Ix-xii асрлар марказий осиё халўлари фалсафаси

Statistika axborot tizimlari
Davlat statistikasi mamlakatda axborot tizimini yaratish uchun asos bo’lib hizmat qiladi. Davlat stati stikasi organlari iqtisodiy rivojlanishida davlat boshqaruvining eng muhim dastagidir. Makroiqtisod va statistika vazirligi boshqaruv organlariga tarmoq iqtisodiyoti va idoralarga qarashli korhona, tashkilotlar farliyati haqida zarur statistik ma’lumotlarni beradi.
Iqtisodiy kibernetika iqtisodiyotni boshqarish tizimida davlat organlari funksiyasini yakkol namoyon etash imkonini beradi. Boshqarish ob’ekta deganda me’yorida ishlashi uchun mugtasil nazorat va tartibga solishga muhtoj bo’lgan tizim elementi tushuniladi. Boshqarish ob’ektlari sifatida iqtisodiyot tarmoqlari, ularning korhona va tashkilotlari qatnashadi.
Ob’ektlarni boshqarish uchun boshqaruvchi tizim (boshqaruv sub’ekti) hosil qilinadi, u mazkur ob’ektlar me’yorida ishlashini ta’minlaydi. Boshqarish organlari boshqaruv ob’ektlariga bevosita aloqa (topshiriqdar) va teskari aloqa (hisobiylik) vositasida davlat statistika organlari orqali ta’sir etadi.
Davlat statistika idoralari davlat boshqaruvi idoralariga iqtisodiyotning tarmoq sohalari faoliyati haqida axborot berib, topshiriqdar ko’rinishidagi boshqaruv axboroti qabul qilinishi va faktik ahvol — ular tomonidan bu topshiriqdar bajarilgani yoki bajarilmaganidan kelib chiqkan holda boshqaruv ob’ektlarining ko’zda tutilgan hatti harakatlari qayd etilganini ifodalaydigan habardor etuvchi muhim vazifani bajaradi.
Statistik axborot tizimi murakkab tizimlarga qo’yiladigan barcha talablarga javob beradi:
• umumiy maqsadga erishish uchun qulay o’zaro ta’sir nuqtai nazaridan tizim elementlarining birligi;
• katta o’lchamlilik;
• ishining murakkabligi va boshqalar.
Davlat statistika organlari mulkchilik shayuggidan kat’i nazar ming-minglab sanoat korhonalari, qurilishlar, kishloq ho’jalik korhonalari, madaniy, maishiy va boshqa muassasalardan tushadigan statistika ma’lumotlarini yig’adi va qayta ishlaydi. Statistik axborot hilma-hilligi, ommaviyligi va davriyligi jihatidan farqlanadi. Aytilgan ob’ektlardan kelib tu­shadigan barcha statistik hisobotlarni qayta ishlash uchun yiliga bir necha yuz milliard hisoblash operasiyalari talab etiladi.
Turli sohalarda hal etiladigan statistik topshiriqdar foydalanuvchi nuqtai nazaridan reglament va so’rov (noreglament) topshiriqlarga bulinadi, ular orasidan, o’z navbatida, turli boshqaruv organlari uchun axborot hizmati topshiriqlari va iqtisodiy tahlil topshiriqdari bor.
Reglament topshiriqlari deganda davlat statistika qumitasi darajasiga muvofiq keluvchi statistik hisobotlardagi ma’lumotlarni qayta ishlash topshiriqlari tushuniladi. Har bir reg­lament topshirig’i odatda statistik hisobotlarning ba’zi aniq ùakllari bilan bog’liq.
Bunday topshiriqlarni hal etish uchun hozirgacha axborotni elektron qayta ishlash komplskslari (AEKK) yordamida amalga oshiriladigan axborot tehnologiyalaridan foydalaniladi.
Axborot hizmati topshiriqlari mazmun jihatidan reglamentlashgan ma’ruzalar, tahliliy yozuv va ma’lumotnomalarni tezkor tuzish uchun foydalanuvchi so’rovlari bo’yicha unga zarur statis­tik ma’lumotlarni berish. Bu topshiriqlarni hal etish avtomatlashtirilgan ma’lumotlar banki yordamida ta’minlanadi.
Iqtisodiy tahlil topshiriqlari dinamik qatorlar, matema­tik statistika uslublari va boshqalardan foydalanishga asoslanadi. Ularni hal etish uchun tahliliy komplekslar (TK) deb ataladigan axborot tehnologiyalari qo’llaniladi. TKlar statis­tika uslublarini qo’llashga yo’naltirilgan amaliy dasturlar paketi ko’rinishida amalga oshiriladi.
Reglamentli topshiriqlar statistik hisobot ma’lumotlari va turli statistik tadqiqrtlar ma’lumotlarini qayta ishlashni ta’minlovchi, statistikaning alohida tarmoqlarida o’tqaziladigan AEKK yordamida hal etiladi. Ko’p hollarda AEKKning har biri statistik hisobot shakllaridan birini qayta ishlaydi. Biroq ulardan ayrimlari o’zaro bog’liq statistik hisobot shakdlarini qayta ishlashni amalga oshiruvchi bir necha tehnologiyalarni o’z tarkibida birlashtiradi.
