va boshqalar qatnashadi.  Ayirboshlanadigan  tovar sifatida -  qimmatli 
qog‘ozlar,  ulami  sotish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  axborotlar,  xizmatlar, 
nomoddiy aktivlar,  tovar moddiy komponentlar qatnashadi.  QQB  bir­
lamchi va ikkilamchi bozorlarga ajraladi.
QQBda marketingni  tashkil  etishning asosiy maqsadi-xorijiy va 
mahalliy  sarmoyadorlarga  qimmatli  qog'ozlam i  sotish  va  sotib  ol- 
ishga  qulay  sharoitni  yaratishdan  iborat.  Har  bir  mamlakatda  qim­
matli  q o g ‘ozlar  bozori  marketingini  tashkil  etishning  o ‘ziga  xos 
xususiyatlari  mavjud.  Bunga demografiya,  mamlakat  iqtisodiyotin- 
ing  rivojlanganlik  darajasi,  infrastrukturaning  shakllanganligi  kabi 
omillar ta ’sir k o ‘rsatadi.
QQBning  holatini  baholash  bir  qancha jihatlami  tahlil  qilishdan 
iborat  b o ‘lib,  ular:  umumiqtisodiy  sharoit,  bozor  konyunkturasi,  tar­
moq  faoliyati,  mintaqaviy  rivojlanish,  demografik-ijtimoiy  omillar, 
investorlaming  potensiali  kabilami  tahlil  qilishdan  iborat.  Hozirgi 
kunga  kelib  0 ‘zbekiston  iqtisodiyotida  qisqa  davrlar  ichida  QQB 
shakllanib  ulgurdi  va  rivojlanib  kelmoqda.  QQB  marketingida 
mahsulot,  sotish  kabi  elementlar  bo‘yicha  turli  xil  strategiyalar 
amalga  oshiriladi.  Mahsulot  b o ‘yicha  -   ekspansiya,  taklifni  qisqarti- 
rish,  repozitsiyalash,  modifikatsiyalash  strategiyalari  qo‘llaniladi. 
Sotish  b o ‘yicha-jismoniy  distributerlash,  shaxsiy  investitsiya  vosi- 
tachi, ko'ndalang sotish tizimi kabilardan foydalaniladi.
Tayanch  so‘zlar: 
qimmatli  qo g ‘ozlar,  qimmatli  qog‘ozlar  bo­
zori,  qimmatli  q og‘ozlar  marketingi,  qimmatli  q o g ‘ozlaming  tur- 
lari, 
segmentatsiya, 
vaziyatni 
tahlil 
qilish, 
axborot  bilan 
ta’minlash,  qimmatli  q o g ‘ozlar  bozoriga  ta ’sir  qiluvchi  omillar, 
strategiya,  narx  siyosati,  fond  birjasi,  qimmatli  qo g ‘ozlar  bozori- 
dagi  vositachilar, qimmatli qo g ‘ozlar bozoridagi reklama.
Glossariy:
Aksiya 
-   qimmatli  qo g ‘ozning  bir  turi  b o ‘lib,  o ‘z  egasiga 
korxona  foydasining  m a’lum  qismini  olish  huquqini  beruvchi  hu- 
jjat.

Aksiya  kursi 
-   aksiya  bahosi  b o ‘lib,  uning'  foydaliligi  bilan 
belgilanadi,  ya’ni,  keltirishi  mumkin  b o ‘lgan  dividentlar va qarzga 
to ‘lanadigan foiz miqdori bilan baholanadi  (o ‘lchanadi).
