J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Oxirgi miya (telencephalon) oxirgi miya pufagining takomillashuvidan hosil bo'lib, miya qattiq pardasining o'roqsimon o'sig'i uni ikki yarimsharga ajratadi. Miya yarimshariari bosh miyaning eng tez o'sadigan qismidir. Miya yarimsharlarining ayrim bo'laklari ontogenezda bir xil o'smaydi. Eng yosh hisoblangan peshona bo'lagi boshqalarga nisbatan tez o'sadi va hajmi jihatidan po'stloq umumiy yuzasining 29% tashkil qiladi. Har bir yarimshar quyidagi qismlardan iborat: 1. Plashch; 2. Hidlov miyasi; З.Уоп qorincha; 4. Oxirgi miyaning kulrang o'zaklari.
Bosh miya yarimshariari tashqi tomondan 2-4 mm qalinlikdagi kulrang qatlam, miya po'stlog'i bilan qoplangan. Bosh miya po'stlog'i miya yarimsharlarining ustidan qoplagan kulrang modda qatlami bo'lib, juda murakkab hayotiy vazifani bajaradi. U organizmning hamma qismlari va tashqi muhitdan nerv yo'llari va sezgi a’zolari orqali kelayotgan ta’sirlami qabul qiladi, ulami tahlil qilib, bir-biriga bog'laydi (sintez). Shuning natijasida odam oiganizmi tashqi muhit ta’siriga moslashish xususiyatiga ega.

38. Haywanlar kletkasınıń ayriqsha qásiyetleri.
Oʻsimlik hujayrasi ham, hayvon hujayrasi ham eukariot boʻlib, membranali yadro, mitoxondriya, ribosoma, endoplazmatik tòr, mikronaychalar, goldji kompleksi, vakuol, lizosomaga ega. Ammo oʻsimlik va hayvon hujayralari ehtiyojlari jihatidan har xil boʻlgani uchun ularning koʻrinishi va tarkibidagi baʼzi organoidlari bilan farq qiladi. Masalan, oʻsimlik hujayralarida fotosintezni amalga oshiruvchi xloroplastlar bor, lekin ular hayvon hujayrasida uchramaydi. Hayvon hujayralarida centriola, peroksimoma, yadrosha va kiprikchalar bor. Hayvon hujayrasining hujayra qobiģi bòlmaydi. Haywan kletkalarınıń qabıǵı júdá juqa hám elastikalıq boladı. Sonıń ushın tayanısh wazıypasın atqara almaydı. Goldji kompleksi haywanlardıń kóp kletkalarında yadro átirapında jaylasqan quramalı tor formasında boladı. Quslar ushqanda olardiñ kislorodqa bolģan talabi kùshli boladi. Oni olardiñ kletkalarinda mitoxondriyalardiñ kòpligi kislorod pn tàmiyinleydi.
Hayvon hujayralari ularni boshqa hujayralardan ajratib turadigan bir qancha o'ziga xos xususiyatlarga ega:
1. O'simlik hujayralaridan farqli o'laroq, hayvon hujayralari hujayra devoriga ega emas. Buning o'rniga ular boshqa hujayralar bilan harakat qilish va aloqa qilish imkonini beruvchi moslashuvchan hujayra membranasi bilan o'ralgan.
2. Hayvon hujayralarida hujayra bo'linishida rol o'ynaydigan silindrsimon tuzilmalar bo'lgan sentriolalar mavjud.
3. Hayvon hujayralarida materiallarni saqlash va tashish uchun ishlatiladigan kichik, vaqtinchalik vakuolalar mavjud. Ósimliklardahi vakuol esa katta va ichi shiraga boy.
4. Hayvon hujayralari geterotrofdir, ya'ni ular fotosintez orqali o'z oziq-ovqatlarini ishlab chiqaradigan avtotrof o'simlik hujayralaridan farqli o'laroq, oziq moddalarni tashqi manbalardan olishlari kerak.
5. Hayvon hujayralari boshqa turdagi hujayralarda mavjud bo'lmagan hujayralar o'rtasida aloqa va muvofiqlashtirishni ta'minlaydigan murakkab asab tizimini yaratishi mumkin.
6. Hayvon hujayralari ortiqcha glyukozani glikogen shaklida saqlaydi, o'simlik hujayralari esa ortiqcha glyukozani kraxmal sifatida saqlaydi.
