Ызбекистон республикаси бош

III. X U L O S A

K I R I SH
Odam savdosi - kuch bilan tashdid qilish yoki kuch ishlatish yoxud boshqa majburlash shakllaridan foydalanish, o’g’irlash, firibgarlik, aldash, hokimiyatni suiiste`mol qilish yoki vaziyatning qaltisligidan foydalanish orqali yoxud boshqa shaxsni nazorat qiluvchi shaxsning roziligini olish uchun uni to’lovlar yoki manfaatdor etish evaziga og’dirib olish orqali odamlardan foydalanish maqsadida ularni yollash, tashish, topshirish, yashirish yoki qabul qilish. Odamlardan foydalanish boshqa shaxslarning fohishaligidan foydalanishni yoki ulardan shahvoniy foydalanishning boshqa shakllarini, majburiy mehnat yoki xizmatlarni, qullik yoki qullikka o’xshash odatlarni, erksiz holat yoxud inson a`zolari yoki to’qimalarini ajratib olishni anglatadi.

Odam savdosi bilan shug’ullanuvchi shaxs - mustaqil ravishda yoki bir guruh shaxslar tarkibida odam savdosi bilan bog’liq har qanday harakatni sodir etuvchi jismoniy yoki yuridik shaxs, shuningdek o’z harakatlari bilan odam savdosiga ko’maklashadigan, xuddi shuningdek garchi o’z mansab vakolatlariga ko’ra to’sqinlik qilishi va qarshi kurashishi shart bo’lsa ham odam savdosiga to’sqinlik qilmaydigan yoki qarshi kurashmaydigan mansabdor shaxs.

O’tgan asrdan yigirma birinchi asrga transmilliy tashkiliy jinoyatchilikning uchta eng xavfli turi "meros" bo’lib o’tdi. Ularning birinchisi - xalqaro terrorizm va din niqobi ostidagi zo’ravonlik ruhi, kuch ishlatish, ya`ni ekstremistik, fundamentalistik, separatistik xurujlar, ikkinchisi-narkobiznes yoki narko-traffik bilan shug’ullanayotgan jinoiy uyushmalar, uchinchisi - odam savdosi, traffik bilan shug’ullanuvchi yirik-yirik jinoyatchi tashkilotlarning yildan-yilga kuchayotganidir.

Sanab o’tilgan transmilliy jinoyatchilik, ya`ni hudud yoki chegara tanlamayotgan jinoyatlarning qaysi bir turini tahlil qilmaylik, ularning barchasi insoniyat sivilizatsiyasiga ochiqdan-ochiq to'siq ekani, jamiyat taraqqiyoti va davlatlar rivojiga jiddiy xavf tug’dirishi ma`lum biladi.

SHu sababli, uyushgan jinoyatchilik, xususan xalqaro terrorizm, narkobiznes, qurol-aslashalarni noqonuniy sotish bilan bog’liq ita og’ir jinoyatlar qatorida odam savdosining (traffik) shar qanday kirinishiga qarshi kurash muammosi milliy qonunchiligimizda sham dolzarb ashamiyat kasb etmoqda.

Ta`kidlab itish joizki, itgan asrning oxirgi choragida OAVda "odam savdosi" yoki "traffik" yuridik atamasi tez-tez ishlatila boshlandi. "Traffik" lotin tilidagi "traffiso" sizidan olingan bilib, uni italiyaliklar muomalaga kiritgan. "Trafiko" italyancha "tijorat", "savdo" ma`nosida iste`foda etilgan.

Bu siz dastlab "tabak traffik" shaklida qillanilgan bilib, uning izbekcha ma`nosi tamaki savdosi, tamaki bilan tijorat qilish demakdir. Keyinchalik italiyaliklar uni qisqacha "traffik" deb atashga odatlanganlar. SHu tarzda "traff" siz izagi asosida yangi siz-"trafik", ya`ni odam savdosi yoki zamonaviy qullikning shakli deb talqin etilmoqda.

Xalqaro shuquqda "inson shuquqlari va erkinliklarini shurmat qilish va unga rioya qilishga kimaklashish", "xalqaro shuquq biyicha majburiyatlarni vijdonan tiliq ado etish" kabi asosiy printsiplar qayd etilgan. Zero, itgan asrning oxirgi ikkinchi yarmi davomida BMT shofeligida inson shuquqlarini shurmat qilish, milliy va xalqaro taraqqiyparvar tadbirlar orqali xalqaro shuquq normalari va andozalariga sizsiz amal qilish, shar bir insonning tabiiy shuquqlari bilan birga siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy shuquqlarini tom ma`noda anglab, erkinliklarni ta`minlashning yangi mexanizmiga asos solindi. Natijada inson shuquqlarini tila-tikis ta`minlash chorasini kirgan davlatlar itmishdagi davlatchilik va jamiyatlardan mazmun-moshiyati bilan mutlaqo farq qiluvchi yangi ijtimoiy adolatga asoslangan shuquqiy davlatni, ya`ni iz shuquq tizimini qat`iy qonunlar, me`yorlar asosida boshqaradigan, eng mushimi, jamiyatdagi shar bir shaxs, individning emin-erkin, shech bir tisiqsiz, qiynoqsiz, kamsitishsiz xoshlagan joyida erkin sharakatlangan sholda yashashi, shatto jamiyatning yaratuvchisi, sharakatlantiruvchi faol a`zosi sifatida fuqarolar, davlat idoralari, mansabdor shaxslarning faoliyati ustidan nazorat qilishgacha shuquqqa ega bilgan ochiq fuqarolik jamiyatini shakllantirishga erishildi. SHozirda rivojlanish yilidan borayotgan davlatlar qatorida O`zbekiston Respublikasi sham shuquqiy davlatchilik va fuqarolik jamiyati barpo etish bilan bog’liq jarayonlarda inson shuquqlari va shaxs erkinligini ta`minlash yuzasidan samarali vositalarni qillash borasida bir qancha ijobiy tajribaga ega desak, xato qilmaymiz. SHu irinda qayd etish joizki, BMT, EI yoki EXSHT doirasida inson shuquqlarini ta`minlash bilan bevosita shug’ullanuvchi qator qimita yoki komissiyalar faoliyat kirsatmoqda.

SHozirgi paytda butun dunyoda insonlarni kamsitish, shuquqlarini tan olmaslik, odam savdosi kabi jinoyatlar kipayib borayotgani sir emas. SHar qanday jamiyatni sham iz domiga tortib, yutib yuboriш xavfi borgan sari kuchayotgan shozirgi tashlikali davrda real vaziyat bunday jinoyatga qarshi kurashни yanada kuchaytirish, bu borada davlatlararo va xalqaro tashkilotlar doirasida izaro mustashkam shamkorlik irnatish shamda kuchlarni birlashtirish lozimligini taqozo etmoqda. Aynan odam savdosi muammosiga oid xalqaro qonunchilik me`yorlarini chuqurroq tashlil qilib, takomillashtirishgа kirishilgani sham odam savdosi kabi ita og’ir jinoyatlarning jamiyatlar taraqqiyotiga jiddiy va ita ijtimoiy xavfli tashdid ekani ochiq-oydin e`tirof etilmoqda.

O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida shaxsning ozodligi, sha`ni va qadr-qimmatiga qarshi jinoyatlar aks ettirilgan bobda "Odamlardan foydalanish uchun ularni yollash" (135-m), "Odam ig’rilash" (137-m), "Zirlik ishlatib g’ayriqonuniy ravishda ozodlikdan mashrum qilish" (138-m) degan me`yorlaр mavjud.

Bundan tashqari, shunga ixshash kishi a`zolarini kesib olib, boshqa kishiga kichirish (transplantat) yoki murdaning qismlaridan foydalanish maqsadida qasddan badanga og’ir shikast etkazish

(104-m), foshishaxona saqlash yoki qishmachilik qilish (131-m), fuqarolarning teng shuquqliligini buzish (141-m) va boshqa ixshash jinoyatlar tarkiblari mavjud.