Investitsiya  institutlari
  -   qimmatli  qo g ‘ozlam i  dastlabki  bo­
zorda  harakatlantirish  va  ularning  ikkinchi  muomalasi,  qimmatli 
qog‘ozlar  bozorini  trast  boshqarish  b o ‘yicha  xizm atlar  majmuyi, 
axborotlar  va  ilmiy-texnik  mahsulotlar  taqdim  etadigan  qimmatli 
qog‘ozlar 
bozorining 
professional 
ishtirokchilari; 
qimmatli 
qog'ozlam i  hisobga olish,  saqlash va takomillashtirish xizmatlarini 
k o ‘rsatishgi ixtisoslashgan tashkilotlar;
Obligatsiya 
-   doimiy  daromad  keltiruvchi  qimmatli  qo g ‘oz 
b o ‘lib,  u  xususiy  korxona  (firma)lar  yoki  davlat  tomonidan  beri- 
ladigan qarz majburiyatidir.
Qimmatli  qog‘ozlar  bozorining  iste’molchilari 
-   bular  bir- 
inchi  navbatda,  investorlar  (bozoming  asosiy  tovari  bo'yicha), 
keyin  investitsiya  institutlari  (turli  yordamchi  xizmatlar,  ixti­
soslashgan  uskunalar,  qimmatli  qo g ‘ozlar  blanklari  va  shu  kabilar 
b o ‘yicha) hisoblanadi.
Qimmatli qog‘ozlar marketing jarayoni 
-  QQga b o ‘lgan  eti- 
yojni  shakllantirish  va  rivojlantirish  yo‘llarini  izlab  topish,  tanlash 
va  ulami  talabga  aylantirish,  QQ  bozorlarida  yoki  savdo-taqsim ot 
tarmoqlarida  sotish  bilan  bo g ‘liq  harakatlar  va  bosqichlam ing 
tartibga solingan majmuyi.
Emitentlar 
-   bozorga  qimmatli  qo g ‘ozlar  «yetkazib  beru- 
vchilar»;
Takrorlash va muhokama uchun savollar
1.  Qimmatli  qog'ozlar  bozorining  marketing  obyekti  sifatidagi 
xususiyatlari  nimalardan iborat?
2.  Qimmatli  qog'ozlar  bozorida  marketing  obyekti  bo'lgan 
tovarlaming turlarini  ayting.
3.  M arketing  strategiyalariga  0 ‘zbekiston  qimmatli  q o g ‘ozlar 
bozori qo'yadigan umumiy talablam i  k o ‘rsating.

4.  Vaziyatni  tahlil  qilish  va qimmatli  qog‘ozlar bozori  segmen- 
tatsiyasi qanday xususiyatlarga ega?
5.  Qimmatli  qog‘ozlar  bozoridagi  ehtimol  tutilgan  mahsulot 
strategiyalarini tavsiflab bering.
6.  Fond  bozorida  q o ‘llaniladigan  narx  strategiyalarining 
xususiyatlari nimadan iborat?
7.  0 ‘zbekistonda  hozircha  fond  ishiga  qanday  tavakkallar 
uchrashi  mumkin?
8.  Demografik  omillar  0 ‘zbekiston  qimmatli  qog‘ozlar  bozori 
va  unda  marketingni  tashkil  qilishga  qanday  ta ’sir  k o ‘rsatishi 
mumkin?
9.  Malakali  investorlar kim? Malakasiz investorlar-chi?
10.  0 ‘zbekistonda  qimmatli  qo g ‘ozlar  bozorining  rivojlanish 
bosqichlaringi  sanab bering.
Adabiyotlar
1. Чепель С. Рынок ценных бумаг. -  Т.: Азияпресс, 2004 г.
2. Агишев С. В. Маркетинг ценных бумаг. -М.: Экономика, 2004 г.
3. Сергеев П.Р. Рынок ценных бумаг. -М.: ЮНИТИ, 2004 г.
4. Маренков  Н.Л.  Ценные  бумаги  для  студентов  ВУЗов.  Серия 
«Шпарогалки». -Ростов на Д.:  Феникс, 2004 г. -256 с.
5. Рынок ценных бумаг /Под.  ред. Галанова, И.А. Басов. 2-е изд., 
перераб. и доп. -М.:  Финансы и статистика, 2004 г. -448 с.
