J. X. Ataniyazov, E. D. Alim ardonoy xalqaro moliya munosabatlari


Hosila  moliyaviy vositaiarning  asosiy turlari


Download 2.92 Mb.
Pdf ko'rish
bet27/33
Sana13.11.2017
Hajmi2.92 Mb.
#20007
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   33

Hosila  moliyaviy vositaiarning  asosiy turlari

Forvard  shartnomalari

Fyuchers shartnomalari

1

kelajakdagi  foiz  stavkasiga  ke- 



lishuv  (FRA);  kredit  forvard- 

lari;  kredit sprediga  forvardlar; 

aksiya,  obligatsiya  va  h.k.larga 

forvardlar

2 foizlarga, 

valutalarga, 

in- 

dekslarga,  fyucherslar



Opsion shartnomalari

Svoplar


3

koll;  put;  stellaj  (stredll); 

strengl;  strep;  strip;  spred; 

kep  (shift);  flor  (pol);  kollar; 

varrant;  imzolargan  huquq; 

varrant; 

amerika; 

yevropa; 

chaqirib  olinadigan  obligatsi- 

yalarga  opsion;  opsionlarga 

opsion  (compound  opions); 

oraliq  (ichki)  opsionlar  (cal- 

lable  and  putable  FRNs);  de- 

folt  (kredit  defolt)  opsion; 

kredit  sprediga;  reytingiga  op- 

sion;  aktivlarga  kredit  svop- 

sionlari;  indekslarga  opsion

4

valutaviy 



(ayirboshlanadigan 

valutalarga)  svop;  defolt  (kredit 

defolt)  svopi;  foiz  svopi;  aktiv- 

larga  svoplar;  yalpi  daromadga 

svoplar;  qayta  joylangan  aktiv- 

larga  svoplar;  dinamik  kredit 

svoplar;  oraliq  (ichki)  opsionga 

svoplar;  defolt  savatiga  yoki 

birinchi  defolt  ko‘rinishidagi 

svoplar;  bankrotlik  svoplari; 

kredit sprediga  svoplar

352


5

Moliya  injiniringi  mahsulot- 

lari  (moliyaviy  innovatsiyalar)

6

Kredit  derivativlari



svopsion;  o‘rta  qiymatli  yoki 

osiyo  svopsion  (average  rate 

swaptions  or  asian  swaptions); 

aktivlar  bilan 

ta'm inlangan 

qimmatli 

qog'ozlar 

(asset 


backed  securities);  kredit  (ob- 

ligatsiyalari)iar  (collateralized 

loan  obligation  (CLO)),  ob- 

ligatsiya  majburiyatlari  (col- 

lateralized 

bond 


obligation 

(CBO)) 


bilan 

ta'm inlangan 

aktivlar

akkreditiv (letter of credit (LC)); 

obligatsiyalarni 

sug‘urtalash 

shartnomasi  (bond  insurance); 

spredlok  (spreadlocks);  suveren 

qarzlar  (kreditlar),  korporativ 

kreditlar,  bank  qarzlari  (kredit- 

lari)  bilan  bog‘liq  derivativlar; 

kreditlar  bilan  bog‘liq  notalar 

(credit-linked  notes  (CLNs)); 

qayta  joylashtirilgan 

notalar 

(repackaged  notes);  «Nol-bir» 

tarkibli  (zero-one  structures) 

notalar


7

Hosila  moliyaviy  vosita arning  boshqa  turlari

konvertirlanadigan  obligatsiyalar;  depozitar  tilxatlar;  REPO

Jahon  birjalarida  60  tadan  ko‘p  turli  tovarlar  fyuchers  shart- 

nomalari  orqali  savdo  qilinadi.  Ushbu  mahsulotlarni  shartli  ra- 

vishda  4  guruhga  bo‘lish  mumkin,  ya’ni  birichi  qishloq  xo‘jalik 

va  metall  mahsulotlari,  ikkinchi  qimmatli  qog‘ozlar  (asosan  ob- 

ligatsiyalar),  uchinchi  xorijiy  valutalar  hamda  to‘rtinchi  guruhi 

birja  indekslariga  bazisida  tuziladigan  fyucherslar.

Opsion shartnomalari  — shartnomaviy qimmatli  qog‘oz bo‘lib, 

uni  sotib  olgan  xaridor  opsion  bazasidagi  aktivlarni  oldindan 

belgilangan  narx  bo‘yicha  muayyan  muddat  davomida  opsion- 

ni  sotuvchisiga  sotish  (put)  yoki  sotuvchisidan  sotib  olish  (koll) 

huquqiga  opsionni sotuvchisiga  oldingan to'langan  haq  (mukofot) 

evaziga  ega  bo‘ladi,  shuningdek,  opsionning  sotuvchisi  esa,  xari- 

dor tomonidan  unga  to‘langan  haq  evaziga xaridorning  opsionda 

belgilangan  shartlarini  bajarishga  majbur bo‘ladi.

