Исследование в XXI веке октябрь, 2022 г 737 davlatning iqtisodiyotdagi roli va iqtisodiy siyosatining maqsadi

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
737 
DAVLATNING IQTISODIYOTDAGI ROLI VA IQTISODIY SIYOSATINING MAQSADI 
VOSITALARI 
 
Pulatov Jahongir Shuxratjon o'g'li
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetining 2-bosqich talabasi  
Sharipova Umida Adxamovna
O’qituvchi  Iqtisodiyot fanlari nomzodi, dotsent  
Annotatsiya: Bugungi kunda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi ko’plab
muhokamalarga sabab bo’lmoqda. Ayrimlar davlat iqtisodiyotda muhim rol egallaydi deb 
hisoblashsa, boshqalar esa davlat iqtisodiyotga aralashmasligi kerak deb o’ylashadi. 
Shunday ekan bu mavzu juda muhim deb hisobladim. 
Kalit so’zlar: ijtimoiy zanjir, investitsiya, tashqi savdo, fiskal, Keyns nazariyasi. 
 
Hozirgi kunda iqtisodiyotni rivojlantirish har bir davlat uchun ustuvor vazifa 
hisoblanadi. Chunki iqtisodiyot sohasi davlatning eng asosiy bo’g’ini hisoblanadi. Iqtisodiyot 
ortda qolgan sari davlat ham qashshoqlashib ketaveradi. Shunday ekan davlat iqtisodiyotda 
muhim rol ijro etadi. Ammo davlatning iqtisodiyotdagi roli haqida bir qancha iliq yoki sovuq 
qarashlar ham mavjud. Masalan, Smit nazariyasiga qaraydigan bo’lsak, Smit davlat 
umuman aralshmasligi kerak deb hisoblaydi. Uning fikricha, xususiy tadbirkorlar ishlarida 
davlat qatnshsa, faqatgina ularga zarar olib keladi deb hisoblaydi. Shundagina ishlab 
chiqruvchilar erkinlikda xohlaganidek zaruriy narsalarni ishlab chiqarib foyda ko’proq 
olishadi deb o’ylaydi. Aksincha, Keyns nazariyasiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, bu 
nazariyada davlat tartib solish vositalaridan foydalangan holda jamiyatning yalpi talabini 
rag’batlantirishni va aholining ish bilan ta’minlanishi kerakligini aytib o’tadi. Ayniqsa 
urushdan keyin Keyns nazariyasi haqiqatga yaqinlashib boraverdi. Davlatning 
iqtisodiyotdagi roli oshib boraverdi. Darhaqiqat, mening fikrimcha ham davlat iqtisodiyotda 
muhim rol sifatida qatnashishi va uni har doim tartibga solib turishi, uni rivojlantirish uchun 
nima qilish kerak bo’lsa, barchasini qilishi kerak deb o’ylayman. 
Bugungi kunda davlat iqtisodiy taraqqiyot jarayonining ko'p jihatdan faol ishtirokchisi 
sifatida maydonga chiqdi. Hozirgi vaqtda hukumat ishlab chiqarish faoliyatida tobora 
ko'proq ishtirok eta boshladi va o'zining pul-kredit va fiskal siyosati orqali iqtisodiy 
faoliyatning yo'nalishini boshqarmoqda. Shuningdek, u tovar va xizmatlarning iqtisodiyotda 
taqsimlanishini belgilaydi. 
Rivojlangan mamlakatlarda rivojlanish jarayoni uzoq davrlarga yoyilgan, ammo kam 
rivojlangan mamlakatlarda bugun kutishga vaqtlari yo'q va ular uchun rivojlanish davrini 
qisqartirish zarur. Bunday holda, rivojlanish jarayonida hukumat muhim rol o'ynaydi. 
Bu mamlakatlar turg'unligicha qolmoqda va ularni o'sish yo'liga solib qo'yish uchun 
hukumatning ijobiy aralashuvi zarur. Rivojlanmagan mamlakatga xos bo'lgan turli 

