yaxshilashlari qayd etildi. Shaxsiy xatti-harakatlarning samarasiz strategiyalari tuzatiladi yoki butunlay yo‘q qilinadi.
Psixologik turizm bir vaqtning o‘zida dam olish va psixologik yordamni anglatadi. Ushbu kontseptsiya shaxsiy o‘sishning majburiy dasturini o‘z ichiga oladi. Inson o‘zini o‘zi bilish va rivojlantirish uchun yangi maydonlarni ochadi. Psi-turistlar ular uchun yangi sharoitda bo‘lib, o‘zlarining ichki dunyosini boyitadilar.
Turizmda inson ruserslarini boshqarishdagi psixologiya esa asosan menejmentga qaratilgan bo‘lib, sohadagi boshqaruv amaliyotini psixologik nuqtayi nazardan nazorat qilishga qaratilgandir. Turizm bilan shug‘ullanuvchi subyektlar (masalan, tadbirkorlar, idoralar, davlat tashkilotlari, davlat boshqaruvi, notijorat tashkilotlari va boshqalar) turizmni faqat iqtisodiy (foydani ko‘paytirish) yoki boshqaruv nuqtai nazaridan idrok etishga moyildirlar. Darhaqiqat, ko‘pincha ular turizmning ijtimoiy jihatlarini e’tiborsiz qoldiradilar, masalan. sayohat turist, uning shaxsiyati, munosabati, qadriyatlari va turmush tarzi haqida qandaydir tasvirni beradi. Ular sayohat turist uchun boshqa odamlar bilan o‘zaro muloqotda bo‘lish ekanligini unutib qo‘yishadi, bu tabiiy ravishda turistlarning o‘zlari, shuningdek turistlar va mahalliy aholi (rezidentlar) o‘rtasida mojarolar xavfini keltirib chiqarishi mumkin. Mojarolar odatda turli xil qadriyat, urf-odat va an’analarga ega bo‘lgan odamlar o‘rtasida boshlanadi. Hatto ziddiyatli vaziyatlar ham bo‘lishi mumkin, bu masala turizmning ko‘plab boshqa afzalliklariga soya soladi. Turizmda psixologiya quyidagi savollarga javob topishda bosh ko‘makchi bo‘lib xizmat qiladi:
– Turistning qiziqishlarini qanday aniqlash mumkin?
– Sayyohni sayohat qilishga undaydigan qanday drayverlar mavjud?
– Sayyohning ehtiyojlari uning yoshi, jinsi, maqomi bilan bo‘g‘liqmi?
– Turistlarning qaror qabul qilish jarayoni qanday ko‘rinishga ega?
Villamira ham ta’kidlaganidek turizmdagi psixologiya turist sifatida harakat qiladigan shaxslarni o‘rganadi. Shuning uchun shunday turizmni nafaqat iqtisodiy-geografik nuqtai nazardan, balki turistlar salomatligi va farovonligini himoya qilish uchun hissiy omillarga duchor bo‘lganda uning xatti-harakatlarini ham tahlil qilish zarur. Sayyohlar ko‘pincha kundalik tartib va stressdan qochishni xohlashadi, hayotning yangi o‘lchovlari, yangi tajriba va o‘ziga xoslik yoki noan’anaviylikni topishga intilishadi.
Virdi va Traini ta’kidlashicha, har bir sayyohning harakati nafaqat uning erkinligining shaxsiy va ijtimoiy tomonlarini aks ettiradi, balki motivatsiya ham berishi mumkin. Bundan tashqari, har qanday bunday harakat nafaqat iqtisodiy, balki shaxsiy, o‘ziga-o‘zi qilgan investitsiyadir.
Turist, umuman olganda, bo‘sh vaqtini o‘zi tanlagan muhitda o‘tkazishini va u kundalik hayotda qandaydir boshqacha bo‘lgan mashg‘ulot bilan shug‘ullanishni istashini hisobga olsak, turizm psixologiyasi uning barcha jihatlarini inobatga oladi va bunday “muqobil” muhitda uning xatti-harakatini tahlil qiladi. Turistning xatti-harakati ijtimoiy, hissiy, motivatsion va kognitiv jihatlarga asoslanadi, bu psixologik monitoring uchun keng imkoniyat eshiklarini ochadi, desak to‘g‘ri bo‘ladi.
Ryglová turizm psixologiyasi nuqtai nazaridan asosiy elementlar motivatsiya (ehtiyojlar), kutish, qaror qabul qilish, qoniqish va tajriba, shu jumladan munosabatlarni tahlil qilish (1-ilova).
