J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Barg anatomiyasi. Bargning ichki tuzilishi 3 xil bo‘ladi: 1.Dorzoventral; 2.Izoloterial; 3.Radial.
Dorzoventral bargning yuqori tomoni pastki tomonga o‘xshash bo‘lmaydi. Chunki yuqori tomonda qoziqsimon to‘qimalar, pastki tomonda esa, bulutsimon to‘qimalar joylashgan.
Izoloterial bargning yuqori tomoni pastki tomoniga o‘xshash bo‘ladi. Bargning yuqorida ham,pastki tomonida ham qoziqsimon to‘qimalar joylashgan.
Radial bargning tuzilishi novdaga o‘xshash bo‘ladi.Bargning ichki tuzilishi o‘simlikning yashash sharoitiga ham bog‘liqdir.
Bargning plastinkasi 2 qismdan iborat:
1.Bargning yumshoq qismi- Mezofil
2..Bargning tomir o‘tgan qismi

32. Adam fiziologiyasi pániniń tekseriw usılları.
Fiziologiya eksperiment shakllari turlicha bo'lib, tekshirish vazifasiga bog'liq. Masalan, tashqi muxit ta'siri aniqlanayotganda organizm havoning gaz tarkibi yoki temperaturasi, namligi, yorug'ligi o'zgartirilgan xonaga joylanadi: organizm ovqati o'zgartiriladi, unga ionlovchi radiasiya bilan ta'sir etiladi: ultrabinafsha nurlar tushiriladi, ultratovush yoki boshqa faktorlar bilan ta'sir kòrsatiladi. Bunda analiz aniq bo'lishi uchun tekshirayotgan bir sharoitdan boshqa hamma sharoitlari birday bólgan sharoitda tadqiqot o'tkaziladi. Organizmdagi biror organning funksiyasi yoki ahamiyatini bilish uchun fiziologlar shu organni yoki uni biror qismini olib tashlashadi (olib tashlash yoki ekstimasiya metodikasi) yoki organizmning yangi joyiga ko'chirib ótkazishadi (ko'chirib o'tkazish yoki transplantasiyasi metodikasi) va bu operasiyadan keyin qanday oqibatlar qolishini kuzatishadi. Bunday metodikalar ayniqsa ichki sekresiya bezlarini o’rganishda juda qo'l keldi. Organ faoliyati nerv sistemasini ta'siriga bog'liq ekanini bilish uchun shu organga boradigan nerv tolalari kirqiladi (dinervasiya metodikasi). Organlarning qon tomirlar sistemasi bilan aloqasini uzish uchun turli qon tomirlari bog'lab tashlanadi (legatura solish metodikasi) yoki tomirning markaziy qismi ikkinchi tomirning pereferik qismiga tikib ulanadi (tomirlar anastamozi metodikasi). Gavdaning ichkarisida joylashgan va shuning uchun bevosita kuzatib bo'lmaydigan ba’zi organlar faoliyatini o'rganish uchun fistula metodikasi qo'llaniladi. Bu metodikaning bir variantida organ, masalan, meda, ichak, qovuq bo'shlig'iga plastmassa yoki metall nay kiritilib, buning ikkinchi uchi teriga maxkamlab qo’yiladi: boshqa variantida esa bezlar yo'li teri yuzasiga chiqarib qo'yiladi. Yurak, qon tomirlar, bez yo'llarida o'tkaziladigan ko'p tekshirishlarda ularga ingichka naylar-kateterlar suquladi, organlar funksiyasini yozib bo'lish uchun bu kateterlar turli asboblarga ulanadi yoki muayyan moddalar shu kateterlar orqali yuboriladi (katetirizasiya metodikasi). Organlar faoliyatini sun'iy kuzatish uchun fiziologlar elektr mexanik, kimiyoviy yoki boshqa biror yo'l bilan ta'sir ko'rsatishadi.Organlarning funksiyalarini teshirish uchun qo'lanadigan metodikalarining kuchliligi tirik organizmni yoritish yoki xirurgik opersiya qilishni talab etadi. Odatda uzoq davom etmaydigan o'tkir tajribalarda (yoki viviseksiyalarda) hayvonga narkoz berib yoki uni boshqa usulda xarakatsiz qilib qo'yib, organlaming funksiyasi o'rganiladi, nervlarga ta’sir etish dori moddalar yuborish va shunga o'xshashlarining ta'siri tekshiriladi. Xronik tajribalarda fiziologlar hayvonni har xil xirurgik kooperasiya qilib, u tuzalgandan keyin tekshira boshlashadi. Operasiya qilingan hayvonni ko'pincha bir necha hafta oy va yillar kuzada bo'ladi. Organlar funksiyasi butun organizmdagina emas organizmdan ajratilagan sharoitda ham o'rganiladi. qirqib olingan (boshqacha aytganda, organizmdan ajratib olingan) organ tomirlaridan shu maqsadda muayyan eritmalar o'tkaziladi, bu eritmalar tarkibini eksperimentator tartibga solib turadi (perfuziya metodikasi) va tirik to'kimalar uchun zarur tashqi muxit muayyan temperatura namlik va shu kabilar muhayyo qilinadi.