6. Carlton  P.  McNamara  «The  Present  Status  of the Marketing Con­
cept». -  Journal of Marketing, January 2000. p.  50-57.
7. William J.  Stanton.  «Fundamentals  of Marketing»,  5-th  ed.  N.Y., 
«McGraw-Hill», 2003. p. 7.
8. http://www.spc.gov.uz
9. http://www.dis.ru

U -bob.
  XO RIJIY IN V ESTITSIY A LA R G A  EG A  
K O R X O N A LA R D A  M A R K E T IN G
11.1. Xorijiy investitsiyalarga ega korxona tuzishda 
marketing xususiyatlari va faoliyati
Xorijiy  investitsiyalar  ishtirokidagi  korxonalarga  q o ‘shma 
korxona  (QK)  deyiladi.  Ular  mamlakatimiz  va  xorijiy  sheriklam - 
ing  kapitallarini  birlashtirish  asosida tuziladi  va faoliyat k o ‘rsatadi. 
QKlar bilan  birga mamlakatda to ‘laligicha  xorijiy investorlarga te- 
gishli  bo'lgan  firmalar,  shuningdek  chet  el  firmalarining  filiallari 
va vakil korxonalari  ham faoliyat k o ‘rsatadi.
1.  Faoliyat  ko ‘rsatish  turlariga  qarab  QKlar,  ilmiy-tadqiqot, 
ishlab chiqarish,  sotish,  tayyorlash,  xarid qilish,  kompleks maqsad- 
larda tuzilgan b o ‘lishi  mumkin.
2.  Sheriklarning  qaysi  mamlakatga  mansubligiga  k o ‘ra  ular, 
bozor  iqtisodiyoti  rivojlangan  yoki  «g‘arb-g‘arb»,  «shimol-janub» 
(rivojlangan, rivojlanayotgan mamlakatlar)  va hokazo.
3.  QKlar  qatnashchilarining  tarkibiga  k o ‘ra  xususiy  va  davlat, 
davlat  korxonalari  va  tashkilotlari  ishtirokida  tuzilgan  korxonalar, 
tashkilotlami  o ‘z  navbatida  ilmiy  va  xalqaro  tashkilotlarga  guruh- 
lash mumkin.
4.  QK  qatnashchilarining  kapitaldagi  ulushiga  k o 'ra   teng 
asosda  tuzilgan  QK  xorijiy  kapitalning  k o ‘p  yoki  kam  b o ‘lgan 
korxona va hokazolar.
Bunday  guruhlash  marketing  izlanishlari  olib  borish  va  inves­
titsiyalar  marketingini  boshqarishda  ulam ing  qaysi  birini  tanlash, 
qaysi  turi  bizning  sharoitimizga  mos  kelishi  k o ‘proq  naf berishini 
aniqlashda katta ahamiyatga ega.
QKlar  aksionerlik jamiyatlari,  m as’uliyali  cheklangan jam iyat- 
lar,  xoldinglar,  kommendat  tashkilotlar,  shirkatlari  va  boshqa  har 
xil  korxonalar  shaklida  tashkil  etiladi.  QKlar  tuzish,  ulam ing 
faoliyati  har  bir  mamlakat  tomonidan  qabul  qilingan  qonunlar,

tenglashtirilgan  aktlar,  mahkamalar  k o ‘rsatmalari  va  hokazolar  bi­
lan tartibga solinib turiladi.