Quyidagi zanjir shuni ko‘rsatadiki, mijozning tajribasiga nisbatan inson ehtiyojlarini tushunish bir tomondan ma’lum ma’lumotlardan (masalan, matbuot yoki internet reklamasidan) daromadlar, boshqa tomondan turizm xizmatlariga (ya’ni turizm xizmatlaridan amaliy foydalanish) juda muhimdir. Bu nafaqat motivatsiya masalasi, balki, birinchi navbatda, qoniqish va individual xususiyatlarning o‘zaro bog‘liqligidir. Qoniqarsizlik retrospektiv tarzda maqsadning xayoliy tasvirini shakllantiradi, bu esa keyinchalik mijozning ehtiyojlarini qondiradi.
Maslouning ehtiyojlar piramidasi odamlar asosiy ehtiyojlarini birinchi navbatda qondirilishi kerak, deb ta’kidlaydi. Turizmda ham xuddi shunday. Ehtiyojlarni Maslou piramidasdek bir qator guruhlarga bo‘lib olishimiz mumkin. Savol tug‘ilishi mumkin: Maslou ehtiyojlari piramidasi individual darajalari tahlil qilinadigan asosiy elementlar bilan turizm psixologiyasi orasida qanday bog‘liqlik bor?
Birinchidan, fiziologik va xavfsizlik ehtiyojlarini qondirish (Maslou piramidasining 1 va 2 darajalari, 4-rasm). Ma’lumki, har bir sayyohlik yo‘nalishi quyidagi ikkita asosiy ehtiyojga - fiziologik va xavfsizlik ehtiyojiga javob berishi kerak.
Asosiy fiziologik ehtiyojlar:
– Gastronomiya - mahalliy gastronomiyaga mos keladigan xilma-xillik va sifat darajasi. Ko‘pincha mahsulot va joylashuvning o‘ziga xosligini bildirish uchun mahsulotlarga mintaqaviy brendlar biriktiriladi.
– Turar joy – turistning sog‘lig‘iga xavf tug‘dirmasligi uchun sifatli va kafolatlangan bo‘lishi zarur.
– Xavfsizlik ehtiyojlari – bu joyning xarakterini, ijtimoiy hayotini, istalmagan patologik belgilar xavfini aks ettiradi: jinoyatlar /o‘g‘irlik, tajovuz/, spirtli ichimliklar yoki giyohvandlik, madaniy va ekologik vandalizm va boshqalar.
Maslou ehtiyojlari piramidasining boshqa darajalari turist paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarga qarab farqlanadi. Bular madaniyat (turistning mahalliy tarix, an’analar yoki san’atga moyilligi), faol tajriba (masalan, sport faoliyati) bo‘lishi mumkin, sarguzasht (hozirda adrenalin deb ataladi), konformizm (o‘ziga odatlangan faoliyatni izlash), dam olish va sog‘liqni saqlash (sog‘lomlashtirish) yoki ijtimoiy obro‘ (hashamatli joylarda V.I.P. ta’tillari) (2-ilova).
Ikkinchidan, ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish (Maslou piramidasining 3-bosqichi).
Ijtimoiy ehtiyojlar – masalan, ma’lum bir guruhning bir qismi bo‘lish (nafaqat turistlar guruhi, balki mahalliy aholining ham). Agar mahalliy hamjamiyat turistik biznes bilan shug‘ullansa, turizm psixologiyasi mehmondo‘stlikni nazorat qiladi, to‘g‘rirog‘i qanday qilib samarali o‘zini targ‘ib qilish, yuzaga kelgan yoki yuzaga kelishi kutilayotgan xoh turist va muqim aholi, xoh turistlarning o‘zlarining o‘rtasidagi nizolarni oldini olish yoki hal qilishda turizm psixologiyasi yordam beradi.
Sayyohlar bo‘lsa (bu, ayniqsa, maxsus sayohatda birga sayohat qilayotgan bir guruh odamlar bo‘lganda qo‘llaniladi, xuddi bayramlar kabi) bu guruhning bir qismi, ya’ni turistlar guruhining bir qismi bo‘lishning vaqtinchalik hissidir. Yadro turizm g‘oyasi va ba’zan sayohat qilishning asosiy drayveri ham turli xil odamlar bilan uchrashishga asoslangan mamlakatlar, joylar yoki madaniyatlar va o‘z tajribasi, munosabati yoki shaxsiy qadriyatlarini almashish bo‘lishi ham mumkin. Boshqa tomondan, bunday uyushgan sayohatlar, mukammal ishlab chiqilgan vaqt jadvallari bilan (aniq vaqtlar bajarilishi kerak, aks holda imkoniyat yo‘qoladi) bo‘lishi zarur, aks holda nomaqbul stress bilan yakunlanadi, bu esa g‘ayrioddiy xatti-harakatlarning qo‘zg‘atuvchisi bo‘lishi mumkin. Xuddi shunday salbiy harakat va shuningdek guruh safarlarida, agar odamlardan boshqalarga moslashish talab etilsa (masalan, jismoniy jihatdan kamroq), paydo bo‘lishi mumkin.