33. Qus klası hám keń tarqalǵan wákilleri.
Quslar-denesi pár menen jabilğan, ushiwģa iykemlesken issi qanli bolip, Amniota toparina jatadi. Aldinģi ayaqlar qanatqa aylanģan. Kópshilik morfologiyalıq belgileri boyinsha jer bawirlawshilarģa jaqın. Bul belgiler, ásirese ayaqtaģi qabirshaqlar, tumsığınıñ múyizleniwi hám teri bezlerinin derlik bolmawi menen uqsas keledi. Miy qutisi diapsid tipte, biraq oniñ joqarģi taģasi qisqarģan (redukciyalangan). Taban aldı súyekleri birigip, bir pútin qar súyegin payda etedi. Qabırģada qarmaq sıyaqlı ósimshe boladı. Júrekten arterial qan oñ aorta taģasi arqalı júredi. Sidik jinis sisteması hám embrionnin rawajlaniwi jer bawirlawshilardiki menen uqsas dúziliske iye. Quslardın jer bawirlawshilarģa qaraganda ayırmashılıq belgileri kóp.
1) dene pár menen qaplanıp, ıssılıqtı saqlaw xizmetin atqaradi hám ushiw procesinde úlken wazıypani atqaradi.
2) omirtqalarınıñ geterocellik tipte boliwi moyin ham bastıñ hareketshenligin arttıradı.
3) súyeklerdiń pnevmatikalıq boliwi skelettin bekkemligin hám jeńilligin arttıradı.
4) bas miydiñ jaqsı rawajlaniwi keńislikte baģdar alıw múmkinshiligin arttıradı.
5) ókpeden tisqarı hawa qaltashalarınıñ boliwi ushiw paytında denenin qızıp ketpewin hám ekilengen dem aliwdi keltirip shigaradı.
6) màyegin basıp jatiwi hám palapanların awqatlandırıwi nátiyjesinde olardın embrional hám postembrional dáwirinde óliwshiligi tómen boladi. Usılardıň nátiyjesinde ıssı qanlı boliwi, quramalı hám hár qiyli hárekette hám minez-quliqqa iye boliwi menen quslar derlik jer sharınıñ barlıq jerlerinde tarqalģan.
Quslar klasınıñ sistematikasi. Quslar klası házirgi waqitta tirishilik etiwshi 1 kishi klasqa, 2 úlken toparga hám 27 toparģa bólinedi.(G.Turemuratova, A.Seitova, G.Serekeeva, P.Xalmuratov, D.Qoshanov, R.Qoshanova, S.Seytnazarov avtorliģindaģi "Biologiya tiykarlari" oqiw qollanbasinan alinģan maģliwmat. Nòkis-2018)
Haqiyqiy quslar kishi klasi
Jùziwshi quslar ùlken topari
Jaña tañlayli quslar ùlken topari.
Ózbekstanda quslardiñ 440 dan aslam tùri dizimge alinģan. Qaraqalpaqstanda bolsa quslardiñ 319 tùri dizimge alinģan.
Quslar kòp tarqalģani mn belgili bir jasaw jaģdaylarina iykemlesip ekologiyaliq toparlar payda etedi.
I. Puta-toğay quslari. Bugan júdá kóp quslar jatadi. Ağashqa órmelewahi, olar uyaların aģash geweklerine saladi. Puta-toģay quslarina toqildaq, nektar jewshi qus siyaqlilardi misal qilip keltiriw múmkin.
