Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti issiqlik energetikasi fakulteti

OLIY VA O'RTA MAXSUS
TA'LIM VAZIRLIGI


ISLOM KARIMOV NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
ISSIQLIK ENERGETIKASI FAKULTETI
ATOM ELEKTR STANSIYALARI KAFEDRASI


3-bosqich 60-20 guruh talabasi


Ochilov Diyorbekning


ATOM VA ELEMENTAR ZARRALAR ZARRALAR FIZIKASI
fanidan
MUSTAQIL ISHI
MAVZU: ELEMENTAR ZARRALAR VA KVANT SONLAR.
Qabul qildi: Y. To'rayev
Toshkent 2022-yil.


REJA:

1. 
   Elementar zarralar
   
2. 
   Elementar zarralar sinflarining xarakteristikalari
   
3. 
   Kvant sonlar
   
4. 
   Kvant sonlarning tasnifi
   

Elementar zarralar


Elementar zarralar odatda 4 ta sinfga bo’linadi.Birinchi sinfga faqat bitta zarra foton kiradi. Ikkinchi sinfni leptonlar, uchinchi sinfini mezonlar va nihoyat to’rtinchi sinfni esa barionlar hosil qiladi. Mezonlar va barionlar ko’pincha birgalikda kuchli o’zaro ta’sir qiluvchi zarralar sinfi bo’lgan adronlar deb nomlanuvchi zarralar sinfini hosil qiladi.


Sanab o‘tilgan zarralar sinfining qisqa xarakteristikasini


1. Fotonlar γ (elektromagnit maydon kvanti) elektromagnit
o‘zaro ta’sirda ishtirok etadi. Lekin kuchli va kuchsiz o‘zaro ta’sirda
qatnashmaydi. Fotonlar massa va zaryadi nolga teng. Spini 1 ga
teng, ya’ni bozondir.
2. Leptonlar, lotincha “leptos” so’zidan olingan bo’lib, “yengil”
degan ma’noni anglatadi. Bular qatoriga kuchli o’zaro ta’sirda
qatnashmaydigan zarralar, ya’ni elektronlar (e^-,e⁺), myuonlar
(μ^-,μ⁺), og'ir tau-lepton (τ^-,τ⁺), shuningdek elektron neytrino
(ν_e, ), myuon neytrino (ν_μ, ) va tau-neytrino (ν_τ, ) lar kiradi.
Hamma leptonlar 1/2 spinga ega bo’lib, fermion hisoblanadi va
kuchsiz o‘zaro ta’sirga ega. Bularga elektronlar va myuonlar kiradi.
Leptonlaming barion zaryadi nolga teng bo’lib, lepton zaryadga
egadir.
3. Mezonlar bu kuchli o’zaro ta’sir qiluvchi nostabil (noturg’un)
zarralar bo’lib, barion zaryadi nolga teng. Bular qatoriga mezonlar
yoki pionlar (π⁺,π^-,π⁰), K-mezonlar yoki kaonlar (K^-,K⁺,K⁰, )
va eta-mezon (η) kiradi. Mezonlaming lepton zaryadi nolga teng.
Hamma mezonlaming spini nolga teng, ya’ni ular bozonlar
hisoblanadi.Mezonlaming leptonlardan farqi shundan iboratki, kuchli va
elektromagnit (agar zaryadlangan bo’Isa) o’zaro ta’sirda ham
qatnashadilar.
4.Barionlar sinfi o’ziga nuklonlar (p,n) va massasi nuklonlar
massasidan katta bo4lgan nostabil zarralar - giperonlar ( , ⁺, ^-, ⁰) ni birlashtiradi.Hamma barionlar kuchli o’zaro ta’sirga egadir. Hamma barionlar spini 1/2 ga teng bo’lib, ularfermion hisoblanadi. Protondan tashqari hamma barionlar nostabil zarralar hisoblanadi. Barion parchalanganda boshqa zarralar qatori albatta barion hosil bo'ladi, ya’ni barion zaryad saqlanish qonuni bajariladi. Yuqorida sanab o‘tilgan zarralardan tashqari, ko’p sonli kuchli o’zaro ta’sir qiluvchi qisqa yashovchi zarralar ham topilgan bo’lib, ulami rezonanslar deyiladi. Bu zarralar ikki yoki undan ortiq elementar zarralardan hosil bo’lgan rezonans holatlardir.
Rezonanslar yashash vaqti taxminan 10^-23—10^-22 sekundga teng.
Mezon va barionlar kuchli o’zaro ta’sirda qatnashuvchi zarralar
bo’lgani uchun ularni bitta sinfga birlashtirib, adronlar deb ham
nomlanadi. Adron so’zi yunoncha “adros” so’zidan olingan bo’lib,
ya’ni yirik, katta degan ma’noni anglatadi.
Hozirgi vaqtda elemtar zarrachalarning umumiy soni 200 dan ortiq nomlanishdagi zarrachalarni o’z ichiga oladi. Ular orasida faqat 5 tasi mutloq barqaror bo’lib, bular: foton, electron, neytrino hamda mezon neytrino, electron va proton (ularning antizarralari ham barqaror)