Jahon bozorida opsionlarning belgilangan  muddatida ijro etish 

bo‘yicha  ikki,  ya’ni  amerika  va  yevropacha  turi  keng  tarqalgan. 

Amerikacha  opsionda  opsion  belgilangan  muddat  davomida  ix-

353


tiyoriy  kunda  ijro  etilishi  mumkin.  Yevropacha  opsion  oldindan 

aniq  belgilangan  kun  yoki  sanada  ijro  etiladi.

Odatda,  opsion  shartnomalari  beshta  turli  guruhga  mansub 

tovarlar  bilan  tuziladi.  Birinchi  —  valuta,  ikkinchi  —  qimmat- 

ii  qog‘ozlar,  uchinchi  —  foiz  stavkalar  (bank  krediti  va  depoziti 

bo'yicha),  to‘rtinchi  — birja  indekslari,  beshinchi  guruh  — hosila 

moliyaviy  vositalar.

Foiz stavkasi  asosida tuzilgan opsionlar mazkur turdagi opsion 

xaridoriga  foiz  stavkalarini  aniq  belgilangan  darajasidan  pasayib 

yoki  ko‘tarilib  ketmasligini  kafolatlaydi.

Opsionlarning  turli  kombinatsion  shakllari.

Streddl  (stellaj  bitim)  -   koll  va  put  opsionlar  kombinatsiya- 

si  bo‘lib,  ma’lum  muddat  davomida,  bazis  aktivlarining  oldin- 

dan  belgilangan  bitta  narx  asosida,  ikki  barobar  ko‘p  mukofot 

pulini  toiash  evaziga,  opsion  aktivlarini  sotish  yoki  sotib  olish 

huquqiga  ega  boiishdir.  Bunday  opsonlar  narxlar  turg'un  hol- 

atda,  ya’ni  baholardagi  o‘zgarishlar juda  kam  boisagina  moliya 

bozorida  ko‘p  uchraydi.  Chunki  sotuvchi  bunday  opsionlarning 

narxi  o‘zgarmaydi  deb  umid  qiladi.

Strengl  ham  koll  va  put  opsionlar  kombinatsiyasi  boiib, 

maium  muddat  davomida,  bazis aktivlarining  oldindan belgilan- 

gan  minimum  va  maksimum  narxlari  asosida,  ikki  barobar ko‘p 

mukofot pulini toiash  evaziga,  opsion  aktivlarini sotish yoki sotib 

olish  huquqiga  ega  boiishdir.  Bunda  opsion  bazisidagi  aktivlar 

narxi  m aium   bir  kichik  tebranish  yoiagi  asosida  o'zgaradi,  deb 

umid  qiladi.

Strep  bu bitta  put  va  ikkita  koll  opsion birlashmasidan  tashkil 

topgan opsion boiib,  ijro bahosi bitta yoki turlicha boiishi mum- 

kin.  Bu  kabi  opsionlar  bazis  aktivlar  narxi  pasayishi  kutilayot- 

ganda ko‘payib boradi.

Strip  bu bitta  koll  va  ikkita  put  opsion  birlashmasidan  tashkil 

topgan  opsion  boiib,  bunda  ham  ijro  bahosi  bitta  yoki  turlicha 

boiishi  mumkin.  Bu  kabi  opsionlar  bazis  aktivlar  narxi  oshishi 

kutilayotganda ko‘payib  boradi.

354


Qimmatli  qog'ozlar bo‘yicha opsionlarning bir turi  varrant hi- 

soblanadi. Varrant o‘z egasiga kompaniyaning ma’lum miqdordagi 

qimmatli  qog‘ozlarini  oldindan  belgilangan  narx  bo‘yicha  egal- 

lash  huquqini  taqdim  etadi.

Hosila  moliyaviy vositalarga opsionlarning  turli  ko‘rinishlarini 

amaliyotda  uchratish  mumkin.  Masalan,  fyuchers  shartnomala- 

riga  opsion,  svop  shartnomalariga  opsion  (svop-opsion  (svop- 

sion)),  bazasi  opsion  shartnomalari  bo‘lgan  opsion  (ikkilamchi 

opsion  va  h.k.).

Svopsion  (swaption) — svoplar bitimlariga tuzilgan  opsionlarni 

bildiradi.  Svopsion o‘z egasiga kelajakdagi  ma’lum  bir sanaga  fik- 

sirlangan (strayk) stavka bo‘yicha maxsus shartlar asosida foiz svop 

bitimiga  qo‘shilish  huquqini  (majburiyatini  emas)  taqdim  etadi. 

Bozorda  ko‘plab  svopsion  turlari  muomalada  bo‘ladi.  Asosiylari 

quyidagi  sharnomalar hisoblanadi:

—  ikki,  besh va o‘n  yillik svoplarga uch  oylik va yillik opsion- 

lar;

—  ikki  va  besh yillik  svoplarga  ikki  va besh  yillik  opsionlar;



—  o‘n  yillik svoplarga  o‘n yillik opsionlar;

—  o‘n  besh  yillik svoplarga  o‘n  besh  yillik  opsionlar.

