Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

2. Адабиётлар шарҳи.
Солиқ юки ва унинг хўжалик юритувчи субъектларга таъсири ҳақидаги 
тушунчамизни шакллантирадиган назарий тадқиқотларни ўргансак. Турли 
иқтисодий мактаблар ва назарий асослар солиққа тортишнинг жисмоний шахсларга, 
корхоналарга ва кенгроқ иқтисодиётга қандай таъсир қилишини тушунишни 
таклиф қилади. Классик иқтисод, неоклассик иқтисод ва хулқ-атвор иқтисодиёти 
солиққа тортишнинг иқтисодий субъектларнинг хулқ-атвори ва фаровонлигига 
қандай таъсир қилиши ҳақида қимматли тушунчаларни таклиф этади. Солиқларни 
ўзгартиришнинг классик тушунчаси, солиқ тушумларининг эгилувчанлигининг 
неоклассик моделлари ва хулқ-атворнинг ноаниқликлари солиқлар ва хўжалик 
юритувчи субъектлар ўртасидаги мураккаб муносабатларни тушуниш учун бой асос 
яратади. 
Жаҳонда солиқлар ривожланишининг асосий назарий жиҳатларини ҳисобга 
олган ҳолда шуни таъкидлаш керакки, бу масалани ўрганишга бағишланган кўплаб 
илмий ишлар мавжуд. Ж.Кейнс (2000) давлат бюджети тақчиллиги билан ҳам 
ажралиб туришини, бу эса иқтисодиётни ривожлантириш учун туртки бўлиши 
мумкинлигини таъкидлаган. Унинг таъкидлашича, инқироз даврида бюджет 
тақчиллигини солиқлар ёрдамида тартибга солиш билан шуғулланадиган қатъий 
фискал сиёсат олиб борилиши керак. Ушбу ёндашув солиқ соҳасида асосий 
ҳисобланади, аммо уни жаҳон бозорларидаги ўзгарувчанлик шароитида қўллаш 
мумкин эмас.
Айниқса, В.Танзи (2000) биринчи бўлиб мультипликаторлар концепциясини 
ишлаб чиқди, унга кўра иқтисодий ривожланишнинг исталган босқичида; давлат ўз 
маблағларининг маълум қисмини асосий бандликка йўналтириши керак. Бундай 
ёндашув аҳолининг харид қобилиятини, ишлаб чиқаришнинг ўсишини, 
маблағларнинг тўпланишини ва иқтисодий ўсишни босқичма-босқич таъминлаши 
билан изоҳланади. Шуни таъкидлаш керакки, бу ёндашув ва концепция иқтисодиёти 
суст ривожланган мамлакатларда ҳам замонавий шароитда қўлланилади.
Д.Рикардо (1935) солиқнинг янги турини яратишни ишлаб чиқариш учун янги 
юк деб ҳисоблаган, бу эса товарларнинг табиий нархининг ошишига олиб келади. 
Шу билан бирга, солиқ тўловчининг ихтиёрида бўлган мамлакат меҳнатининг бир 
қисми солиқ тизими ёрдамида давлат қўлига ўтади ва шунинг учун ундан унумли 
фойдалана олмайди. Бу қисм шундай нисбатларга эга бўлиши мумкинки, ўз 
жамғармалари орқали давлат капиталини кўпайтирадиганларни рағбатлантириш 
учун зарур бўлган ортиқча маҳсулот бутунлай йўқолади. Таъкидланишича, ҳеч бир 
эркин давлатда солиққа тортиш капиталини йилдан-йилга камайтирувчи даражага 
етмаган. Бу ёндашув иқтисодий адабиётларда фундаментал ҳисобланади, чунки у 
асосий иқтисодий қонунларга асосланади, лекин молиявий глобаллашув ва 
ноаниқлик шароитида иқтисодий тартибга солишнинг замонавий хусусиятлари ва 
ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олмайди, бу эса батафсилроқ ўрганишни талаб 
қилади.
