Ix-xii асрлар марказий осиё халўлари фалсафаси

Bank axborot tizimlari
Integrallashgan bank axborot tizimlari (BAT) yagona dasturiy tehnologik majmuani o’zida namoyon etadi, u moliya va kreditning belgilangan sharoitlari bo’yicha nazorat qilinadigan zahiralarni o’zlashtirishi, qaytarilishi va balanslanganligini tezlashtirish vositasidir. Integrasiyalashgan BAT bank vazifalari yig’indisini yahlit holda qamrab oladi. U alohida holdagi avtomatlashtirilgan vazifalar yig’indisi emas, balki murakkab tizimga hos bo’lgan kompleks dasturlardir; pog’onali tizimlar murakkabligi, funksional maqsadlarning ko’pligi, stohastik (Ehtimoliy) hususiyatga ega boshqaruv jarayonlarini ta’minlash ishidagi usuvchanlik (dinamika), ko’p funksionallik kabilar shular jumlasidandir. SHu bois integrallashgan BATlarni ishlab chiqishda unga ta’sir etuvchi qo’llab miqdordagi tuzilma va omillarning mazmuni: bankning umumiy harakteristikasi, uning rivojlanishining yakin va uzoq maqsadlari, strategik yo’nalishlari; yuzaga kelgan boshqaruv tuzilmalarining o’ziga hosliklari; bank tehnologiyasi tuzilishining umumiy tamoyillari; mo’ljallangan arhitektura tizimlari va avtomatlashtirishga tegishli funksiyalar tarkibi; kiritiladigan va chiqariladigan axborot hajmi, kiritiladigan hujjatlar soni; axborot havfsizligiga talablarni tahdil etishni talab qiladi. Bunday tahdil asosida keyinchalik bulajak tizimning asosiy tamoyillari ishlab chiqiladi.
Iqtisodiy axborot tizimining funksional qismini loyi-halashtirish uning kichik tizimlari ajralib chiqish mezonini tanlash haqidagi strategik masalani hal etish bilan bog’liq,. Bu muammo tashkiliy iqtisodiy ob’ektlarni avtomatlashtirishning butun tarihi mobaynida mavjud bo’lib, hozirgi paytda ham dol-zarbligicha qolmoqda. Istalgan tizim tuzilishi va funksiyasini o’rganish uni tahdil etish va bundan keyingi sinteziga asoslanadi. Agar tahlil etish maqsadi — mavjud tuzilmadagi tizim­ning ishlashi qonuniyatlarini o’rganishda bo’lsa, sintezning vazifasi esa unga topshirilgan funksiyani amalga oshira oladigan tuzilmani loyihalashtirish va tanlashdan iboratdir.
Murakkab tizimlar nazariyasidan ma’lumki, har qanday mu-rakkab tizimni turli darajada detallashgan ayrim kichik ti-zimlarga bo’lish mumkin.
An’anaviy tarzda funksional kichik tizim deganda boshqa-ruvning funksional belgilari umumiyligiga muvofiq holda aj­ralib chiqkan boshqaruv umumiy tizimining ayrim qismi tushuniladi.
Bankda hal etiladigan boshqaruv vazifalari ko’p jihatli ekan, loyihalashtirishda BAT dekompozisiyasi belgilarini klassi­fikasiya qilish muammosi yuzaga keladi. Bunday belgilar sifatida funksiyalar, davrlar, boshqaruv ob’ektlari va boshqalarni ko’rsatish mumkin.
Bank hizmatlari nomenklaturasi ancha barqarorligiga qaramay, tehnologik bosqichlar va usullar izchilligi ko’rinishida ularni amalga oshirish farqdanishi mumkin.