Svopsionlarning  qolgan  turlari  bozorda  kam  uchraydi.  Odat-

da,  svopsionda sotuvchi  va sotib  oluvchilar quyidagilarni  kelishib 

oladilar:

—  svopsion  premiyasi  (mukofoti,  narxi);

—  stavkasi  (svopsiondagi svop  bitimning fiksirlangan  stavkasi);

—  davomiyligi  (odatda  asosiy  svop  bitimi  boshlanish  sanasi 

ikki  ish  kun  oldin  tugatiladi);

—  asosiy svop sanasi;

—  summasi;

—  qo‘shimcha  komission  xarajatlar va chegirmalar;

—  asosiy  svop  to‘lovlari  bo‘yicha  hisob-kitoblar  chastotasi, 

davri.


Agar  svopsion  svop  bitimi  bo‘yicha  o‘rniga  fiksirlangan 

to‘lovlarni  olish  huquqini  taqdim  etsa  «to‘lovlarni  oluvchining

355


svopsioni»  (svopsion  put),  aksincha  esa,  ya’ni  agar  suzuvchi  foiz 

stavkalardagi  to‘lovlarni  olib,  fiksirlangan  foiz  stavkalar  bo'yicha 

to‘lovlarni  amalga  oshirish  huquqini  taqdim  etsa  «to‘lovchining 

svopsioni»  (svopsion  koll)  deb  yuritiladi.

Svoplar  — shartnomada  belgilangan  shartlar bo‘yicha  kelajak- 

dagi  to'lovlarni  yoki turli  aktivlarni  almashtirish to‘g‘risidagi  ikki 

tomon  o‘rtasidagi  kelishuv.  Odatda,  bu  kabi  operatsiyalar  bank 

va  mijoz  o'rtasida  o‘zlarining  qarz  va  kredit  majburiyatlarini  al- 

mashtirish  bo‘yicha  tuziladi.

Svoplar  ko‘p  sonli  ishtirokchilar  orqali  amalga  oshiriladi. 

Bunda  banklar odatda  oddiy vositachi  yoki  moliyaviy  institut  ro- 

lini  bajarishadi.  Svoplarning  shartlarini  standartlashuvi  ularning 

ikkilamchi  bozori  shakllanishiga  olib  kelgan,  xususan  valutalar 

bo'yicha  svoplar  bozori.  Biroq,  svoplarning  ikkilamchi  bozori 

jami  bozorning  atigi  5%  ni  tashkil  etadi.

Qimmatli  qog‘ozlar  bo‘yicha  svoplar  investitsiya  institutlariga 

nafaqat  o‘zlarining  fond  aktivlarini  optimallashtirish  (diversifi- 

katsiyalash),  balki  ma'lum  bir  emitentning  aksiyadorlar  umu- 

miy  yig‘ilishi  o‘tkaziladigan  sanada  qimmatli  qog‘ozlar  paketini 

vaqtinchalik  egallab  turish  maqsadida  ham  amalga  oshirilishi 

mumkin.

Svoplarning  yuzaga  kelishi  kompensatsion  (qoplangan)  yoki 



parallel  qarzlar  taraqqiyoti  bilan  bog‘liq.  XX  asrning  60—70-yil- 

larida mazkur operatsiyalarni standartlashtirish boshlandi.  Bu esa 

1981-yilda  svop  qoidalari  bo‘yicha  standartlashgan  IBM  va  Ja- 

hon  banki  o'rtasida  dastlabki  valuta  bitimi  tuzilishiga  olib  keldi. 

Shundan  bu  kabi  operatsiyalar rivojlana boshladi.

Moliya  injiniringi  mahsulotlari  (moliyaviy  innovatsiyalar). 

Moliya  injiniringi  bu  yangi  (innovatsion)  moliyaviy  vositalar  va 

jarayonlarning  loyihasini  tuzish,  ishlab  chiqish  va  ularni  amalga 

oshirish,  shuningdek,  moliya  sohasidagi  muammolarni  yechish- 

ning yangicha yo‘llarini  izlab topishdir.

0 ‘rta  qiymatli  yoki  osiyo  svopsion  (average  rate  swaptions  or 

asian swaptions).  Bunday opsion asosidagi tovar (aktivlar)ning ba-

356


hosi  ma’lum  muddat  davomida  o‘rta  qiymatda  hisoblab  boriladi. 

Natijada,  ushbu  mahsulot  o‘z  mijozini  shartnomadagi  bazis  ak- 

tivlar  narxlarining  keskin  kunlik  o'zgarishlaridan  himoyalaydi.

