Ix-xii асрлар марказий осиё халўлари фалсафаси

Axborotlar tizimi. Ularning turlari va tarkibi
Axborotlar tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, chunki rivojlanishining turli bosqichida ja­miyat o’z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniksa ishlab chiqarish jarayonlari — modsiy va nomodsiy ne’matlarini ishlab chiqarish bi-lan bog’liq jarayonlarga tegishlidir. ×unki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jara-yonlari tezkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki, o’z navbatida, u ahbo-rot tizimlarini takomilashtirish va rivojlantirishni ragbat-lantiradi.
Iqtisodiy axborot tizimi nima ekanligini tushunib olish uchun eng avvalo uning iqtisodiy ob’ektni boshqarish tizimidagi tutgan urnini aniqlab olish lozim. Bu ob’ekt moddiy va no-moddiy ishlab chiqarish bilan bog’liqdir.
Boshqarishga ehtiyoj umumiy maqsadlarga erishish uchun birlashgan jamoaning ayrim a’zolari hatti-harakatini muvofiqlashtirish zaruriyati tug’ilgandagina yuzaga keladi. Bunday maqsadlar quyidagicha bo’lishi mumkin: raqobat ko’rashida boshqaruv ob’ektining yahshi ishlashi yoki omon qolishi, eng ko’p foyda olish, halqaro bozorga chiqish va hokazolarni ta’-minlashdir. Maqsadlar avvaliga umumlashgan hususiyatga ega bo’ladi, sungra tuzatishlar jarayonida ular maqsadli funksi-yalar ko’rinishida boshqaruv apparata tomonidan formallashadi.
Boshqaruv tizimining ikkala komponenti to’g’ri (T) va aks (A) aloqalar bilan bog’langach, to’g’ri aloqa boshqaruv apparatidan boshqaruv ob’ektiga yo’naltiriladigan direktiv axborot oqimida ifodalanadi, aks aloqa teskari yo’qalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarning bajarilishi haqidagi hisobot axboroti oqimida o’z aksini topadi.
Direktiv axborot boshqaruv apparati tomonidan yuzaga kelgan iqtisodiy vaziyat, atrof muhit haqidagi axborot va boshqaruv mak-sadlariga muvofiq holda yaratiladi. hisobot axboroti boshqaruv ob’ekti tomonidan shakllantiriladi va ichki iqtisodiy vaziyat, shuningdeq unga tashqi muhit ta’siri darajasi (tulovlarning ushlanib kolinishi, energiya uzatish, ob-havo sharoitlari, ijtimoiy-siyosiy vaziyatning bo’zilishi va boshqalar)ni aks ettiradi. SHunday qilib, tashqi muhit nafaqat boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko’rsatadi, balki u qarorlarni tashqi omillar (bozorning holati, raqobatchilikning mavjudligi, foiz stavkalari darajasi, inf­lyasiya darajasi, solik va bojhona siyosati)ga bog’liq bo’lgan boshqaruv apparatiga ham axborot etkazib beradi.
Oborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma’lu-motlarni uzatish va saqlash, shuningdek ma’lumotlarni qayta ishlash bo’yicha operasiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati hodimlarining o’zaro aloqasi iqtisodiy ob’ektning axborot tizimini tashkil etadi.
Boshqaruv konturida axborot hajmlarining oshib borishi, uni qayta ishlashning murakkablashishi avvaliga kompyuterlarni alohida operasiyalarda tadbik qilish, sungra ularni qo’llashni kengaytirishga olib keldi. An’anaviy axborot tizimi sifat jihatidan o’zgara boshladi. Boshqaruv apparatida hisoblash tehnikasi vositalarini qo’llash asosida yagona funksiyasi ishonchli axborot bilan boshqarish jarayonini ta’minlash bo’lgan yangi tuzilma bo’linmasi paydo bo’ldi. SHu tarzda boshqaruv konturida yangi axborot oqimlari paydo bo’ldi, eski oqimlar esa o’z yo’nalishini qisman o’zgartirdi. An’anaviy axborot tizimining bir qismi axborotni qayta ishlashni tobora ko’proq avtomatlashtirish yo’nalishida sekin-asta, lekin izchil ravishda shakllana boshladi.
qo’llanish sohasiga ko’ra bunday tizimlarining quyidagi turlarini ko’rsatish mumkin:
• tehnik axborot tizimlari;
• iqtisodiy axborot tizimlari;
• ijtimoiy sohalardagi axborot tizimlari va boshqalar. Bundan keyin faqat iqtisodiy hususiyatga ega axborot tizim­lari haqida so’z yuritilar ekan, iqtisodiy axborot tizimlari (IAT) tushunchasini sharkdash lozim. Foydalanuvchilar so’rovi bo’yicha iqtisodiy axborotni saqlash, izlash va berish uchun mo’ljallangan tizimni mazkur tushunchada ifodalaymiz. IAT yordamida, afsuski, ob’ektni boshqarish uchun foydalanadigan har qanday axborotni ham qayta ishlash mumkin emas. ×unki istalgan korhonada qarorlarni qabul qilishda muhim rol o’ynovchi ulkan axborot oqimlari bor. Lekin ularni kompyuterlar yordamida qayta ishlash mumkin emas, chunki axborotni tizimlashtirish va uni qayta ishlash jarayonini formallashtirish murakkab.