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
738 
qattiqliklarni kamaytirish uchun davlat strategik rol o'ynashi kerak. Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining Tadqiqot Guruhi ma'lumotlariga ko'ra, "Hukumatlar odatda bajaradigan 
funktsiyalarga qo'shimcha ravishda, ular muhim bo'lgan va shaxsiy sa'y-harakatlar bilan 
etarli darajada bajarilmagan oddiy sababga ko'ra bajarishlari kerak bo'lgan katta chegaralar 
mavjud. Bu chegara hududi har qanday davlatda mavjud bo‘lishi mumkin, ammo 
rivojlanmagan mamlakatlarda u kengroqdir, chunki ikkinchisida xususiy tadbirkorlik 
birinchisiga qaraganda ancha bilimdon va tadbirkorroqdir”.
Rivojlanmagan mamlakatlarda rejalashtirish faqat aralashuv bilan cheklanmaydi, balki 
iqtisodiy rivojlanishning zaruriy sharti sifatida qaraladi. Rivojlanmagan mamlakatlarda 
manbalar kam boʻlganligi sababli ularni turli loyihalar oʻrtasida taqsimlashni rejalashtirish 
hamda ushbu loyihada ulardan foydalanishni rejalashtirish zarur boʻladi. 
Shunday qilib, kam rivojlangan mamlakatlar o'zlarini qisqa vaqt ichida rivojlantirishni 
xohlasalar, rejalashtirishdan qochib qutula olmaydilar, bu vaqt omili juda muhimligini 
anglatadi. 
Rivojlanmagan mamlakatlarda hukm surayotgan muammolarni xususiy korxonalar hal 
qilib bo'lmaydi, shuning uchun bu mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi uchun davlat 
choralari zarur. 
U tovarlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, iste'mol qilishni nazorat qiladi va buni 
amalga oshirish uchun hukumat jismoniy nazorat va pul va fiskal choralarni ishlab chiqishi 
kerak va bu choralar kam rivojlangan mamlakatlarda hukm surayotgan iqtisodiy va ijtimoiy 
tengsizliklarni kamaytirish uchun juda muhimdir. 
“Ijtimoiy zanjirlarni buzish, iqtisodiy taraqqiyotga mos psixologik, mafkuraviy, ijtimoiy 
va siyosiy vaziyatni yaratish bunday mamlakatlarda davlatning eng muhim burchiga 
aylanadi. 
Tashkiliy o'zgarishlar iqtisodiy rivojlanish jarayonida muhim rol o'ynaydi. U bozor 
hajmini kengaytirish va mehnat bozorini tashkil qilishni o'z ichiga oladi. Davlat bozor 
hajmini kengaytirish uchun transport va aloqa vositalarini ishlab chiqishi mumkin, chunki 
xususiy tadbirkorlik bunday sxemalarni amalga oshirishga qodir emas. Bundan tashqari, 
davlat qishloq xo'jaligi va sanoatning rivojlanishiga yordam berishi mumkin. Mehnat 
bozorini tashkil etish ham davlat funktsiyalariga kiradi. Bu mehnat unumdorligini oshiradi. 
Hukumat kasaba uyushmalarini tan olish orqali mehnatni tashkil etishda yordam beradi. U 
ish vaqtini, ish haqini to'lashni belgilaydi, mehnat nizolarini hal qilish mexanizmlarini 
o'rnatadi, ijtimoiy himoya choralarini ko'radi va hokazo. Bu ish beruvchilar va xodimlar 
o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatadi, bu esa mehnat samaradorligini oshiradi, bu esa o'z 

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
739 
navbatida 
ishlab 
chiqarishni 
oshiradi 
va 
tannarxni 
kamaytiradi. 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy 
barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda 
musttahkamlash va uni o’zgarib turuvchi sharoitgga moslashtirish hisoblanadi. Davlat 
tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning 3 ta muhim vositasi bor. Ular ma’muriy, 
iqtisodiy va ijtimoiy vositalardir. Ma’muriy vositalarga to’xtaladigan bo’lsak, ma’muriy 
so’zidan bilsak ham bo’ladi ya’ni bu vositalar asosan qonuniy vositalar desak to’g’ri bo’ladi. 
Ya’ni iqtisodiy faoliyatni yuritish uchun kerak bo’ladigan qonun-qoidalarni davlat o’rnatib 
ularni amalga oshirilishini ta’minlashi kerak bo’ladi. Masalan, davlat mulkini 
xususitlashtirganda yoki monopollashishga qarshi chora-tadbirlarni misol qilib olishimiz 
mumkin. Keyingi vositamiz bu iqtisodiy vosita hisoblanad. Bu vosita bevosita yoki bilvosita 
bo’lishi mumkin. Bevositada davlat to’g’ridan to’g’ri ishtirok etadi. Bunga davlat xaridlari 
yoki boshqalarni misol qilsak, bilvositada esa makroiqtisodiy siyosatning barcha turlarini 
olishimiz mumkin: investitsiya, tashqi savdo, pul-kredit siyosatlar. So’nggi tartibga solib 
turuvchi vositamiz bizda bu ijtimoiy vositadir.Bunda ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi 
qatlamiga moddiy yordam ko’rsatish, nogiron, pensionerlarga nafaqalar belgilash va shu 
navbatda eng kam ish haqini belgilash kiradi. Mana shu oraqli insonlarga tabaqalashgan 
holda ish haqilari belgilanadi. Shuning bilan bugun biz davlatning iqtisodiyotdagi roli va 
iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llanadigan vositalar haqida gaplashib o’tdik