Aktivlar  bilan  ta'minlangan  qimmatli  qog‘ozlar  (asset  backed 

securities).  Hozirgi  kunda aktivlar sekyuritizatsiyasiga asoslangan 

qimmatli  qog‘ozlarning  ko‘plab  turlari  mavjud  bo‘lib,  ularning 

ayrimlarini  quyida  keltiramiz:

—  CDO  (collaterized  debt  obligation)  —  qarzli  majburiyatlar 

(obligatsiyalar va  kreditlar)  bilan  ta’minlangan  obligatsiyalar;

—  CLO  (collateralized  loan  obligation)  —  kreditlar  bilan 

ta’minlangan  obligatsiyalar;

—  CVO  (collateralized  bond  obligations)  —  qarz  qimmatli 

qog'ozlari  hisobiga ta'minlangan obligatsiyalar;

—  ABS  (asset-backed  securities)  — aktivlar bilan ta’minlangan 

qimmatli  qog‘ozlar  (avtokreditlar,  iste'mol  kreditlari,  kredit  kar- 

tochkalar,  lizing  shartnomalari,  kichik  va  o‘rta  biznesga  kredit- 

lar,  kelajakda  rejalashtirilgan  tushumlarni  (masalan,  xizmatlar 

to‘lovini  olish bo'yicha  tilxatlar)  ham  qamrab  oladi);

—  MBS  (mortage-backed  securities)  —  uy-joy,  ipotekaga, 

ko‘chmas  mulkka  asoslangan  qimmatli  qog‘ozlar;

—  CFO  (collateralized fund obligations) — investitsiya fondlari 

(xususiy aksiya  va  xedj  fondlar)  aktivlari  bilan  ta’minlangan  qim- 

matli  qog‘ozlar;

—  CDS  (credit  default  swap)  -   investorni  kredit  qaytmasligi- 

dan  kafolatlovchi  qimmatli  qog‘ozlar.

Kredit  derivativlari  —  kredit  risklarini  oldi-sotdi  qilish  orqali 

moliyaviy  oqimlar  qayta  taqsimotini  ta’minlovchi  bozor  muno- 

sabatlari  tizimidir.  Kredit  riskidan  himoyalanish  maqsadida  turli 

moliyaviy  vositalar  orqali  oldi-sotdi  operatsiyalarini  yetakchi 

moliyaviy  markazlarda  amalga  oshirilishi  kredit  derivativlari  bo- 

zorini  o‘zida  namoyon  etadi.

Kredit  derivativlari  ko‘p  funksiyali  moliyaviy  vosita  hisobla- 

nadi.  Ular quyidagi  vazifalarni bajarishadi:

—  kredit  risklaridan xedjirlash;

357


—  risklarni  deversifikatsiyalash;

—  qarz  olish  shartlarini  yaxshilash;

—  daromadlilik darajasini  oshirish;

—  obligatsiyalarni  qayta  guruhlash;

—  trasaksion  xarajatlarni  kamaytirish.

Kredit  derivativlari  o‘zining  yetarlicha  murakkabligi  bilan 

2008-yilda boshlangan jahon  moliyaviy inqirozi  chuqurlashishiga 

hamda jadallashishiga  olib  kelgan  asosiy  sabablardan  biri  bo‘ldi. 

Fikrimizcha,  kredit  derivativlar  bozorida  inqirozni  yuzaga  keli- 

shiga  asosiy  sabab  quyidagilardan  iborat.

Birinchidan,  berilgan  kreditlar  hajmiga  nisbatan  kredit  de- 

rivativlar  orqali  tuzilgan  bitimlar  hajmi  bir  necha  barobar  ortiq 

bo‘lgan.

Ikkinchidan,  ushbu  bozor  shaffofligining  mavjud  emasligi, 

natijada  mavjud  risklar va bunday vositalar hajmini  baholash  im- 

konining yo'qligi.

Uchinchidan,  kredit  derivativlar  bilan  bog‘liq  operatsiyalar- 

ga  juda  ko‘p  sonli  ishtirokchilar jalb  etilganligi.  Ko‘p  bosqichli 

o‘zaro bog‘liq operatsiyalar chizmasi  uning ishtirokchilariga bun- 

day  moliyaviy  mahsulotni  to‘liq  anglab  olish  imkonini  bermadi 

va ularni sotib oluvchilar to'liq reyting agentliklari bahosiga isho- 

nishga  majbur bo‘ldilar.

Hosila  moliyaviy vositalarning  boshqa  turlari:

Konvertirlanadigan  qimmatli  qog‘ozlar,  obligatsiyalar.  Kon- 

vertirlanadigan  qimmatli  qog‘ozlar  ularni  chiqargan  emitent- 

ning  oddiy  aksiyalariga  yoki  boshqa  qimmatli  qog‘ozlarini  av- 

valdan  belgilangan  ma’lum  miqdoriga  hech  qanday  to'lovlarsiz 

almashtirish  imkonini  beruvchi  qimmatli  qog‘ozlardir.  Bu jara- 

yonda  konversiya  koeffitsienti  bitta  konvertirlanadigan  qimmatli 

qog‘ozga  to‘g‘ri  keladigan  oddiy  aksiyalar  miqdorini  anglatadi. 