QKlar  tuzishdan  oldin  katta  marketing  izlanishlari  olib  boril- 
m og‘i  lozim.  Bu  izlanishlaming  k o ‘lami  keng  va  ahamiyati  katta- 
dir.  Marketing  izlanishlari  QKlar  tuzishning  bir  qancha  o'zaro 
bo g ‘liq jarayonlarini o ‘z ichiga oladi.  Ular quyidagilardir:
-   QK tuzishdan asosiy maqsadlami belgilash;
-   QKning  umumiy  texnik-iqtisodiy  ko ‘rsatkichlarini  tahlil  qil­
ish;
-   chet ellik sheriklarini  (hamkorlami) izlash va tanlash;
-   niyatlar haqidagi protokollami tayyorlash va imzolash;
-   b o ‘lg ‘usi  QKning texnik-iqtisodiy asoslash  hujjatining ishlab 
chiqish va iqtisodiy samaradorligini  aniqlash;
-   loyihalami, ta ’sis hujjatlami  tayyorlash;
-   QK  tuzish  haqidagi  taklifni  yuqori  boshqaruv  va  mahalliy 
hukumat organlari bilan kelishish;
-   ta’sis hujjatlarini chet ellik sherik bilan birga imzolash;
-   QKning davlat ro ‘yxatidan o ‘tkazish.
QKlarini  tuzishdan  maqsad  bozordagi  qondirilmagan  talabni 
qondirish,  chetdan  tovar keltirishni  qisqartirish  va eksport  imkoni- 
yatini  oshirishdir.  Bunda  chet  el  ilg ‘or  texnikasi  va  texnologi- 
yasini,  marketing  va  menejmentni,  q o ‘shimcha  moddiy  va  moliya 
resurslarini  iqtisodiyotning  eng  zarur  tarmoqlariga  jalb  etishdir. 
Keyingi  bosqich  QKning  qanday  b o ‘lishligi,  faoliyat  darajasi, 
mahsuloti,  iqtisodiy  k o ‘rsatkichlari  shu jihatdan  foydaliligi  aniqla- 
nadi.  Bunda  siyosiy,  ekologik jixatlari  ham e ’tiborga olinadi.  Chet 
ellik  sherik  tanlashda  uning  o ‘m i,  xalqaro  imidji,  ilg'orligi,  rivo- 
jlanganlik  darajasi,  kafolatlanganligi,  tashqi  bozordagi  o ‘mi 
aniqlanadi.  Sherikning  x o ‘jalik  faoliyati  har tomonlama tahlil  qili- 
nadi  va  o ‘rganib  chiqiladi.  Tanlangan  chet  el  firmasi  mahsulotini 
raqobatga  bardosh  berish  qobiliyatiga  baho  beriladi,  o ‘tkazilgan 
marketing  izlanishlari  natijalariga  asosan  QKning xorijlik qatnash- 
chisi  aniqlanadi.  Niyatlar  haqidagi  bayonnoma  respublikada  va 
tanlangan  chet  ellik  sherikning  m a’lum  bir  sohada  QK  tuzishga

tayyor ekanligini  qayd etib,  hamkorlikning  asosiy shartlarini  belgi- 
laydi.  B o‘lg ‘usi  QKni  texnik iqtisodiy jihatdan  asoslash  uni  tashkil 
qilayotgan  tomonga  yuklatiladi.  U  chet  ellik  sherik  tomonidan 
o ‘rganib  chiqilgach,  rozi  b o ‘lganligi  haqida  yoki  biror  o ‘zgartirish 
kiritish  haqidagi  taklifi  bildiriladi  va bir fikrga  kelinadi.  QKni  tex­
nik  jihatdan  asoslashda  uning  samaradorlik  darajasini  aniqlash 
asosiy  o ‘rinni  egallaydi.  QKlaming  iqtisodiy  samaradorligini  mil­
liy  iqtisodiy  nuqtayi  nazardan  quyidagi  formula  yordamida  aniqla- 
nadi:
------— —r 
( 2 )
" 
(1 - E)
bunda, 
En
 -  milliy  iqtisodiyotning  integral  iqtisodiy  samaradorligi; 
D   ‘n
 -   t-yilda  milliy  iqtisodiyot  daromadi;  Z („ -   t-yilda  milliy  iqti- 
sodiyot xarajatlari; 
Ye -
 diskontlashtirish  koeffitsiyenti.