II. Batpaqli-otlaq jer qusları. Bularģa qutanlar, tirnalar, làylekler, ialyshilar, garshnep, biztumsiq siyaqlilar kiredi.
III. Shól-dala quslari. Bularģa túye quslar, tuwalaqlar, ryabnikler, qilquyriqlar misal boladi.
IV. Suw quslari. Bularģa pingvinler, chistikler, baliqshilar, trubka tumsiqlilar, gagarlar, pogankalar, eskek ayaqlilar, ģaz tàrizliler kiredi. Úyrekler, aq quwlar, ģazlar jer-suw quslari depte esaplanadi.


34. Epiteliya toqımasınıń ulıwma tariyxı
Epiteliy (epithelium) termini birinshi ret 1701-jili Ryuish tárepinen qollaniladi. Yaģniy «epi» - ustinen qaplawshi,«tele» - sorģish degen manini anlatadi.Epiteliy toqimasi adam hám haywanlar organizminde tarqalģan bolip, bulardiñ kletkalarina epiteliocitler dep ataymiz. Bul toqimalar adam hám haywanlar denesiniñ sirtqi hàm ishki tàrepinde (ishki aģzalarda da) jaylasqan. Ol deneni sirtqi hám ishki ortaliqtan ajiratip turadi. Epiteliy toqimasi ulken 2 bólimge bòlinip uyreniledi.
1. Qaplawshi epiteliy;
2. Bez epiteliyi.
As siniriw sistemasin orap turģan epiteliy tikkeley zat almasiwi (trofikaliq) procesinde qatnasadi, yaģniy idiratilgan awqatliq zatlardin qan mn limfa tamirlarģa siñiriliwin tamiyinleydi.Bòlip shiģariw organlari epiteliyi organizmde zat almasiw procesinde payda bolgan shiģindi zatlardi, yagniy mochevina, sidik kislota hám shiģindi duzlardi ajiratip, organizmnen sirtqa shiģaradi. Bulardan basqa epiteliy toqimasi organizmdi qorgaw waziypasin da atqaradi. Teri epiteliyi ozine tan morfologiyaliq dúziliske iye bolganliģi ushin organizmdi har qiyli sirtqi tasirden, yaģniy mexanikaliq, ximiyaliq tásirden ham oģan har qiyli infekciyalar kiriwinen saqlaydi. Bez epiteliyi sirtqi hám ayirim ishki sekreciya bezlerin qurar eken, bul bezler har qiyli ònimler islep shigaradi. Sirtqi sekreciya bezleriniñ islep shiģaratuģin suyiqliģina sekret, al ishki sekreciya bezleriniñ islep shiģaratuģin suyiqliģina gormon delinedi.
Embriogenezda epiteliy har uchchala murtak varaqlaridan hosil boʻladi. Epilteliy tez eskirib qolishi tufayli kuchli regeneratsiya qilish xususiyatiga ega. Epiteliy bazal membrana bilan chegaralangan, unda tomirlar boʻlmaydi; oziq moddalarni unga yaqin joylashgan biriktiruvchi toʻqimadan oladi.Funksiyasiga binoan, qoplovchi va sekretor epiteliyga ajiratiladi.Qoplovchi epiteliy oʻz navbatida, bir qavatli, koʻp qavatli va oraliq qavatli boʻladi. Bir qavatli epiteliy hujayralari bazal membrana bilan bogʻlangan (oshqozon va ichak devori, mezoteliy tana boʻshligʻini oʻrab turadigan E.). Koʻp qavatli epiteliyning faqat ichki qavati bazal membrana bilan qoplangan (teri E.si), oraliq (2 qavatli) epiteliyning tashqi koʻrinishi organ devori choʻzilishiga qarab oʻzgarib turadi (mas, qovuq, siydik chiqarish yoʻli E.si). Sekretor E. esa bezlarda boʻladi. Epiteliy shakliga binoan, yassi, kubsimon va silindrsimon boʻladi.

35. Ósimliklerdiñ kebirge shıdamlılıǵı.