Konversion  kurs  emitent  qimmatli  qog‘ozlarini  almashtirish  pay- 

tida foydalaniladigan oddiy aksiyalar yoki qimmatli qog‘ozlarning 

oldindan  belgilangan,  e’lon  qilingan  kursidir.  Konversion  qiymat 

konvertirlanadigan  qimmatli  qog‘ozlarni  emitentning  oddiy  ak-

358


siyalariga  yoki  boshqa  qimmatli  qog‘ozlariga  almashtirish  yoki 

oldi-sotdi  qilish  qiymati  hisoblanadi.  Konvertirlanadigan  qim- 

matli  qog'ozlar joriy  kursining  konversion  kursdan  oshishi  nati- 

jasida  konversion  qiymatdan  ko‘rilgan  foyda  konversion  mukofot 

(premiya)  deyiladi.

Depozitar  tilxatlar.  Global  aksiya  transmilliy  kompaniyalar- 

ning  oddiy  aksiyasi  hisoblanib,  bir  vaqtning  o‘zida  bir  qancha 

mamlakatlar  fond  bozorlarida  muomalada  bo‘ladi.



14.2-jadvcil

Amerika va  global  depozitar  tilxatlarni  muomalaga 

kiritish  bosqichlari26

Bosqichlar

Bosqichlarinng  mohiyati

Birinchi


bosqich

Emitentni  o‘z  mamlakati  fond  bozoriga  aksiyalar 

chiqarishi

Ikkinchi


bosqich

Amerika  fond  bozorida  xalqaro  darajadagi  vositachi 

orqali  emitent  aksiyalarini  deponentlash

Uchinchi


bosqich

Deponetlangan  aksiyalarni  xalqaro  darajadagi  vosi- 

tachi  orqali  AQSHdan  ro‘yxatdan  o‘tkazish

To'rtinchi

bosqich

Xalqaro  darajadagi  vositachi  orqali  deponetlangan 



aksiyalarga  nisbatan  amerika  depozitar  aksiyalarini 

emissiya  qilish.  Bunday  aksiyalar  amerika  fond  bo- 

zorlarida  mustaqil  muomalada  bo‘lmaydi

Beshinchi

bosqich

Ma’lum  miqdordagi  amerika  depozitar aksiyalari 



hisobiga  amerika depozitar tilxatlari  (ADR)ni 

chiqarish

Oltinchi

bosqich


AQSH  fond  bozorida A DRlarni  muomalaga  kiritish

Yettinchi

bosqich

Global  depozitar tilxatlar  (GDR)  sifatida  AQSHdan 



ro‘yxatdan  o'tkazish.  Bunday  qimmatli  qog‘ozlar 

ADR-1,  ADR-4  va ta'm inlanm agan  amerika  depo- 

zitar tilxatlaridan  paydo  bo‘ladi.  AQSHdan  tashqari 

jahonning boshqa  mamlakatlari  fond  bozorlarida 

muomalada  bo‘ladi

26  Mualliflar tomonidan  tuzilgan.

•  359


Amerika  depozitar  aksiyasi  nominal  qiymati  AQSH  dollarida 

ifodalangan,  xorijiy  kompaniya  joylashgan  mamlakatda  depo- 

nentlangan  uning  ma’lum  bir miqdoridagi  qimmatli  qog‘ozlariga 

nisbatan  mulk  huquqi  ulushini  tasdiqlovchi  AQSH  qimmatli 

qog‘ozi  hisoblanadi. Amerika depozitar aksiyasi bevosita fond bo- 

zorida  muomalada bo‘lmaydi,  uning o‘rniga  muomalaga  amerika 

depozitar tilxatlari  chiqariladi.

Amerika  depozitar  tilxatlari  ma’lum  bir  miqdordagi  Amerika 

depozitar  aksiyalariga  egalikni  tasdiqlovchi  sertifikatdir.  Depo- 

zitar  tilxatlarni  xalqaro  qimmatli  qog‘ozlar  sifatida  shakllanishi 

va  muomalada  bo‘lish  mexanizmi  muayyan  bosqichlarni  taqozo 

etadi  (14.2-jadvalga  qarang).

Depozitar  tilxatlar  maxsus  qonunchilik  asosida  muomalaga 

chiqariladi  va  bunday  qonunchilik  AQSHda  mavjud.  Shuning 

uchun  ham  bunday  qimmatli  qog‘ozlar Amerika  depozitar tilxat- 

lari  (ADR)  deb  nomlanadi.  Depozitar  tilxatlar  xorijiy  kompani- 

yalar  aksiyalariga  (yoki  obligatsiyalariga)  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  egalik 

qilish  huquqini  bermaydi.

Hozirda  qarz  munosabatini  ifodalovchi  depozitar  tilxatlardan 

foydalanish  jahonda  keng  tarqalgan,  ayniqsa  Lotin  Amerikasi 

mamlakatlarida  ular  keng  qo‘llaniladi.  ADRlarni  emissiya  qi- 

lishning emitentlar uchun afzalliklari birinchidan,  ular faoliyatiga 

qo‘shimcha kapitalni jalb etsa, ikkinchidan, kompaniyaning mav- 

qeini  ko‘tarishdan  iborat.