U  t-yilda  hisobga  olinadigan  xarajat  va  tushum lam ing 
hisoblanayotgan  davrining  birinchi  yilidan  uzoqlasha  borgan  sari 
qadrining  pasayish  darajasini  aniqlaydi.  Bunda  E=0,1  qilib  olish 
tavsiya etiladi.  Agar 
En <
 0  ,  b o ‘lsa,  bunday QKni  tuzish  foydasiz- 
dir. 
E„  >
  0  b o ‘lgan  taqdirda  bunday  QKni  tuzish  m aqsadga  mu- 
vofiqdir.  E=0  b o ‘lsa,  u  holda 
Ye
ning  miqdorini  hisoblab  chiqmoq 
lozim.
B o‘lg‘usi  QKning  texnik  iqtisodiy  jihatdan  asoslari  ta ’sis  va 
loyiha  hujjatlarida  o ‘z  aksini  topadi.  Bular  jum lasiga  QKning 
maqomi  va  faoliyat  ko ‘rsatish  shartlarini  o ‘zida  aks  ettiruvchi 
bitim-shartnoma  kiradi.  Shartnomaning  asosi  QKning  Nizomidir. 
Unda  «Nizom  fondi»  mablag1  hajmi,  qatnashchilam ing  ulushi,  to- 
monlar m as’ulyati,  bahslami  hal  qilish,  nazorat-hisobot tartibi  kabi 
m asalalaro‘z aksini  topadi.
Ustavda  QKni  boshqaruv  tizimi,  tarkibi  k o ‘rsatiladi.  Rahbary- 
atning  vakolatlari,  vazifasi  va  faoliyat  chegarasi  aniq  belgilanadi. 
Unda  umumiy  ishchilar,  injener-texnik  xodim lar  soni  aniqlanadi. 
Boshqaruv  tizimida  tashkil  etilayotgan  b o ‘limlar,  ularning  o ‘zaro 
munosabatlari  alohida  aks  ettiriladi.  Xodimlarga  to ‘lanadigan  haq, 
QKning  oladigan  foydasi,  uni  taqsimlash  tartibi,  hisobot  va  hoka-

zolar  mufassal  bayon  etiladi.  QKlarda  barcha  hisob-kitoblar  so ‘m 
va xorijiy valutada amalga oshiriladi.
Ustav  fondiga  bizning  ulushimiz  sifatida  yer,  suv,  yer  uchast- 
kalari,  tabiiy  boyliklarimizdan  foydalanish  bahosi,  huquqi,  elektr 
quvvati,  tayyor  infratuzilmalari  bahosi  va  boshqalar  kiritilishi 
mumkin.  Umuman  olganda  ustav  fondining  miqdori  QKning  loyi- 
halashtirilgan  quvvatiga  erishish  va  ish  faoliyatini  boshlash  uchun 
zarur  b o ‘lgan  xarajatlarga  asoslanib  hisoblab  chiqiladi.  Ustav  fon- 
dida  QKlaming  ulushi  chegaralanmaydi.  Ular  o ‘z  imkoniyatlariga 
k o ‘ra  o ‘z  baholarini  oshirib  borishlari  mumkin.  Shu  ulush  foydani 
taqsimlashda asos b o ‘lib xizmat qiladi.
Q Klaming hisob-kitob ishlari jahon  standartlari  asosida amalga 
oshiriladi.  Moddiy  texnika  ta ’minoti  har  ikkala  mamlakat  bozori 
orqali  amalga  oshirilishi  mumkin.  QKlar  tovar  va  xizmatlarini 
sotishda  (so‘mda)  ulgurji  savdo  orqali,  tashqi  bozorda  o ‘zlari  yoki 
xorijiy  valutaga  sotadilar.  Bu  ishlaming  bajarilishida  marketing 
rahnamoligi  sezilib  turm og‘i  va  ular  ilmiy  asosda  marketing  nu­
qtayi nazaridan boshqarilib turm og‘i lozim.