Ósimliklarning tuproqdagi ko‘p miqdor tuzlarga chidamliligi sho‘rga chidamliligi deyiladi. Iqlimi issiq va quruq bo‘lgan tumanlarda, dengizlar sohili atrofida, tuzli ko‘llar atrofida sho‘rlangan yerlar uchraydi. Sho‘rlanishga asosiy sabab natriy tuzlari (NaCl, Na2S04, NaC03) dir. Bular ichida eng zararlisi sodali sho‘rlanish (NaC03) bo‘lib, bunda tuproqda o‘yuvchi ishqor (NaOH) to‘planadi, bu o‘z navbatida zararlidir.Tuproqlarning sho‘rlanishi ba’zan magniyli yoki kalciyli ham bòlishi mumkin. Tuproq bir qancha tuzlar ta’sirida sho‘rlanishi mumkin, shulardan birortasi ko‘proq bo‘lgani sababli, ko‘proq uchragan tuzlar miqdori bilan nomlanadi. Tuz miqdoriga va uning qatlamlarda tarqalishiga ko‘ra, sho‘r tuproqlar sho‘rtob va sho‘rhok tuproqlarga bo‘linadi.Sho‘rtob tuproqlarda tuzlar tuproqning pastki qatlamida (80 sm) to‘planadi. Bunday tuproqlarda ularning ustki qavatida tuz bo‘lmasa-da, ular strukturasiz bo‘lganligi sababli namlantirilganda tuproqning yopishqoqligi kuchayib, ózidan suv va havoni o ‘tkazmay qo‘yadi. Sho‘rhok tuproqlar tarkibida 1 - 3% tuz bo‘ladi va ularda madaniy o‘simliklar o‘sib rivojlanmaydi. Sho‘rhok tuproqlarda tuzlar tuproqning ustki qatlamlarida qattiq yoki yumshoq qavat bo‘lib to‘planadi.Tuproqdagi tuzlar me’yoridan ortiqcha bo‘ lishi ko‘pchilik madaniy o‘simliklar uchun zararlidir. Bunday sho‘rlangan tuproqlarda o‘sadigan o‘simliklar galofitlar deyiladi.Galofitlar fiziologik va anatomik belgilari bilan oddiy o‘simliklardan ajralib turadi. Galofitlarni 3 guruhga bo‘lish mumkin.
1-guruhga kiruvchi galofitlarning poyasi va barglari yumshoq bo‘lib, tuzlarga chidamliligi yuqori bo‘ladi, ular tuzlarni hujayralarida to‘playdi. Yuqori osmotik bosim (100-200 atm) hosil qilib, sho‘rlangan tuproqlardan suvni so‘rib olish mumkin. Bularga misol qilib olabo‘ta, qorasho‘ra o‘simliklarini olsak bo‘ladi.
2-guruhdagi o‘simliklar protoplazmasi tuzlarni о‘tkazuvchanligi bo‘yicha alohida e’tiborga ega bo‘lib, ulardagi osmotik bosimni tashkil qiladi. Ammo bu tuzlarni o‘simliklar organlarida to‘plamaydi, balki maxsus bezchalar yordamida suv bilan tashqi muhitga chiqaradi. Bularga kermek va jiyda o‘simliklarini misol qilib olsak bo‘ladi. Quruq havoda bu o‘simliklar bargi tuz bilan qoplansa, so'ngra shamol ularni uchirib ketadi.
3-guruhdagi o‘simliklar ildiz sistemasi tuzlarni oz òtkazish xossasiga ega bo‘ lib, tuzlar o ‘ simliklarda to‘planmaydi.
Yuqori osmotik bosim, yetarli suv bilan ta’minlanishni tashkil qilsa-da, asosan organik moddalar va qandlar hisobiga kuchli tuproq eritmasidagi suvdan foydalanadi.Bularga turli shuvoq o‘simliklarini misol qilib olsak bo‘ladi.Tuzlar ta’sirida o‘simliklar to‘qimalarida nafas olish jarayonlari jadallashib fotosintez susayadi, oqsillarning parchalanishidan hosil bo‘lgan (NH3) ammiak o‘simliklar uchun zararli hisoblanadi. Galofitlar shoʻrlanishi 0,3— 20% gacha boʻlgan tuproqlarda oʻsadi. Kuchli shoʻrlangan tuproqlarda oʻsadigan oʻsimliklar obligat Galofitlar, kam shoʻrlangan tuproqda oʻsadigan oʻsimliklar fakultativ galofitlar deyiladi. Shoʻrlangan tuproqlarda tuzlar mikdori koʻp, osmotik bosim yuqori boʻladi. B.P.Stroganov (1958,1962) tarkibidagi tuzning miqdori asosida tuproqlarni bir necha guruhlarga bòladi:
1.Chuchuk tuproq(100 gr tuproq tarkibidagi tuz miqdori 0,1 g dan kam)
2.Juda kam shòrlangan (0,20-0,25 gr)
3.Oz shòrlangan (0,25-0,50gr)
4.Òrtacha shòrlangan (0,50-0,75 gr)
5.Kuchli shòrlangan (0,71-2 gr va undan kòp)
Galofitlar tuzlarga bòlgan munosabatiga kòra 3 guruhga bòlinadi:
Evgalofit(qorashòra, olabuta), krinogalofit(jinģil, kermek), glikogalofit(shuvoq, koxial).

36. Biologiyani oqıtıw metodikasınıń pedagogikalıq pán retinde xarakteristikası
Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya fan asoslari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘quv, jarayonlar, prinstiplar va qonuniyatlar to‘g‘risidagi fandir. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya o‘quv fanlarining mazmuni, uning o‘qitish shakllari, metodlari, vositalarini o‘zaro bog‘liq holda joriy yetishning maqsad qilib qo‘yadi. Biologiya o‘qitish metodikasining asosiy vazifasi o‘quvchilarga biologik o‘quv fanlar bo‘yicha chuqur atroflicha bilim berish, ularning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida kamol topishiga ko‘mak beruvchi o‘quv fanlar mazmunini, o‘qitish shakllari, vositalari va metodlarini ishlab chiqishdan iborat.Biologiya o‘qitish metodikasi pedagogik fanlar tarkibiga kiradi. Shu sababli uning oldida turgan maqsad va vazifalar ham umumpedagogik maqsad va vazifalardan kelib chiqadi. Biologiya o‘qitish metodikasi barcha o‘quv fanlarga taaluqli bo‘lgan pedagogik qoidalarni, biologik o‘quv materialiga tadbiq etishga yo‘nalgan. Shu bilan bir atorda biologiya o‘qitish metodikasi tabiiy, ilmiy, biologik, psixologik, pedagogik bilimlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya o‘quv fanining o‘qitish maqsadini, mazmunini, biologik bilimlarning tanlash prinstipini belgilab beradi. Biologiya o‘qitishning hozirgi davrda samarali bo‘lishi o‘quvchilarning o‘quv, mehnat va jamoat faoliyatlarida qatnashish uchun zarur bo‘lgan biologik bilimlar, ko‘nikmalar, malakalarni egallaganiklari bilan belgilanadi. Ular esa o‘z navbatida o‘quvchilarning tarbiyalanganlik natijasida, dunyoqarashi, e’tiqodi, tabiat, jamiyat va shaxsga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchilarning rivojlanish darajasi, qobiliyati, jismoniy va amaliy jihatdan takomillashtirishga bo‘lgan extiyoji bilan ifodalanadi. Biologiya o‘qitishning maqsadi yuqorida qayd qilingan omillardan kelib chiqadi. Biologiya o‘qitishning maqsadlarini bilish o‘qituvchiga o‘qitish jarayonini boshqarish imkoniyatini beradi. Tabiiyotshunoslik maktablarga о‘quv fani sifatida 18-asr oxirida kiritilgan. Bu soxada dastlabki darslikni V.F.Zuev yozgan.
37. Bas miy dúzilisi.
Bas miy - Ecephalon.Bas miy bas súyeginiń ishinde jaylasqan. Sırtqı júzi hám túbi bas suyegine jaqın turǵanlıqtan onıń kórinisi bas suyeginiń ishki juziniń kórinisine usaydı. Onıń tóbe hám qaptal tárepleri bas súyeginiń bólimine usap, gúmbez túrine iye bolsa, tómengi tárepi (túbi) jalpaq, hátte ortasınan biraz batınqı boladı. Bas miydiń dúzilisin úyrenip, onı tómennen joqarıǵa sanaǵanda
(1. Uzınsha miy, 2. Artqı miy, 3. Orta miy, 4: Aralıq miy, 5. Aqırǵı miy) bes bóliminen ibarat ekenligi belgili boladı.