ADRlarni  investorlar uchun afzalliklari  quyidagilardan  iborat:

—  milliy  kompaniyalar  aksiyalariga  qaraganda  yuqori  daro- 

madli  aksiyalarni  sotib  olish  imkoniyatining yaratilishi;

—  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  xorijiy  kompaniyalar  aksiyalarini  sotib 

olishga  qaraganda  risklilik darajasining kamligi;

—  xorijiy  fond  bozorlari  to‘g‘risida  yetarlicha  bilim  va 

ko‘nikmalar bo'lmagan sharoitda boshqa mamlakat fond bozoriga 

chiqish  imkoniyatining  yaratilishi;

—  milliy  valutada  olingan  daromadlarni  valuta  riski  bilan 

bog'liq  bo‘lgan  konvertatsiya  qilish  zaruratining  yo‘qligi.

360


ADRlar  chiqarishga javob  beruvchi  bank  qimmatli  qog‘ozlar 

bilan  operatsiyalarning  texnik  tomonini  ta’minlab  beradi, 

ammo  aksiyalarning  ishochliligini  kafolatlamaydi,  shuning 

uchun  qimmatli  qog‘ozlardagi  risklar  to‘liq  investor  zimmasiga 

tushadi.  ADRlar  chiqatuvchi  emitentlar  aksionerlarning  yillik 

yig‘ilishlarida  hal  qilinadigan  kompaniya  kapitallashuvi,  a'zolik 

shartlari  va  boshqa  ma’lumotlar  to‘g‘risida  bank  depozitariyga 

doimo  axborot  berishadi.

ADRlarni chiqarishtashabbuskorigaqarab ikkiga, ta’minlangan 

va  ta’minlanmagan  turlarga  bo‘linadi.  Ta’minlanmagan  ADRlar 

ularni  emissiya  qilishdagi  barcha  xarajatlarni  qoplovchi,  kom- 

paniyaning  alohida  aksionerlari  tashabbusi  bilan  chiqariladi. 

Ta’minlanmagan  ADRlarning  emissiyasini  ro‘yxatdan  o‘tkazish 

jarayoni  oson  bo‘lsada,  ularni  Amerika  uyushgan  bozorlarida 

(fond  birjalarida  va  NASDAK(NASDAQ)  elektron  savdo  tizimi- 

da)  muomalada  yurishi  mumkin  emas.

ADRlar  chiqarish  huquqi  bo‘lgan  ma’lum  bir Amerika  banki 

bilan ularni chiqarish to‘g‘risida shartnoma tuzish huquqi bo‘lgan 

kompaniyaning o‘z tashabbusi orqali taTninlangan ADRlar chiqa- 

riladi.  Bunda  xarajatlarni  shartnomaga  ko‘ra  kompaniyaning o‘zi 

toTaydi.  TaTninlangan  ADRlar  aksiyalar  turiga  qarab  ikki  gu- 

ruhga  boTinadi,  ya’ni  avval  chiqarilgan  aksiyalar  bilan  bogTiq 

ADRlar (ADR-1  va ADR-2)  va yangi chiqariladigan aksiyalar bi- 

lan  bogTiq ADRlar  (ADR-3  ADR-4).  Avval  chiqarilgan  va  yangi 

chiqariladigan  aksiyalar  bilan  bogTiq  ADRlar  o‘z  navbatida  ik- 

kiga  -   alohida  (ADR-1,  ADR-4)  va  ommaviy joylashtiriladigan 

(ADR-2,  ADR-3)  turlarga boTinadi.

ADR-1  emissiyasini  ro‘yxatdan  o‘tkazish  jarayoni  ancha 

yengil  hisoblanadi.  Bunda  Amerika  buxgalteriya  standartlariga 

mos  buxgalteriya  hisobotlarini  tayyorlash  talab  etilmaydi.  Nati- 

jada,  Amerika  fond  bozorlarida  kompaniyaning  moliyaviy  hiso- 

botining shaffofligi  kamayadi.  Shuning uchun ADR-lga  amerika 

fond bozorlarida ommaviy  muomalada boTuvchi qimmatli qog'oz 

maqomi berilmagan.  Lekin  ular global  depozitar tilxatlar sifatida

361


boshqa  mamlakatlar  fond  bozorlarida  va  birjalarida  muomalada 

bo'lishi  mumkin.

ADR-2  kompaniya  hisobotlarini  Amerika  buxteriya  standart- 

lariga to‘liq  mos kelishini  talab  qiladi  va bu Amerika fond bozor- 

larida  kompaniyaning  moliyaviy  hisobotlarni  to‘liq  shaffofligini 

ta'minlaydi.  Shuning  uchun,  ADR-2 Amerika uyushgan  fond bo- 

zorlari  bilan  bir  qatorda  boshqa  mamlakatlar  fond  bozorlarida 

muomalada  bo‘lishi  mumkin.