Bulaming  barchasi  QKni  ta’sis  etish  hujjatlarida  aks  ettiriladi  va 
ular  jamlanib  hukumatga  ruxsat  olish  uchun  beriladi.  Yuqori  tash- 
kilotlari  QK tuzish  haqidagi  taklifni  ко‘rib chiqar ekan, quyidagilarga 
alohida e’tibor beradilar:  QKlaming  milliy iqtisodiyot nuqtayi nazari­
dan  samaradorligi;  atrof-muhitga  zararsizligi,  yangi  texnika,  tex- 
nologiya  va  chet  el  ilg‘or  tajribasini  kirib  kelish  imkoniyatlari,  yangi 
ish  joylari  paydo  bo ‘lishi,  xorijiy  valutani  kelib  tushish  miqdori  va 
imkoniyatlari,  importni  o ‘mini  bosish  darajasi,  ilgari  ishlab  chiqaril- 
magan  tovarlami  ishlab  chiqarilishi,  QRni joylashishi  ko‘zda tutilgan 
nohiya hokimyatining roziligi  va hokazolar.  K o‘rsatilgan  ishlarga ijo- 
biy javob  olingach,  bundan  QK  ro ‘yxatdan  o ‘tadi  va  bu  haqda  mat- 
buotda  e ’lon  qilinadi.  QKning  faoliyati  ko‘rsatishini  to‘xtatish  ham 
ta’sis  etish  hujjatlarida,  ustavda  va  shartnomalarda  aks  ettiriladi. 
QKning  faoliyati  to ‘xtatilsa  yoki  uning  chet  ellik  sherigi  a’zolikdan 
chiqmoqchi  bo isa,  uning badali  pul  yoki tovar shaklida,  shartnomada 
k o ‘rsatilganidek, qaytarib beriladi.

QKlar o ‘z  mahsulotlarini  sotishda ham ichki,  ham tashqi  bozorga 
tayanishi  mumkin.  Ichki  bozorga  tayanuvchilar  ko‘pchilikni  tashkil 
qiladi.  Lekin  xalqaro  mehnat  taqsimotiga,  jahon  bozor  madaniyatiga 
qo‘shilib ketishga urinayotgan QKlar qiziqish uyg‘otadi.
Erkin  tadbirkorlikni  tushunish  uchun  korxonaning  mahsulot 
sotish  istiqboli  va faoliyat rejasi  (mohiyatan  bu  marketing  strategi- 
yasi  degan  gap)  mazkur  QK  chiqib  borishga  harakat  qilayotgan 
hududning  ijtimoiy,  iqtisodiy,  huquqiy  xususiyatlarini  hisobga  ol- 
may  turib  tuzilmasligini  anglab  olish  lozim .'Q im m atli  q o g ‘ozlar 
bozori,  xomashyo  bozori,  mehnat  bozori,  qo'MIaniladigan  tex- 
nologiyalami  tahlil  qilish,  narxlami  kuzatib  borshi  va bashorat qil­
ish ham shular jumlasiga kiradi.
Bozomi  operativ  boshqarishga  (marketing  taktikasi)  kelganda 
esa  shuni  aytish  mumkinki,  tadbirkorlikning  k o ‘plab  huquqiy 
asoslarini  va  ushbu  hududdagi  iste’molchilaming  psixologiyasini 
bilmay turib uni  yo‘lga q o ‘yi  shning iloji  yo‘q.