Turli banklar ishini kiyoslagan va ular faoliyatining avto-matlashtirish imkoniyatlarini bahlagan holda, bank tehnologiyalari unifikasiyasi va standartlashuvi kariyb yo’qligini qayd etishga to’g’ri keladi. Bir hil bank operasiyalarining bajarilish tehnologiyasi turli banklarda farqlanadi. Bir hil avtomatlash­tirilgan joy o’rinlarda maqsad va vazifalar nomuvofiqligi, bir hil operasiyalarni hujjatlashtirishda hilma-hillik va hokazo­lar kuzatiladi. Bu hol bozorda bank faoliyatini qisman avtomat-lashtirishni ta’minlovchi ko’plab miqdordagi dasturiy vositalar paydo bo’lishiga olib kelasi. Biroq, eng samarali tizimlar ko’plab ishlab chiqarila boshlandi. Sertarmoq tuzilmaga ega va inte-grasiyalashgan tizimlarni sotib oluvchi firmalar ularni o’zlarining barcha filiallariga tarqatmoqda.
Tahlillar shuni ko’rsatadiki, integrasiyalashgan BATlardagi kichik tizim va vazifalarga bulinish bir paytning o’zida uch belgi-boshqaruv tuzilmasi, zahiralar transformasiyasi va boshqarish funksiyasiga ko’ra guruhlanishini ko’zda tutadi.
Ko’pgina BATlarda bank tehnologiyasi dasturiy mahsulotda uta murakkablashgan bo’ladi. SHu bois foydalanuvchi menyudan foydalanib, undan chetlasha olmaydi va dasturlashtirilgan dialog iulidan boradi, bu esa ishlab chiquvchiga to’liq bog’liqlikka olib keladi. Sozlash ishlarini bajaruvchi mutahassis odatda ishlab chiquvchi vakili bo’ladi. Ba’zan esa avtomatlashtirilgan muassasaning bank tehnologi (ma’muri) uni amalga oshiradi
SHuni ta’kidlash lozimki, ko’pgina BAT larda faqat eng asosii ishlab chiqaruvchilar nuqtai nazaridan eng muhim bo’lgan ti­zimlar, vazifalar avtomatlashtiriladi. Bu holni ayrim hizmatlar: faktoring, lizing, kartochka hizmati (yoki tashkiliy tuzilma elementlari) yo’qligi bilan izohlanadi.
Tizimli yondoshuvdan foydalanib, aytish mumkinki, IAT ham har qanday boshqa tizim kabi bir-biri bilan muayyan munosabatlarda bo’lgan elementlar(yoki tizimostilar)dan iborat Bu munosabatlardan ko’pi elementlar bilan birgalikda tizim tuzilmasini hosil qiladi. SHunday qilib, IAT-real voqelikning bir qismi bo’lib, ular o’rtasidagi ko’pgina elementlar va munosabatlar ko’rinishida taqdim etiladi.
Axborot tizimlarining ta’minotlari qo’llash sohasidan qatiy nazar, axborot tizimlari ma’lumotlarni kaita ishlashning deyarli barcha tizimlari ta’minlash turlari deb ataladigan tarkibiy qismlar (komponentlar) to’plamini o’z ichiga oladi. Ularni dasturiy, tehniq huquqiy, axborot, tashkiliy, matematik va lingvistik ta’minotlarga ajratilishi qabul qilingan. SHulardan eng asosiylarini yaqqolroq ko’rib chiqamiz.
Axborot ta’minoti - axborot tizimlari ichki mashina axborot bazasini yaratishning tasniflash va kodlashtirish tizimla­ri, hujjatlashtirishning unifikasiyalashgan tizimlari hujjat ailanmasi va hujjatlar shakli uslublarini rasional holga keltirishni o’z ichiga olgan axborotni joylashtirish va tashkil qilish buiicha uslublar va vositalar yig’indisidir. qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining ishonchliligi va sifati ko’p jihatdan ishlab chiqilgan axborot ta’minoti sifatiga bog’liq.
Dasturiy ta’minot — hisoblash tehnikasi vositasida ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi (MKIT)ni yaratish va foydalanish dasturiy vositalari yig’indisidir. Dasturiy ta’minot tarkibiga bazaviy (umumtizimli) va amaliy (mahsus) dasturiy mahsulotlar kiradi.
Bazaviy dasturiy vositalar inson va kompyuterning o’zaro harakatlarini avtomatlashtirish, ma’lumotlarni qayta ishlash, namunaviy proseduralarni tashkil etish, MKIT tehnik vosi­talari ishlashi nazorati va diagnostikasi uchun hizmat qiladi.