Uchinchidan, o‘z-o‘zini qadrlash va o‘z-o‘zini anglash, shaxsiy faollashuv ehtiyojlarini qondirish (Maslou piramidasining 4 va 5 darajalari). Ushbu daraja mijozning Maslou piramidasining to‘rtinchi va beshinchi darajalariga nisbatan qoniqish darajasini tahlil qiladi. Munosabat bir tomondan turistik xizmatlar yetkazib beruvchi/provayderi va ikkinchi tomondan mijoz o‘rtasidagi munosabatlar juda aniq bo‘ladi. Chunki xizmat predmeti mijozning o‘zi bo‘lib, u subyekt emas. Shuning uchun ma’lum bir mahsulotga, xizmatga, hududga yoki xizmat ko‘rsatuvchi provayderga sodiqligi uchun mijozning qoniqishi asosiy shartdir. Bu qoniqish keyinchalik uning ehtiyojlari va istaklariga ko‘ra, o‘zini o‘zi anglash hissini keltirib chiqaradi. Bunday qoniqish oxir-oqibat biz ijobiy tajriba deb ataydigan narsaga olib keladi.
Turizmda psixologiyasini amaliyotda ko‘radigan bo‘lsak, turistning motivatsiyasi, uning roli va qaror qabul qilishiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan barcha omillar asosiy omillardir.
Xodimlarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
– Aloqa;
– Boshqalarni tushunish;
– Mijozning kutayotganini tushunish va his qilish qobiliyati;
– Sadoqat;
– Barcha vaziyatlarni hal qilish qobiliyati va boshqalar.
Yaxshi xodimlar mijozlarni tinglash qobiliyatiga ega bo‘lgan, asosiy muammolar va salbiy ko‘rsatkichlarga tezda javob beradigan “muxbir” yoki “axborotchi” sifatida harakat qilishlari kerak.. Biroq, bu mijozlarning hech qanday bezovtalanishisiz, maxfiy va/yoki qulay tarzda amalga oshirilishi kerak. Bu kabi “razvedka yondashuvi” qo‘shimcha ravishda tez tahlil qilish qobiliyatini talab qiladi, ma’lumot olish va xatolardan saboq olishga yordam beradi. Shuning uchun turizm psixologiyasi xodimlarning umumiy xususiyatlarini aniqlashi kerak, ularning tipologiyasi va turizm industriyasidagi bunday ishlar uchun imkoniyatla potensiyalini ko‘ra bilish kerak.
Umuman olganda, psixologiya tadqiqotlari turizm amaliyotida ham o‘z o‘rniga ega bo‘lishi kerak.
Turizm bilan bog‘liq korxonalarning aksariyati kichik yoki o‘rta biznesdir. Biroq, ularning boshqaruvi ishni yuritishgagina qaratilgan, rivojlantirishga emas, Rivojlanish uchun esa kichik va o‘rta korxonalar turizm psixologiyasidan samarali foydalanishi mumkin. Buning sabablari quyidagilar:
Birinchidan, mijozlarning xulq-atvori va o‘zini tutishlari to‘g‘risida ma’lumot to‘plash nafaqat vaqt talab etadi, balki qimmatga tushadi ham. Ikkinchidan, turistik modellardan glamurizatsiya(media instrumentlar yodamida qayta ishlash)si va foydalanuvchi uchun nomaqbulligi tufayli amalda foydalanish qiyin. Psixologik maslahatlar esa xuddi ovqat pishirish kitobchasidek qadamma-qadam tushuntirib borilgani bois, birinchidan tushunarli va aniq, ikkinchidan samaralidir. Bu esa barcha qiyinchiliklarga qaramay, psixologiya turizmda o‘z o‘rnini topadi deganidir, chunki to‘g‘ri qo‘llanilsa, mijozlarning ”yashirin” ehtiyojlari haqida ma’lumot bera oladi ham. Shunday qilib, turizmda psixologiya quyidagilarga hissa qo‘shishi mumkin:
– turistlarning sifat talablarini o‘rganish.
– mahsulot sifati va mavjud narxlar o‘rtasidagi bog‘liqlik.
– muayyan yo‘nalishda mijozlarning qoniqishini o‘rganish.
– turizmni idrok etishdan hududning hayot aylanishini o‘rganish.
– alohida yo‘nalishlarning jozibadorligi bo‘yicha tadqiqotlar.
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytishimiz mumkinki, turizmda psixologiyaning o‘ziga xos o‘rni bor va undan doimo foydalanish kerak va yana shuni ta’kidlash joizki, hozirgi vaqtda u hali ham zamonaviy turizmning eng muhim muammosi sifatida qaralamoqda, bu esa o‘z navbatida ushbu sohada hali qilinadigan tadqiqotlar talaygina ekanligini anglatadi.