7. Ba'zi hayvonlar hujayralarida flagella yoki kiprikchalar mavjud bo'lib, u hujayra yuzasi bo'ylab harakat qilish yoki moddalarni siljitish uchun ishlatiladigan sochga o'xshash tuzilmadir.
8. Hayvonlar hujayralari qattiq birikmalar hosil qilishi mumkin, bu hujayralar o'rtasida moddalarning o'tishiga to'sqinlik qiluvchi maxsus aloqalardir.
9. Hayvon hujayralari ham qo'shni hujayralarni bir-biriga bog'lab turadigan va to'qimalarga mexanik kuch beradigan tuzilmalar bo'lgan desmosomalarni hosil qilishi mumkin.
10. Hayvonlar hujayralari kichik molekulalar va ionlar almashinuvini ta'minlaydigan hujayralar orasidagi kanallar bo'lgan bo'shliq birikmalarini hosil qilishi mumkin.
11. Hayvon hujayralari immunitet tizimida ishtirok etadi, bu esa tanani begona bosqinchilar va infektsiyalardan himoya qiladi.
12. Hayvon hujayralari turli xil tana funktsiyalarini tartibga soluvchi kimyoviy xabarchilar bo'lgan gormonlarni ishlab chiqarishi va ularga javob berishi mumkin.
13. Hayvon hujayralari qizil qon tanachalari, oq qon tanachalari va neyronlar kabi noyob funktsiyalarga ega bo'lgan maxsus hujayra turlariga ajralib turishi mumkin.

❗39. Háreketlendiriwshi hám dizruptiv tańlanıwdı túsintiriń

40. Mikrobiologiya ilmininiñ rawajlanıw tariyxı.
Mikrobiologiya (mikro... va biologiya) — mikroorganizmlar haqidagi fan. Mikrobiologiya viruslar, barcha prokariotlar va mikroskopik eukariotlar (bir hujayrali hayvonlar, suvoʻtlar, ayrim zamburugʻlar)ni oʻrganadi. Mikroorganizmlarni A. Levenguk (1683) birinchi marta ko'rgan va tavsiflab bergan. Nemis olimi O. Myuller (1786) ilk bor mikroorganizmlarni sistemaga solishga uringan. Mikroorganizmlar haqidagi maʼlumotlar bir qancha rus olimlari (I.Belyayev, I. Kulabin, M. M. Terexovskiy va boshqalar)ning ishlarida ham uchraydi. Lekin Mikrobiologiya fan sifatida faqat 19-asrning 2-yarmida, asosan, fransuz olimi L. Paster ishlari taʼsirida shakllana boshladi. L. Paster muayyan kimyoviy jarayonlar, jumladan, har xil bijgʻishlarni mikroorganizmlar faoliyati bilan bogʻliqligini isbotlab berdi; yuqumli kasalliklarni mikroblar paydo qilishi toʻgʻrisidagi gʻoyani himoya qildi; mikroorganizmlarning oʻz-oʻzidan paydo boʻlishi toʻgʻrisidagi gipotezani inkor etdi; anaerobiozni kashf qildi. R. Kox va uning maktabi tomonidan qattiq oziq muhitning yaratilishi, mikroorganizmlarning sof kulturasiga boʻlgan qatʼiy talablar va kasallikning muayyan mikroorganizmga bogʻliqligini aniqlash mezonlarining ishlab chiqilishi bilan qisqa vaqt davomida koʻpchilik kasalliklarning qoʻzgʻatuvchilari kashf etildi. L.Pasterning mikroorganizmlarning tabiatdagi ahamiyati toʻgʻrisidagi gʻoyalarini umumiy mikrobiologiya asoschilari S. Ch. Vinogradskiy va M. Beyerink rivojlantirishdi. Ular tomonidan mikroorganizmlarning elektiv kulturasi (bitta organizmning rivojlanishiga sharoit yaratish) metodining ishlab chiqilishi va moddalarning biologik aylanishi jarayonida ishtirok etadigan mikroorganizmlar guruhining koʻrsatib berilishi bilan eksperimental mikrobiologiya rivojlana boshladi.M.ning asosiy oʻrganish obʼyektlari bakteriyalar, achitqi zamburugʻlar, aktinomitsetlar va viruslar hisoblanadi. Lekin mikrobiologiya metodlaridan zamburuyelar va boshqa mikroorganizmlarni hamda yuksak tuzilgan koʻp hujayralilar hujayralarini oʻstirishda ham foydalaniladi. Zamonaviy mikrobiologiya bir qancha mustaqil fanlarga