Солиққа тортиш назариясини ривожлантиришга А.Маршал (1983) катта ҳисса 
қўшди, у ўзининг илмий тадқиқотларида математик жиҳатдан асослаб берди ва 
солиқнинг ҳар қандай тури ҳар қандай ишлаб чиқариш омилларига сезиларли 
таъсир кўрсатишини ва истеъмолчиларга сезиларли ўзгарувчан солиқ юкини 
келтириб чиқаради, шу билан уни чеклаб қўйишини исботлади. Бу назария шуни 
исботлайдики, ҳар қандай товарларни истеъмол қилиш жараёнига солиқ солиш 
уларни ишлаб чиқарувчиларга босим ўтказади, шу билан бирга алоҳида саноатда 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
263 
ҳам, умуман мамлакатда ҳам иқтисодий ўсишни пасайтиради. Ушбу ёндашув 
математик усуллардан фойдаланган ҳолда солиқларнинг ўсишининг ишлаб 
чиқариш ҳажмига салбий таъсирини аниқлайдиган ушбу соҳада асосий ҳисобланади. 
Таъкидлаш жоизки, ушбу ёндашув солиқ тизимларини ривожлантиришнинг 
замонавий тенденцияларини ва глобал макроиқтисодий номутаносиблик ва 
ноаниқлик шароитида бир қатор мамлакатлардаги мавжуд иқтисодий вазиятни 
ҳисобга олмайди, бу эса уларни янада батафсил ўрганиш ва аниқлашни талаб 
қилади (Ҳ.Изадхасти, 2019). 
Иқтисодиётга солиқ юкининг таъсирини ўрганишга янада глобал ёндашув 
алоҳида таъкидланган (П.Самуэлсон, 2000), бу харажатлар мультипликаторининг 
макроиқтисодий моделини тавсифлайди, шу билан бирга қўшимча давлат 
харажатлари ялпи ички кўрсаткичнинг мультипликатор ўсишига олиб келиши 
мумкинлигини кўрсатади. Ушбу модель қўшимча давлат харидлари харажатлари 
қўшимча солиққа тортиш манбалари ҳисобидан таъминланиши мумкинлигини 
назарда тутади. Шу билан бирга, солиқларнинг иқтисодиётга таъсири тўғрисидаги 
аргумент харажатларнинг иқтисодий ўсишни рағбатлантирувчи таъсиридан камроқ 
аҳамиятга эга, шунинг учун қўшимча солиқ юки ва харажатларнинг умумий таъсири 
иқтисодий ўсиш нуқтаи назаридан ижобий бўлиб чиқади. Аммо шуни таъкидлаш 
керакки, ушбу ёндашув замонавий воқеликларга, хусусан, дунёнинг айрим 
мамлакатларидаги солиқ тизимининг тузилишига мос келади, аммо ундан 
фойдаланиш глобал эмас ва солиқ юкини оптималлаштириш зарурлигини ҳисобга 
олмайди.
А.Лаффер (2010) томонидан солиқ юкини доимий равишда камайтириш 
зарурати кўриб чиқилади. Шу билан бирга, ушбу концепциянинг асосий аргументи 
солиқ юкининг бундай камайиши товар ва хизматларга бўлган талабни оширади, бу 
эса бозорда уларнинг таклифини оширади. Ушбу ёндашув олинган солиқ 
тўловларининг умумий суммаси ва максимал солиқ ставкаси ўртасидаги 
боғлиқликни аниқлаш имконини берди. Барча турдаги солиқ тўловлари бўйича 
оптимал ставка 33,00% даражасида белгиланди. Бироқ, замонавий шароитда ушбу 
концепция миллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда алоҳида мамлакатларда 
қўлланилиши мумкин, аммо глобал миқёсда қўлланилиши мумкин эмас. Шуни 
таъкидлаш керакки, юқоридагилардан келиб чиқиб, узоқ йиллар давомида барча 
тадқиқотлар, 
тушунчалар 
ва 
назариялар 
турли 
мамлакатларда 
солиқ 
тизимларининг хусусиятларини ўрганишга ва иқтисодий ўсишни таъминлаш 
мақсадида солиқ юкини камайтиришнинг мақбул вариантларини топишга 
қаратилган эди.