Qayta ishlangan va boshqaruv ob’ektiga yo’naltirilgan T2 ning bir qismigina beriladi. Boshqarishning turli darajalari uchun IATda qayta ishlangan axborot ulushi umumiy hajmga nisbatan o’ndan yigirma foizgachadir. Boshqarish jarayonida uch hil toifa qarorlar qabul qilinadi. Strategiq taktik va onerativ. Ushbu tasnifga muvofiq boshqaruv apparati odatda uch hil: oliy, o’rta va operativ darajalarga bo’linadi.
Oliy daraja (oliy rahbarlik) boshqarish maqsadlari, tashqi siyosat, moddiy, moliyaviy va mehnat zahiralarini belgilaydi, uzoq, muddatli rejalar va ularning bajarilishi strategiyasini ishlab chiqadi. Uning asosiy vazifalariga bozor, raqobat, kon’yuktura tahlili va korhona manfaatlariga kuchli havf-hatar paydo bo’lganda uni rivojlantirishning muqobil strategiyasini izlash kiradi.
O’rta darajada asosiy e’tibor taktik rejalarni tuzish, ular bajarilishini nazorat qilish, zahiralar va korhona istiqboli uchun zarur direktivalarni ishlab chiqishga qaratiladi.
Operativ darajada rejalarni amalga oshirish ro’y beradi va ularning bajarilishi haqida hisobotlar tuziladi. Rahbariyat bu erda odatda sehlar, uchastkalar, smenalar, bulimlar, hizmatlar boshqaruvini ta’minlovchi hodimlardan iborat bo’ladi. Opera­tiv boshqaruvning asosiy vazifasi zamon va makondagi ishlab chiqarish jarayonlarining barcha elementlari bilan uni zarur darajada detallashtirishga kelishtirishdan iboratdir.
Darajalardan har birida boshqaruvni komiuickc ta’minlov­chi ishlar, ya’ni rejalashtirish, hisob-kitob, tahlil va tartibga solish bajariladi. Bu ishlarni funksiyalar deb atash qabul qilingan. Ular mazmunini ko’rib chiqamiz, chunki ularning hammasi kompyuter dasturlariga kiritilgan.
Rejalashtirish —boshqaruv maqsadining risoladagidek shaklda amalga oshirilishiga hizmat qiluvchi funksiyadir. Re­jalashtirish oliy rahbariyat faoliyatida muhim o’rin tutadi, o’rta darajada kamroq va operativ darajada esa kam ahamiyatlidir. Boshqaruvni oliy darajada rejalashtirish kelgusidagi muammolarga doir va uzoq muddatga yo’naltirilgan. o’rta darajada re­jalashtirish ancha qisqa muddatda amalga oshiriladi, bunda boshqaruvning oliy daraja rejasi detallashtiriladi. Ko’rsatkichlar bu darajada ancha aniq. Operativ boshqaruv rejaning eng mayda qismlarigacha ishlab chiqishni ko’zda tutadi.
Hisob-kitob —korhona ishlari borishi. haqida axborot olishga yo’naltirilgan funksiyadir. Hisob-kitob asosan boshqarishning operativ va o’rta darajalarida amalga oshiriladi. Boshqarishning oliy darajasida hisob-kitob yo’q, biroq uning asosida ishlab chiqarish natijalari tahlili va uning borishini tartibga solish tupik holda bajariladi.
Tahlil va tartibga solish — faktik ko’rsatkichlarni me’yo-riylari (direktiv, rejali) bilan qiyoslash, belgilangan pa-rametrlardan chetga chiqishlarni va ularning sababini aniqlash, zahiralarni aniqlab topish, yuzaga kelgan vaziyatni tuzati, yo’llarini topish va boshqarish ob’ektini rejali yo’nalishga solish bo’yicha qarorlar qabul qilish. ×etga chiqish sabablarini aniqlashning amaliy quroli faktor tahlilidir, yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish yo’llarini izlash uchun ekspert tizimlariga so-linadi. Boshqarish darajalari va bajariladigan ishlar hajmi bo’yicha ular amalga oshiradigan funksiyalar o’rtasidagi o’zaro aloqa 1.2-jadvalda ko’rsatilgan.