ADR-3  yangi  chiqariladigan  aksiyalarni  ommaviy  joylashti- 

rishni  ta'minlasa,  ADR-4  esa  alohida-alohida  joylashtiradi. 

ADR-3 ni chiqarish tartibi ADR-2 ni chiqarish tartibiga o‘xshasa, 

ADR-4  ni  chiqarish  esa  ADR-1  ni  chiqarish  tartibiga  o‘xshaydi. 

Amerika  qonunchiligida  ADR-4  ni  oddiy  qilib  ADR  deb  ham 

nomlashadi  va  ularni  sotib  olivchilar  qimmatli  qog‘ozlarga 

100  mln  AQSH  dollari  va  undan  ko'proq  mablag‘larini  qo‘ygan 

kompaniyalar,  ya'ni  malakali  institutsional  investorlar  bo‘lishi 

kerak  (bunday  kompaniyalar  AQSH  da  4  mingtadan  oshadi). 

Bunday  investorlar  NASDAK  milliy  elektron  savdo  tizimining 

tarkibiy  qismi  hisoblangan  PORTAL  elektron  savdo  tizimi  orqali 

ham  ADR-4  larni  o‘zaro savdo  qilishlari  mumkin.

ADR  larni  oddiy  aksiyalar  emissiyasidan  farqli  jihatlari  qu- 

yidagilardan  iborat:

—  depozitar  tilxatlar  emissiyasi  oddiy  aksiyalar  emissiyasiga 

qaraganda ikki  bosqichli jarayonni  mujassam  etadi,  ya’ni  dastlab 

Amerika  depozitar  aksiyalari  chiqariladi  va  keyin  Amerika  de- 

pozitar tilxatlari  emissiya  qilinadi;

—  depozitar tilxatlar bir vaqtning  o‘zida  bir necha  mamlakat- 

lar fond  bozorlarida  muomalada  boiishi  mumkin.  Oddiy  aksiya- 

lar  emitenti  joylashgan  mamlakat  fond  bozorlarida  muomalada 

boiadi;


—  depozitar  tilxatlar  emissiyasi  oddiy  aksiyalar  emissiyasidan 

keyin  amalga  oshiriladi.

REPO  bir  tomon  o‘z  qimmatli  qog‘ozlarni  shartnomadagi 

boshqa bir tomonga maium  muddatdan so‘ng joriy narxdan  qim-

362


matroqqa  qaytarib  sotib  olish  sharti  bilan  sotish  operatsiyasidir. 

Natijada,  birinchi  tomon  qimmatli  qog‘ozlar  ta’minoti  asosida 

kredit  olgan  bo‘ladi.  Bunda,  kredit  foiz  stavkasi  bitimdagi  qim- 

matli qog‘ozlarni sotish va qaytarib sotib olish narxlari o‘rtasidagi 

farqdan  iborat  bo‘ladi.  Bu  esa,  ikkinchi  tomon  foydasi  hisobla- 

nadi.


REPO qisqa va uzoq muddatli operatsiyalar ko‘rinishida, ya’ni 

kunlik,  haftalik,  oylik va yillik davriy oraliqlarda amalga oshirili- 

shi  mumkin.

Qayta  REPO  shartnomasi  ham  amaliyotda  mavjud  bo‘lib, 

bunda  birinchi sotib oluvchi  tomon  boshqa  (ikkinchi)  tomonning 

qimmatli  qog‘ozlarini  ma’lum  muddatdan  so‘ng ikkinchi  tomon- 

ga  sotib  olish  narxidan  pastroq  narxda  sotish  majburiyatini  olgan 

holda  sotib  olish  operatsiyasidir.  Bunda,  birinchi  tomon  mablag‘ 

ta’minoti  ostida  zaruriy  qimmatli  qog‘ozlarni  kreditga  oladi.  Ik- 

kinchi  tomon,  ya’ni  sotuvchi  qimmatli  qog‘ozlar  ko‘rinishida 

kreditni  taqdim  etgan  holda,  o‘z  qimmatli  qog‘ozlarini  sotish  va 

sotib  olish  o‘rtasidagi  shartnomaviy  narxdagi  farqdan  daromad 

(kredit  foizini)  oladi.

Mamlakatimiz  iqtisodiyotida  ruxsat  etilgan  hosila  moliyaviy 

vositalar.

Turli  mamlakatlar  milliy  qonunchiligida  hosila  moliyaviy 

vositalar  mustaqil  qimmatli  qog‘oz  sifatida  qayd  etilishi  turlicha 

bo‘ladi.  Xususan,  mamlakatimizda  0 ‘zbekiston  Respublikasining 

2008-yil  22-iyuldagi  «Qimmatli  qog‘ozlar  bozori  to‘g‘risida»gi 

Qonunida  hosila  moliyaviy  vositalarning  quyidagi  turlari  qayd 

etilgan:

1.  Qimmatli qog‘ozlarning hosilalari — o‘z egalarining boshqa 

qimmatli  qog‘ozlarga  nisbatan  huquqlarini  yoki  majburiyatlarini 

tasdiqlovchi  va  yuridik  shaxslar  tomonidan  emitentning  opsion- 

lari,  qimmatli  qog‘ozlarga  doir  fyucherslar  va  boshqa  moliyaviy 

vositalar tarzida  chiqariladigan  qimmatli  qog‘ozlar.