Hozirgi paytda AEKK dan foydalanish bir qator sabablar bilan belgilanuvchi, asosan tizimli hususiyat kasb etadi. Birinchidan, reglament vazifalarini hal etishda turli darajadagi hisoblash kurilmalari ishtirok etadi. Ikkinchidan, AEKKning ishlash tehnologiyasi statistik hisobiylikning barcha bosqichlarini qamrab oladi. Bunda har bir keyingi darajadagi tehnologiyaning mantiqiy davomi bo’ladi. Uchinchidan, tehnologik jarayonlarni amalga oshirish jarayonida proseduralar (avtonom dasturlar) ajraladi, ulardan ko’plari barcha hisoblash kurilmalari uchun, ba’zilari — ularning aksariyati uchun namunaviydir.
Axborot hizmati vazifalarini hal etishni tashkil qilish uchun ikki turdagi axborot tehnologiyalari: ko’rsatkichlar bo’yicha ma’lu-motlar banki va tayyor hujjatlar bankidan foydalaniladi.
Ko’rsatkichlar bo’yicha ma’lumotlar banki (KMB) dasturiy, teh­nik va tashkiliy vositalar yig’indisi ko’rinishida amalga oshi-rilgan statistikaning turli tarmoqlari yoki ularning yig’indisi bo’yicha ma’lumotlar bazasini yaratish uchun foydalaniladi. KMB lokal hisoblash tarmoqlarida va mahsus kirish rejimida ishlaydigan ma’lumotlarni qayta ishlash va taqdim etishning rivojlangan vositalariga ega.
Tayyor hujjatlar banki (TXJK) o’zida ayrim axborot va jadvalli statistik ma’lumotlarni sakdovchi hujjatli-grafik ma’­lumotlar bazasini yaratish uchun qo’llaniladi. T^B turli abonentlar uchun ma’lumotlar bazasiga kirishni ta’minlovchi tele-kommunikasiyaviy vositalarning keng servis imkoniyatlarini namoyish etadi.
THB va KMB dasturiy komplekslari Lotus 1-2-3 va Excel paketli interfeysga ega, natijada ularning bir-biriga muvofiqligi ta’minlanadi.
Axborot tehnologiyalari ma’lumotlaridan foydalanishning o’ziga hosligini ko’rib chiqayliq
Ko’rsatkichlar bo’yicha ma’lumotlar banki. KMBda axborotni saqlash birliklari quyidagi uch tarkibiy kiem (komponent) bi­lan aniqdanuvchi ko’rsatkich qiymatidir:
• ko’rsatkich va uning belgisi bilan;
• kuzatish ob’ekta bilan;
• tadkiq etish ob’ekti bo’yicha hisobiylikning davriyligi bilan.
KMB yordamida ishlab chiqariladigan statistik ma’lumotlar bazasining foydalanuvchilari tarmoq, boshqaruv statistikasi mutahassislaridir. Ular uchun axborot rejimi va ma’lumotlar­ni qayta ishlashning tahdiliy rejimida ishlash bo’yicha funk­sional imkoniyatlarning keng turkumi taqdim etiladi. KMB yordamida hoqimiyat va boshqaruv organlari, shuningdeq boshqa tashqi foydalanuvchilarga hizmat ko’rsatish ta’minlanadi: dia­log rejimida so’rovlar bajariladi va behisob ma’lumotlar shakllantiriladi, buning uchun amaliy dasturning eng ko’p tarqalgan paketlari shakllarida eksport funksiyalaridan foydalaniladi (Lotus 1-2-3, Excel, Word va boshqalar).
KMBning dasturiy majmui foydalanuvchi uchun quyidagi funk­sional imkoniyatlarni ta’minlaydi:
• reglament so’rovlarini bajarish;
• jadvallar shakliga tegishli maketlarni bayon etish va no-reglament so’rovlar bo’yicha ma’lumotlarni olish;
• olingan jadvallarni tanlab va grafiklarga joylab modifikasiyalash, berilgan formulalardan foydalanilgan holda yangi hisob grafiklarini shakllantirish;
• hisob ko’rsatkichlarini bayon etish va olish;
• ma’lumotlarni agregatlashtirish;
• Lotus 1-2-3, Excel va boshqa elektron jadvallar shakllari­da ma’lumotlarni eksport qilish.
Ma’lumotlar bazasi ma’mur tomonidan tegishli parol va ma’lumotlarga murojaat qilish huquqlari o’rnatilishi tufayli ruhsatsiz kirishdan muhofazalangan.
Hozirgi paytda SQL Server MBBTdan foydalanilgan holda Windows NT muhitida MBni ishlab chiqish davom etmoksa, u KMBning barcha vazifalarini bajarishni ta’minlaydi va tur­li foydalanuvchilarga (mintaka va tuman) boshqa axborot tehno­logiyalari bilan birgalikda axborot hizmati vazifalarini ancha sifatli hal etishga imkon beradi.
KMB ma’lumotlar bazasi va ularni olib borishni shakllan­tirish, mintaqaviy darajada reglament ishlarini bajarish, tahliliy vazifalarni hal etishi, boshqaruv organlari va boshqa foydalanuvchilarga hizmat ko’rsatishni ta’minlashi lozim. U ma’lumotlar bazasi hududiy taqsimlanuvchi sharoitlarda barpo eti-ladigan va ishlaydigan axborot tehnologiyasi sifatida ishlab chiqarilmokda. KMBni ishlab chiqish asosida "klient-server" tehnologayasi tamoyillari yotadi, u axborotni katta hajmda qayta ishlash sharoitlarida yuqori samaradorlikni ta’minlaydi.