QK  faoliyatida  faqat  mamlakat  bozorini  bilishgagina  asoslanib 
bo‘lmaydi.  Rahbarlar  va  mutaxassislar  QK  o ‘z  mahsuloti  va  xizmat- 
laii  bilan  kirib  borishni  m o‘ljallayotgan  hududning  tabiiy-iqlim, 
tarixiy,  ijtimoiy-siyosiy,  huquqiy  va  boshqa  hayot  sharoitlari  bilan 
o'matiladigan  barcha  cheklashlami  tahlil  qilish  va  miqdoriy  baho- 
lashlari  lozim.  Agar,  aniqlangan  cheklashlami 
muvaffaqiyatli 
yengishga  va  xarajatlami  qoplash  hamda  foyda  olishga  imkoniyat 
bo‘lsa,  u  holda  haqiqiy  erkin  tadbirkorlik  haqida  gapirish  mumkin 
bo‘ladi.  Umuman  olganda,  QKlarda  marketing  ishlarini  tashkil  qilish 
va  uning  mazmuni  boshqa  xo‘jalik  tuzilmalaridagiga qaraganda  kam 
farq  qiladi.  Lekin,  har  bir  aniq  yo‘nalish  har  doim  o ‘ziga  xosdir.  Bu 
yerda  tashqi  bozoming  xususiyatlari  bilan  birga,  mamlakatimizning 
xorijiy  investitsiyalar  haqidagi  qonunlarida  o ‘matilgan  huquqiy  mu- 
nosabatlarga  xos  jihatlami  hisobga  olish  lozim.  Masalan,  QKlarga 
quyidagi  omillar  moliyaviy  qulayliklar  tug‘diradi:  soliqqa  tortish  ba- 
zasining  kamaytirilishi;  soliqlami  to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  kamaytirish  yoki 
ulardan  ozod qilish; ma’lum bir vaqt mobaynida soliqlardan  ozod qil­
ish yoki  ulami  to‘lashni orqaga surish  ko ‘rinishidagi  soliq  kanikullari;

QKlar  faoliyatiga  qulaylik  tug‘diruvchi  maxsus  hududlaming,  erkin 
iqtisodiy zonalaming ochilishi va sh.k.
M arketing  dasturlari  ishlab  chiqish  nuqtayi  nazaridan  QKlam­
ing  eng  muhim  imtiyozlaridan  bir  o ‘z  moddiy  ishlab  chiqarishini 
ta’minlash  maqsadida  xorijdan  keltirilayotgan  mulkning  bojxona 
poshlinasi  va  soliq  to ‘lashdan  ozod  etish  hisoblanadi.  Ular  to- 
monidan  olib  kelinayotgan  texnologik  uskunalar  va  ulaming  ehti- 
yot  qismlari  ham,  shuningdek  QK eksport qilayotgan  bir qator tib- 
biy  dorilar  ishlab  chiqarish  va  birgalikdagi  ilm iy  ishlar  o ‘tkazish 
uchun  zarur  b o ‘lgan  m ateriallar  ham  qo'shim cha  qiymat  solig‘iga 
tortilmaydi.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  chet  el*investitsiyalari  to‘g ‘risidagi 
qonuniga 
muvofiq 
toialigicha 
xorijiy 
investorlarga 
tegishli 
korxonalar  va  ustav  mablag‘ida  xorijiy  investitsiyalar  30  %dan 
ko'proqni  tashkil  qilgan  korxonalar  import  poshlinasi  to ‘lamay  turib, 
ustav  mablag‘i  sifatida  kiritishi  uchun  mo‘ljallangan  materiallari  va 
butlovchi  mahsulotlar  olib  kirishga  haqlidirlar.  Shuningdek,  ulaming 
mahsulot  yetkazib  berish  to ‘g ‘risidagi  bitimlari  1993-yil  1-yanvarga 
qadar tuzilgan bo ‘Isa, ishlab chiqarish uchun mo'ljallangan mahsulot- 
larga ham poshlina toiashdan ozod qilinadilar.
Sanab  o ‘tilgan  va  boshqa  bir  qator  imtiyozlar  QKlar  uchun 
juda  keng  imkoniyatlar  beradi.  Lekin,  mavjud  imkonityalami 
amalga  oshirish  uchun  yana  QK  tuzishda  uning  faoliyatini  barcha 
tashkiliy-iqtisodiy  tomonlarini  yaxshilab  o ‘ylab  chiqish,  bozomi 
o ‘rganish,  unda  o ‘z  «zamini»ni  topa  bilish,  boshqacha  qilib  ayt- 
ganda, marketing dasturini  ishlab chiqish haqida qayg‘urish kerak.
