Ix bob. Ionlashtiruvchi nurlanishlar va ularning xususiyatlari

Nurlanish turi		Nurlanish turi
𝛾-nurlanish	1	Neytronlar (20 keV)	5
Rentgen nurlanishi	1	Neytronlar (100 keV)	8
𝛽-nurlanish	1	Neytronlar (1 MeV)	10,5
𝛼-nurlanish (≤10MeV)	10	Neytronlar (5 MeV)	7
Protonlar (10 MeV)	10	Neytronlar (10 MeV)	6,5
Og‘ir tepki yadrolar	20	Neytronlar (5 keV)	2,5
		Issiq neytronlar	3

Jadvalda ko‘rsatilgan nurlanishlar va gamma kvantlar energiyalari moddada bir xil kattalikda yutilganligida -ning jadvalda keltirilgan qiymatlari to‘g‘ri bo‘ladi. Ekvivalent doza quvvati Zv/sek birlikdao‘lchanadi.

Nurlanishlarning effektiv dozasi. Kishilarning ionlashtiruvchi nurlanishlaridan oladigan nurlanish dozasi qancha katta bo‘lsa, organizmga shunchalik ko‘proq zararli bo‘ladi. SHuning uchun yadroviy sinovlardan radioaktiv zararlanish oqibatlarini bartaraf etish uchun olib boriladigan tadbirlarni tashkil etuvchi kishilarning nurlanishi imkoni boricha kichik bo‘lishi zarur, lekin bunday kishilar o‘z vazifalarini radiatsion sharoitda bajarishda bir necha marta nurlanishi mumkin. Bunda ularning olgan yig‘indi dozasi ruxsat etilgan chegaraviy dozadan yuqori bo‘lishi mumkin. Ma’lumki, nurlanishdan zararlanish kishining olgan dozasiga va shu dozani olish vaqtiga bog‘liq. Kishilar olgan yig‘indi dozani aniqlashda organizmning radiatsion zararlanishining katta qismini tiklashdagi qobiliyatini hisobga olish kerak. Zararlanish tiklanadigan doza umumiy dozaning qariyb 90 % ini tashkil etadi. Bunday doza zararlanishning qayta tiklanadigan qismi, yoki qaytar doza deyiladi. Zararlanishning 10 % i qayta tiklanmaydi. Bu doza qoldiq doza bo‘ladi, bu doza nurlanishning ko‘p yillardan keyingi zararlanishiga olib keladi. Zararlanishning 90 % qayta tiklanadigan qismining yarmi bir oyda tiklanishi mumkin bo‘lgan barcha qismi esa uch oyda tiklanadi. Organizmning zararlanishdan tiklanish tezligi sutkada 2,5 % ni tashkil etadi. Lekin nurlangan vaqtdan keyingi 4 sutkada tiklanish bo‘lmaydi. SHuning uchun nurlanish qancha va qanday oraliqda – 1 soatdami yoki boshqa biror vaqt oralig‘idami bunga bog‘liq bo‘lmasdan, nurlanish qisqa vaqtdagi nurlanish yoki bir marta nurlanish hisoblanadi. Nurlangandan so‘ng 4 sutka o‘tgach organizmda sog‘ayish, tiklanish boshlanadi.

Organizmning yana qancha vaqt olingan nurlanish dozasining ta’sirida bo‘lishi mumkinligini aniqlash uchun 10 % qoldiq dozani va qaytar dozaning berilgan vaqtda organizm hali tozalanmagan vaqtdagi dozasini qo‘shish kerak. Bu ikki xil dozaning yig‘indisi nurlanishning effektiv dozasi deyiladi. Effektiv doza nurlanishdan zararlanish vaqtida organizmga biologik ta’sirni ko‘rsatuvchi dozadir. Bir marta nurlanishda effektiv doza () quyidagi formula orqali aniqlanadi:

(6)

Bu formulada  nurlanishning effektiv dozasi;

-bir marta nurlanish dozasi;

- uchun koeffitsient.

Misol. , nurlanishdan so‘ng 20 sutka o‘tgandan keyingi effektiv doza  hisoblansin.

Echish. Agar b=20 sutka uchun a=0,7. U vaqtda effektiv doza:

Ko‘p marta nurlanishdagi effektiv doza quyidagi formula orqali hisoblanadi:

(7)

Bu formulada -ko‘p marta nurlanishdagi yig‘indi dozasi, rentgen birlikda; - uchun koeffitsientni aniqlash mumkin.

Misol. . 15 sutka davomida nurlanganda har sutkada 10 rentgendan nurlangan. Effektiv doza  hisoblansin.

Echish. 1 va 2 rasmlardagi grafiklardan  va  ekanligi aniqlanadi.

U vaqtda ko‘p marta nurlanganda effektiv doza  quyidagicha hisoblanadi:

Bu kattaliklar (8)-formulaga qo‘yib hisoblanadi va  topiladi.

Rentgen

SHunday qilib, nurlanishdan so‘ng qandaydir vaqt o‘tgandan keyin zararlanish darajasi berilgan vaqtda effektiv dozani hisoblash orqali aniqlanadi. Nurlanishdan keyin qancha ko‘p vaqt o‘tsa, effektiv doza shunchalik kichik bo‘ladi, qoldiq dozaga etganicha kamayadi.

Ionlashtiruvchi nurlanishlar – ekvivalent doza o‘lchami, yutilish o‘lchamiga mos keladi va uning birligi Zivert (Zv) deb ataladi:

1 zv= 1 gr1(k=1)=100 rad 1(k=10)=100 ber

Bu erda 1 Ber- rentgenning biologik ekvivalenti bo‘lib, 1 rad (k=1) bo‘lganda qo‘llaniladi. Bundan tashqari ionlashtiruvchi nurlanishlar dozasining o‘lchov birligi sifatida 1 sek.dagi nurlanish qabul qilingan bu 1 Bekkerel belgiladi.

1 Kyuri (Ki)=3,710¹⁰ Bk (Bekkerel)

1 Rd(Rezerford)=10⁶kyuri.