ajratiladi. Sanoat (texnik) mikrobiologiyasi ogʻir, yengil va, asosan, oziq-ovqat sanoati tarmoqlarida uchraydigan zararkunanda hamda oziq mahsulotlarini ishlab chiqarish da foydalaniladigan mikoorganizmlarning faoliyati va biologik xususiyatlarini oʻrganadi. Sanitariya mikrobiologiyasining vazifasi suv, havo, oziq-ovqatlar sifatini nazorat qilish, kasallik tugʻdiruvchi mikroorganizmlar tarqalishining oldini olishdan iborat. Umumiy mikrobiologiya mikroorganizmlar morfologiyasi, fiziologiyasi, biokimyosi, genetikasi, sistematikasi va ularning tabiatdagi ahamiyatini oʻrganadi. Yashash muhitiga koʻra umumiy mikrobiologiya tuproq, sanoat, suv, geologik, kosmik M.ga ajratiladi. Tuproq, yaʼni qishloq xoʻjaligi mikrobiologiyasi tuproq mikroorganizmlari tarkibini, ularning oʻsimliklar qoldigʻini oʻzlashtirishda va oʻsimliklar paraziti sifatidagi ahamiyatini oʻrgatadi. Ekinlarning mikroorganizmlar paydo qiladigan kasalliklariga, qishloq xoʻjaligi zararkunandalariga qarshi kurashning mikrobiologik usullarini ishlab chiqadi. Geologik mikrobiologiya mikroorganizmlarning geokimyoviy jarayonlardagi ahamiyatini oʻrganadi. Suv mikrobiologiyasi shoʻr va chuchuk suv mikroflorasining son va sifat tarkibini oʻrganadi, ichiladigan suvning sifatini nazorat qiladi. 1965-yildan kosmik mikrobiologiya rivojlana boshladi. U bir hujayrali organizmlarning kosmik fazodagi hayot faoliyatini oʻrganmoqda.
Oʻzbekistonda mikrobiologik tadqiqotlar 20—30-yillardan boshlandi. 1947-yilda Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Zoologiya va botanika institutlari qoshida mikrobiologiya lab. tashkil etildi. Lab.da tuproq unumdorligini oshirish, silos tayyorlash, oqova suvlarni tozalash, oʻsimlik va hasharotlarning virus kasalliklari ustida tadqiqotlar olib borildi. Tadqiqotlar, ayniqsa, 1977-yilda Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Mikrobiologiya ilmiy tadqiqot instituti tashkil etilganidan soʻng kengayib ketdi.

41. Biologiyalıq izertlew metodları
Biologik tadqiqotlarida juda ham har xil metodlardan foydalaniladi. Kuzatish, solishtirish, eksperiment va tarixiy metodlar kópchilik biologik fanlar uchun xos bólgan umumiy metodlar hisoblanadi.Kuzatish metodi tabiatda tirik organizmlarning ósishi, rivojlanishi, ko‘payishi, tashqi muhit bilan va ózaro munosabatlarini hamda boshqa biologik hodisalarni tasvirlab beradi. Bu metod tadqiq qilinadigan ob’ektlarni bevosita kuzatish orqali ularning óziga xos xususiyatlarini aniqlab olishga, yordamlar órtasidagi boģlanishlarni tushunib olish va ulardagi yangi xususiyatlarni kashf etishga olib keladi. Shu tariqa o‘simliklarni kuzatish orqali ularning o ‘sishi, rivojlanish, gullash, meva hosil qilish, pishib etishish davrlari; hayvonlar hayotini kuzatish orqali esa ularning qanday va nima bilan oziqlanishi, rivojlanishi, bolalashi, nasli to ‘g‘risida g‘amxòrlik qilishi, tashqi muhit bilan o ‘zaro munosabatlari va boshqa qonuniyatlar kashf qilingan. Yil davomida olib borilgan fenologik kuzatishlar orqali esa organizmlar hayot siklida sodir bólib turadigan ritmik o'zgarishlar kashf etilgan. Ana shu metod orqali somatik hujayralarnng mitoz sikli, jinsiy hujayralarning yetilishidagi meyoz jarayonlari ochib berilgan. Kuzatish biologiyaning eng qadimgi metodi hisoblanadi. Odamning borliq, hayvonot va o ‘simliklar to ‘g‘risidagi tasavvurlari ham kuzatish orqali paydo boigan.