Shunday  qilib,  QKda  marketing  strategiyasi  va  taktikasini  ish­
lab  chiqishning  muhim  xususiyati,  bir tomondan,  bozordagi  sherik 
mam lakatning  huquqiy  va  boshqa  hayot  m e’yorlari  bilan 
o ‘m atiladigan  turli  cheklashlam i  hisobga  olish  b o ‘Isa,  ikkinchi 
tom ondan,  bozom i  tashkil  qiluvchi  erkinlikning  kengligi  dara- 
jasidir.  M asalan,  QK  eng  qulay  siyosiy  sharoitga  ega.  Ya’ni  nis- 
batan  barqaror hukumat,  barqaror pul  kursiga ega mamlakatlaming 
m ahsulot  sotish  bozorida  faoliyat  ko‘rsatishni  m a’qul  ko‘rishi

mumkin.  Shuningdek,  QK  marketing  xizmati  kam  xarajat  qilgan 
holda  bozorga  u  yoki  bu  darajada  ta ’sir  k o ‘rsatuvchi  j o ‘g ‘rofiy  va 
madaniy-tarixiy  sharoitlar  haqida  m a’lumotlar  olishi  mumkin.  Bu 
QKlaming  ishonchliroq  va  tezkor  m a’lumot  manbalariga  egaligi 
bilan izohlanadi.
Rivojlangan 
mamlakatlarda 
xorijiy 
investitsiyalarga 
ega 
korxonalarda  marketing  faoliyati  borasida  ulkan  tajriba to ‘plangan 
bo ‘lib,  ulardan  respublika  QKlari  o ‘z  sharoitlariga  moslashtirish- 
lari  mumkin.
QK  marketing  faoliyatini  amalga  oshirishda  xalqaro  mikromu- 
hitni  ham  e ’tiborga  olib  ish  yuritish  zarur.  Bu  yerda xususan  raqo- 
batchilar,  vositachilar,  mijozlar,  yetkazib  beruvchilar,  kooperat- 
siya,  servis,  ya’ni  sotishdan  oldin  va  sotishdan  keyin  xizmat 
k o ‘rsatish  hamda  ulaming  keng  imkoniyatlari  haqida  fikr  yuritil- 
moqda.
Shunday  qilib,  QKlardagi  marketing  ulaming  faoliyati  ichki  va 
tashqi  xususiyatlaridan  kelib  chiqib,  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 
Jahon  bozoriga  chiqish,  bozor  iqtisodiyotida  x o ‘jalik   faoliyati  ta- 
jribasini  o ‘zlashtirish,  valuta  olish  uchun  tuziladigan  QKlar  bu 
vazifalami  faqat  chuqur  professional  yondashuv  asosidagina  hal 
qilishlari  mumkin.  Bunday  yondashuv  esa,  barcha  marketing  usul 
va  vositalarini  o ‘zlashtirishni  talab  qiladi.  Bundan  tashqari,  xorijiy 
sheriklar  o ‘zlarining  qonuniy  talablari  va  manfaatlarini  ham  ilgari 
suradi.  Ular  o ‘zlari  q o ‘ygan  m ablag‘ga  ulaming  mamlakatlaridagi 
bank  foizlaridan  kam  b o ‘lmagan  miqdorda  dividendlar  olishni 
xohlaydilar.  Bu  summa  xorijiy  sherikda  u  chet  elga  valuta  olib 
ketgani  uchun  belgilangan  soliqni  davlatimizga  to ‘laganidan  keyin 
qolishi  kerak.  0 ‘z  tomonidan  QK  amortizatsiya  tO‘lovlarini  valu- 
tada  ishlashi  kerak.  Bu  xorijdan  uskunalar  sotib  olish  uchun  zarur. 
Bunga  esa,  faqat  xalqaro  standartlarga  javob  beradigan  m ahsulot 
ishlab chiqarish va sotish natijasidagina erishish mumkin b o ‘ladi.

Do'stlaringiz bilan baham: