Исследование в XXI веке декабрь, 2022 г 139 chet tilini o’qitishda innovatsion metodlarning o’rni

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» декабрь, 2022 г 
139 
CHET TILINI O’QITISHDA INNOVATSION METODLARNING O’RNI 
Qosimova Nilufar Saidjonovna 
O’ZMU Jizzax filiali o’qituvchisi 
 
Bugungi rivojlanib borayotgan jadal texnologiya zamonamizda innovatsion g’oyalar 
hamda chet tilini o’rganish bo’yicha interfaol metodlar, xususan internet materiallari har 
birimizning ilm egallashimizga o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Kommunikativ yondashuv - bu 
materialni ongli ravishda anglashga va u bilan ishlash usullariga, muloqotga psixologik va 
lingvistik tayyorgarlikni yaratishga qaratilgan muloqotni simulyatsiya qiluvchi strategiya. 
Foydalanuvchi uchun Internetda kommunikativ yondashuvni amalga oshirish ayniqsa qiyin 
emas. Kommunikativ vazifa talabalarga muammo yoki savolni muhokama qilish uchun 
taklif qilishi kerak, talabalar nafaqat ma'lumot almashadilar, balki ularni baholaydilar. 
Ushbu yondashuvni o'quv faoliyatining boshqa turlaridan ajratib olishga imkon beradigan 
asosiy mezon - talabalar o'z fikrlarini shakllantirish uchun mustaqil ravishda lisoniy 
birliklarni tanlashidir. Kommunikativ yondashuvda Internetdan foydalanish juda yaxshi 
rag'batlantiriladi: uning maqsadi o'quvchilarga bilim va tajribalarini to'plash va kengaytirish 
orqali chet tilini o'rganishga qiziqishdir. 
Chet tillarni o'qitish metodikasi uchun fan, til va nutqni farqlash muhimdir. Zamonaviy 
tilshunoslik tilni bir guruh odamlar ongida mustahkamlangan ijtimoiy ahamiyatga ega kod 
va uning ishlash qoidalari sifatida tushunadi. Boshqacha qilib aytganda, til - muloqot uchun 
zarur bo'lgan til vositalari va ulardan foydalanish qoidalari tizimi. Nutq deganda til 
tizimining muayyan aloqa aktlarida amalga oshirilishi tushuniladi. “Nutq” tushunchasiga 
jarayonning o‘zi ham, shu jarayonning mahsullari – nutqiy asarlar ham kiradi. Til va nutq 
bir hodisaning ikki tomonini, bir butunlikni tashkil etsa-da, har bir tomon uchun xos birliklar 
bilan harakat qiladi. 
Til birliklari va nutq birliklari mavjud. 
Til birliklariga quyidagilar kiradi: fonemalar, morfemalar, so'zlar, frazeologik 
birikmalar (gaplar), mikro va makromatnlar. Bular tilning formal-semantik xususiyatiga 
ko‘ra tashkil etilgan unsurlaridir. Nutq birliklari turli uzunlikdagi situatsion shartli gaplarni 
tashkil qiladi, ularda til elementlari semantik va kommunikativ xususiyatlarga ko'ra tartibga 
solinadi. Boshqacha qilib aytganda, nutq birliklari aloqaning o'ziga xos holati bilan 
bog'liqdir. 
Trening mazmunini belgilashda tabiiy ravishda savol tug'iladi - nimani o'rgatish kerak? 
til yoki nutq? Biz siz nutqni o'rgatishdan boshlashingiz kerakligidan kelib chiqamiz, ya'ni 
birinchi navbatda tushunish va ko'paytirishni o'rgatish, shuningdek, chet tilini o'rganish 
sharoitida mumkin bo'lgan muloqot holatlari bilan belgilanadigan elementar nutq 
bayonotlarini ishlab chiqarish (yaratish) ni o'rgatish kerak.
Tilni lingvistik hodisa sifatida o‘rganish til tizimi haqidagi bilimlarni berishi mumkin, 
lekin bu tizimdan muloqot maqsadida foydalanishga olib kelmaydi, buni maktabda ingliz 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» декабрь, 2022 г 
140 
tilini o‘qitish amaliyoti tasdiqlaydi. Til tizimini, uning fonetikasini, grammatikasini, lug'atini 
alohida o'rgatishga e'tibor berilganda, o'quvchilar eng oddiy kommunikativ vazifalarni 
yechishda o'zlashtirilgan grammatik qoidalar va so'zlardan foydalana olmadilar. Muayyan 
vaziyatlar bilan bog'liq tayyor iboralarni o'rgatish ham o'rganilayotgan chet tilini 
o'zlashtirishni ta'minlay olmaydi, chunki tilni bilish nutq materialini o'zlashtirish o'quvchida 
til tizimini shakllantirishga olib keladigan bo'lsa, u shunga muvofiq gaplar qura olsa 
mumkin. grammatik dizaynga nisbatan bu tilga xos bo'lgan qoidalar va aloqa harakatida 
so'zlardan foydalanish. 
Maktabda ingliz tilini o'rgatishda nutqdan tilga ketma-ketlikka rioya qilish kerak. 
Demak, til va nutq materialini o‘z ichiga olgan lingvistik komponent ta’lim mazmunining 
birinchi komponenti vazifasini bajaradi. Rasmiy (lingvistik) ifoda vositalarini tanlash, ketma-
ketligi va dozasi muloqotga bo'lgan ehtiyoj bilan belgilanadi. Grammatikani, lug'atni, 
fonetikani o'rganish aloqa bilan belgilanadi, bu esa til tizimini joylashtirishning an'anaviy 
tartibini buzishga olib kelishi kerak. Talabalarning muloqoti, qoida tariqasida, ta'lim 
registrlari doirasida cheklangan. Chet tilini o'qitish metodikasidagi nutq bayoni o'quv birligi 
shaklini oladi. Bu so'z, ibora, nutq namunasi yoki tipik jumla, namunaviy dialog, vaziyat yoki 
mavzu bo'yicha jumladan ko'ra kattaroq uzunlikdagi monolog bayonoti namunasi bo'lishi 
mumkin. Turli xarakterdagi gaplarni (tasdiq, inkor, undov, so'roq) birlashtirgan strukturaviy 
guruh o'quv birligi sifatida harakat qilishi mumkin. Bunday nutq birliklari bilan ishlash til 
tizimini shakllantirishga yordam beradi.
Til o’rganish kishilik jamiyatida muhim sohalaridan biri hisoblanadi. Muloqot 
vositasi bo’lmish tilni tabiiy muhitda, ya’ni oilada, jamoatchilik orasida yoki 
uyushgan holda, ya’ni darsda amaliy egallash mumkin. Til hodisalariga oid bilimlar esa 
nazariy jihatdan o’rganiladi. Xalqaro munosabatlar avj olgan zamonamizda tillarni bilish, 
ayniqsa, ko’p tillilik, ya’ni poliglossiya katta ahamiyat kasb etmoqda. 
Hozirda tahsil olayotgan ko’pgina o’quvchi va talabalar odatda uch tilni 
o’rganmoqdalar.
o’zga tillarni o’rganish ulardagi fonetika, leksika va grammatikaga xos xususiyatlarni 
his etish bilan bog’liqdir; ikkinchidan, o’rganish tartibi ona tilidan 
boshlanib, undan keyin ikkinchi til va keyin xorijiy tilga o’tiladi; uchinchidan, ona 
tili va ikkinchi til tabiiy vaziyatda, chet til esa sun’iy muhitda o’rganiladi. Qayd 
etilgan muhokamadan ayonki, uchala til orasida xorijiy tilni o’rgatish - o’rganish 
muayyan jihatlari bilan keskin farqlanadi. Bu esa, o’z navbatida, tegishli chet tilini 
o’qitish texnologiyasini qo’llashni taqozo etadi. 
Chet tili o’qitish metodlari to’rt nom bilan ma’lum va mashhurdir. Bular tarjima, 
to’g’ri, aralash va qiyosiy metodlardir. 
Tarjima metodi. Asosan ular ikki ko’rinishda bo’lib, grammatika-tarjima va 
matn-tarjima metodlaridir. 
Grammatika-tarjima metodi nuqtayi nazaridan, chet tili umumta’limiy maqsadda 
o’rganilgan. Grammatik mashqlar til o’rganuvchining mantiqiy tafakkurini o’stirish 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» декабрь, 2022 г 
141 
maqsadida bajarilgan. Ushbu metod bo’yicha chet tilini o’qitish mazmunida sistemali 
grammatik nazariya asosiy o’rinni egallagan. 
Metodning asosiy funksiyalari quyidagilar: 
1. Til o’rgatish yozma nutqqa asoslangan. 
2. O’rganish predmeti qilib grammatika olingan, leksika ham unga tobe ravishda 
tanlangan. Grammatik mashqlar bajarish asosiy ish usuli bo’lgan. 
3. Grammatik qoida yod olingan va qoidalar asosida gaplar tuzish tavsiya 
qilingan. 
4. Grammatik shakl va so’zlarning ma’nosi so’zma-so’z tarjima vositasida ochib 
berilgan. 
5. So’zma-so’z tarjima va yodlash yo’li bilan til materiali o’zlashtirilgan. 
6. So’zlarni kontekstdan tashqarida, yakka-yakka yodlash bilan chegaralangan. 
Matn-tarjima metodining maqsadi ham umumiy ta’lim berishga qaratilgan, lekin 
e’tibor grammatika-tarjima metodidagidek mantiqiy tafakkurni o’stirish emas, balki til 
o’rganuvchining umuman aqliy rivojiga qaratilgan. 
Matn-tarjima metodining funksiyalari quyidagilar: 
1. Yozma nutq asosida chet til o’qitilgan. 
2. Bog’lanma va ko’pincha asl nusxadagi matn olingan. 
3. Matnni o’rganishda analiz qilishga ko’p kuch va vaqt sarflangan. 
4. So’z va grammatik shakl ma’nosini ochish usuli-tarjima. 
5. Til materiali tarjima va yod olish orqali o’rganilgan 
Tarjimasiz metod. Bu metodni ikki guruhga ajraladi: tabiiy to’gri metodlar. 
Tabiiy metodning asosiy funksiyasidan biri, chet tilini o’rganish ona tilini egallash 
sharoitiga mos bo’lishi kerak. Metodning bosh maqsadi chet tilida gapirishni o’rgatish va 
kundalik hayotiy mavzularda gapirishni o’rganish orqali o’qish va yozishni o’rganib olishga 
imkoniyat yaratiladi. Bu metodning asosiy funksiyalaridan eng muhimi - til muhitini 
yaratishdir. Shu asnoda metod namoyondalarining ijodiy faoliyati bunga misol bo’la oladi. 
M.Berlis metodi. M.Berlis- Amerika Qo’shma Shtatlarida 1878-yilda chet tilli o’qitish 
kurslari tashkil etgan va darsliklar tuzgan chet tilli o’qitish metodikasi tarixida atoqli 
metodist olim. M.Berlis sistemasining asosiy metodik mulohazalarini uning darsliklari 
muqadimasidan o’qib olish mumkin: 
1. Til materialini idrok etish immanent tarzda, tarjimasiz bo’lishi kerak. So’z bilan 
narsa fikran bevosita bog’lanishi, ona tili so’zlari bilan aloqa o’rnatilmasligi hamda 
Grammatik tushunchalarni kontekistda, ong ishtirokisiz ona tili bilan qiyoslamasdan idrok 
etish. 
2. Muallimga taqlid qilish orqali til materialini mustahkamlash. 
3. Chet tili o’rganishda ona tili ishtirok etmasligi. 
4. Til hodisalarining ko’rgazmalik yordamida ma’nosini ochish. 
5. Yangi materialni avvalo og’zaki taqdim etish. 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» декабрь, 2022 г 
142 
6. O’quvchilarni nutq faolyatiga undovchi muallim va o’quvchi juft nutqi (suhbati) 
boshqalaridan maqul ish uslubidir. F.Guen metodi. Tabiiy metod vakillaridan fransuz 
metodisti Guen chet tilini ona tilini o’rgangandek amaliyotda o’rganish tarafdori bo’lgan. U 
metodikada birinchi bolib leksikaning mavzular (uydagi hayot, maktab jamiyat, tabiat) 
bo’yicha tasnifini kashf etgan. Chet tilini o’rganishda quyidagi qonun-qoidani taklif qilgan: 
1. Odam o’z ehtiyojidan kelib chiqib til o’rganadi. 
2. O’rgatish birligi qilib so’z emas, gap tanlanadi. 
3. Til o’gatishda og’zaki nutq birlamchi hisoblanadi. 
F.Guen, M.Berlisga o’xshab, ko’rgazmalilik, ona tiliga tayanmaslik, garamatikaning 
leksikaga tobeligi kabi shartlarni qo’llaydi. F.Guen o’z sistemasida chet tili lug’at boyligini 
uchta kata toifaga ajratadi: obektiv, subektiv va ifodali tushunchalarni bildiruvchi so’zlar. 
Birinchi guruhga obektiv dunyoga oid tushunchalar. Masalan: hayot, jamiyat, tabiatga 
tegishli. Ikkinchisida inson ruhiga taaluqli tushunchalarni ifodalovchi so’zlar: tushunmoq, 
hohlamoq.Uchinchi toifada birinchi va ikkinchilarni birlashtiruvchi tushunchalar: chiroy, 
do’stlik va h.k. Aralash metodlar. Chet tillarni o’qitish islohoti davom etar ekan, ommaviy 
maktablarda tajribasiz (Tabiiy va to’g’ri) metodlar kutilgan natijani bermaganligi sezilib 
qoldi. Oldingi qo’llangan yo’l-yo’riqlardan omuxta ya’ni gibrid qilib dars o’tish vujudga 
keldi. 
Gap shundaki hozirgi kunda aksariyat xorijiy tillarni o’rganuvchi yoshlar mazkur tilni 
o’rganish orqali bir tomonlama natijaga erishishni ko’zlashadi, ya’ni ular yangi xorijiy til 
o’rganish orqali faqat kirish testlarida yaxshi natijaga erishish, o’zlari o’rganayotgan til 
bo’yicha til bilish sertifikatini qo’lga kiritish yoki mazkur tilde shunchaki so’zlashuv 
ko’nikmasini shakllantirishni maqsad qilishadi. Bu esa o’rganilayotgan tilga yuzaki 
munosabatni shaklanishiga sabab bo’ladi. O’z o’rnida o’rganilayotgan tilga nisbatan bunday 
yuzaki munosabat ularning mazkur tilni, undagi o’ziga xos ibora va murakkabliklarni to’liq 
anglab yetishlariga xalaqit beradi va oqibatda ular ushbu tilni o’rganishdan o’zlari 
kutganday muvaffaqiyatga erisha olishmaydi. Bu ularning xorijy tillarni o’rganishga bo’lgan 
ishtiyoqlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi va ular «bu mening ona tilim emas, bu tilni to’liq 
bilishim shart emas» degan xulosaga kelishadi. Aslida esa til o’rganish jarayoniga nisbatan 
bunday qarash mutlaqo xato. Xorijiy tillarni o’rganish va o’rganilayotgan tilda ravon gapira 
olish ushbu tilni o’rganishga jiddiy kirishishni talab etadi. Til o’rganishga yuzaki emas balki 
jiddiy yondashishgina ushbu tilni, undagi murakkabliklarni to’liq tushunishga va kelajakda 
ushbu tilda qiyinchiliklarsiz muloqot qilishga yo’l ochadi. 
Xorijiy tillarni yangi o’rganuvchilarga bog’liq muammoli vaziyatlardan biri bu xorijiy 
tillarni o’rganishga mo’ljallangan o’quv dasturlarining haddan ortiq ko’pligi va yoshlarning 
odatda o’qitish dasturlarining o’ziga mosini tanlash va keyinchalik o’qitish dasturlariga 
ko’nikib ketolmaslikdir. Ba’zida xorijiy tillarni o’rganishda qaysi usul samaraliroq? o’qituvchi 
bilan yuzma-yuz holda alohida o’rganish yoki guruhlarga birikkan holda? degan savol til 
o’rganishga endi kirishgan yoshlar oldida paydo bo’ladi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki 
xorijiy tillarni o’rganishga qaratilgan yuqoridagi ikki usul ham o’ziga xos ustunlik va 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» декабрь, 2022 г 
143 
kamchiliklarga ega. Misol uchun xorijiy tillarni guruhlarga birikkan holda o’rganish orqali 
xorijiy tilda gapirish ko’nikmasining tez shakllanishiga, darsda o’tilgan ma’lumotlarni o’zaro 
savoljavoblar orqali yanada mustahkamlab olishiga erishish mumkin. Biroq xorijiy tillarni 
guruhlarda o’rganish davomida ajratilgan vaqtning ba’zida barcha o’quvchilar bilan ham 
ishlashga yetmasligi, dars yuzasidan berilgan axborotlarning barchaga birday tushunarli 
bo’lmasligi kabi muammolarga duch kelishi ham mumkin. Xorijiy tillarni o’qituvchi bilan 
yakka holda o’rganish jarayonida esa o’rganuvchi til yuzasidan o’zida paydo bo’layotgan 
barcha savollarga javob olish imkoniyatiga ega bo’lishi, mavzuning nisbatan tushunarli 
bo’lishi va dars jarayonida ortiqcha narsalarga chalg’imasligi kabi qulayliklarga ega bo’ladi. 
Lekin til o’rganishning bu ushbu tilda gaplashish ko’nikmasining rivojlashiga to’sqinlik 
qiladi. Bu muammo borasida Toni Robins «Eng yaxshi usul va qoidalar ham 
muvaffaqiyatning atiga 20 foizini tashkil etadi, qolgan 80 foizi inson psixologiyasiga 
bog’liqdir» deb takidlaydi. Shuni unutmaslik kerakki muvaffaqiyatning asosiy garovi bu 
tinimsiz mehnat va harakatdir.