2.  Qimmatli  qog‘ozlarga doir fyuchers  — o‘zida  nazarda tutil- 

gan  muddatda  muayyan  miqdordagi  qimmatli  qog'ozlarni  qat'iy

363


belgilangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini tasdiqlov- 

chi  emissiyaviy qimmatli  qog‘oz.

3.  Emitentning  opsioni  —  emitentning  muayyan  miqdorda- 

gi  qimmatli  qog‘ozlarini  opsionda  ko‘rsatilgan  muddatda  qat’iy 

belgilangan  narxda  sotib  olish  huquqini  tasdiqlovchi  emissiyaviy 

qimmatli  qog‘oz.

4.  Varrant  —  opsionning  asosiy  bir  turi  bo‘lib,  u  o‘z  egasiga 

ma’lum  bir davr  ichida  (yoki  aniq  sanada)  dastlab  uni  chiqargan 

emitentning  qimmatli  qog'ozlarni  sotib  olish  huquqini  tasdiqlay- 

di  («Qimmatli  qog‘ozlarning  hosilalarini  chiqarish  va  muoma- 

lasi»  tartibidan  (mazkur  tartib  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Adliya 

vazirligida  1997-yil  2-aprelda  320-son  bilan  ro'yxatga  olingan)).

5.  Valutaviy  svop  operatsiyasi  —  bitimda  belgilangan  mud- 

dat  va  valuta  kursi  bo‘yicha  hisoblashish  (qayta  almashuv)  sharti 

asosida  valutalarni  bir  vaqtda  sotib  olish  va  sotish  (almashuv) 

bo‘yicha  ikki  tomonlama  bitimdir.  Valutaviy  svop  operatsiyasi 

ikki  qismdan  iborat  bo‘lib,  birinchi  qismini  amalga  oshirishda 

valutalarning  dastlabki  almashinuvi  (spot  bitim),  ikkinchi  qis- 

mini  bajarishda  esa,  qayta  almashinuvi  (forvard-bitimi)  va  svop 

shartnomasining  yopilishi  sodir boMadi  (Markaziy  bank  Boshqa- 

ruvining  2008-yil  28-iyundagi  15/1-sonli  qarori  bilan  tasdiqlan- 

gan « 0 ‘zbekiston  Respublikasi banklari tomonidan valutaviy svop 

operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom (maz- 

kur  nizom  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi  tomonidan 

2008-yil 24-iyulda  1839-son bilan davlat ro'yxatidan o‘tkazilgan).

6.  Bankaktivlaribilanta’minlanganobligatsiyalar. 0 ‘zbekiston 

Respublikasida  Bankning  berilgan  kreditlar  va  boshqa  aktivla- 

rini  ta’minlash  bo‘yicha  qimmatli  qarz  qog‘ozlari  «Qimmatli 

qog‘ozlar  emissiyasi  va  emissiyaviy  qimmatli  qog‘ozlar  chiqari- 

lishlarini  davlat  ro'yxatidan  o‘tkazish»  Qoidalari  va  qonun  huj- 

jatlarida  nazarda  tutilgan  tartibda  obligatsiyalar  ko‘rinishida 

chiqarilishi  mumkin.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  mulki 

qo'mitasi  huzuridagi  Qimmatli  qog‘ozlar  bozori  faoliyatini  mu- 

vofiqlashtirish  va  nazorat  qilish  markazi  Bosh  direktorining

364


2009-yil  16-iyuldagi  2009—40-son  buyrug‘i  asosida  tasdiqlan- 

gan  qoidalar  (mazkur  qoidalar  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Adliya 

vazirligi  tomonidan  2009-yil  30-avgustda  2000-son  bilan  davlat 

ro‘yxatidan  o‘tkazilgan).

0 ‘zbekiston  Respublikasida  qimmatli  qog‘ozlarning  hosilalari 

bazis aktivlarining umumiy qiymati  1  mln so‘m yoki undan yuqori 

bo‘lsa,  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish  Qimmatli  qog‘ozlar  bozorini 

muvofiqlashtirish  va  nazorat  qilish  markazi  tomonidan  amalga 

oshiriladi.  Bunda,  qimmatli  qog‘ozlar  emissiyasi  0 ‘zbekiston 

Respublikasi  Prezidenti va hukumat  qarorlari asosida tashkil  etil- 

gan  xoldinglar  va  aksiyadorlik  kompaniyalari,  shuningdek,  chet 

el  investitsiyasi  ishtirokidagi  korxonalar,  qimmatli  qog‘ozlar  bo- 

zorining  professional  ishtirokchilari,  birjalar,  sug‘urtalovchilar va 

tijorat  banklari  tomonidan  amalga  oshiriladi.



Download 2.92 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling