Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining mohiyati va uning asosiy jihatlari

Globallashuvningmilliyiqtisodiyotbarqarorligigata’siri

Jahoniqtisodiyotidazamonaviygloballashuvjarayonlariengavvalosanoatirivojlanganmamlakatlarmavqeinimustahkamlab, ulargaqo’shimchaafzalliklarberadi. Xalqaromehnattaqsimotidoirasidagloballashuvjarayoniningkengayishiiqtisodiypastrivojlanganmavqeinisalbiyo’zgarishigasababbo’lib, ularnigloballashuvjarayoninisub’ektlarigaemas, balkiob’ektlarigaaylantirishimumkin. Demak, globallashuvjarayoniningalohidamamlakatlariqtisodiyotigaijobiyta’sirininingdarajasiushbumamlakatlarningjahoniqtisodiyotidatutgano’rnigabog’liqdir.

Jahoniqtisodiyotininggloballashuvdarajasiniquyidagiko’rsatkichlaryordamidaifodalashmumkin:

• 
  xalqarotovarlarvaxizmatlarishlabchiqarishhajmihamdauningo’sishsur’atlari;
  
• 
  to’g’ridan-to’g’rixorijiyinvestitsiyalarhajmivadinamikasi;
  
• 
  kapitalningxalqaromarkazlashuvihajmivadinamikasi;
  
• 
  yirik, murakkabxalqaroinvestitsiyaloyihalari (loyihaviymoliyalashtirish) hajmivadinamikasinimazkurloyihalarningumumiyko’rsatkichiga (hamichki, hamtashqi)nisbati;
  
• 
  tovarvaxizmatlarningxalqarosavdosihajmivadinamikasiniyalpimilliymahsulotganisbati;
  
• 
  patentlar, litsenziyalar, nou-xaubilanbog’liqxalqarooperatsiyalarmiqyosi;
  
• 
  bankvaboshqakreditmuassasalariningxalqarooperatsiyalarhajmivadinamikasiniularningumumiyfaoliyatihajmivadinamikasihajmiganisbati;
  
• 
  xalkarofondbozorlarihajmivadinamikasi;
  
• 
  valyutabozorlarihajmivadinamikasi.
  

Makroiqtisodiydarajadagigloballashuvdavlatlarvaintegratsionbirlashmalarningiqtisodiyfaolliginioshirib, savdovainvestitsiyamunosabatlaridagito’siqlarnibartarafetganholdaerkinsavdohududlarinitashkiletishasosidayuzagakeladi.
Globallashuvjarayonlaridavlatlararoxo’jalikyuritishuchuniqtisodiy, huquqiy, axborotvasiyosiymiqyosdagio’zarokelishuvlarniqamraboladi.
Bundantashqarigloballashuvjarayonidunyoningyirikmintaqalaridaxo’jalikyuritishningbozortiziminimaqsadlishakllantirishgaqaratilgandavlatlararomuvofiqlashtirilganchora-tadbirlarniqamraboladi.
Mikroiqtisodiydarajadagigloballashuvkompaniyalarfaoliyatiningichkibozordantashqaridakengayishinatijasidayuzagakeladi. Ko’pginayiriktransmilliykorporatsiyalarglobalmiqyosdaharakatqiladivashujihatdantransmilliykorporatsiyalargloballashuvjarayoniningsub’ektibo’lib, uniharakatgakeltiruvchiasosiykuchhisoblanadi.
Globallashuvjarayoniningafzalliklarisifatidaquyidagilarniqaydetishmumkin:

• 
  globallashuvxalqaroraqobatningkuchayishiniyuzagakeltirdi. Bozorlarningkengayishivaundagiraqobatjarayoniningkuchayishinafaqatmilliydarajadabalki, jahonmiqyosidaishlabchiqarishningo’sishinirag’batlantiruvchixalqaromehnattaqsimotiningchuqurlashuvigahamdaixtisoslashishigaolibkeladi.
  
• 
  ishlabchiqarishtarmoqlaridatejamkorlikningortishi. Buholat, narxlarnipasayishivaxarajatlarniqisqarishiga, pirovardidabarqaroriqtisodiyo’sishgaolibkelishimumkin.
  
• 
  globallashuvningijobiyjihatlaridanyanabiri – erkinsavdodankeladiganyutuqbarchamamlakatlarniqanoatlantiradi;
  
• 
  xorijiydavlatlarningilg’orilmiy-texnik, texnologikyangiliklariniamaliyotgatatbiqetishnatijasidaiqtisodiybarqarorlikkaerishilishi;
  
• 
  globallashuvjarayonidaxalqaroraqobatkuchayibmilliybozordagiichkiraqobatchilargatashqibozordagikuchliraqiblarhamqo’shiladivanatijadanarxlarnipasaytirishvayuqorisifatlimahsulotlarnitanlashimkoniyatiniberadi;
  
• 
  globallashuvjarayonixorijiydavlatlarningilg’orilmiy-texnik, texnologikvanisbatankamxarajattalabqiladiganyangiliklarniamaliyotgatadbiqetishimkoniyatiniberadiBundajahonmiqyosidagiinnovatsiyalarniamaliyotgauzluksiztatbiqetilishigaimkonyaratiladi.
  

Globallashuvjarayoniningsalbiyoqibatlariniyuzagakeltiruvchimuammolarsifatidaquyidagilarniqaydetishmumkin:

• 
  globallashuvafzalliklariningmilliyiqtisodiyotlaralohidatarmoqlario’rtasidabirxiltaqsimlanmasligi;
  
• 
  milliyiqtisodiyotdasanoatlashishningsekinlashuvi;
  
• 
  ayrimmamlakatlardamilliyiqtisodiyotninazoratqilishjarayonimustaqilhukumatdanboshqalarga, jumladankuchliroqdavlatlargayokitransmilliykorporatsiyalarixtiyorigao’tishi;
  
• 
  jahonmiqyosidamilliyiqtisodiyotlarningo’zarobog’liqligitufayliglobalbeqarorlikningyokimintaqaviydarajadamoliyaviysohadagibeqarorlikningyuzagakelishi. Milliyiqtisodiyotlardayuzagakeluvchiiqtisodiyturg’unliklaryokiinqirozlarningmintaqaviyhattoglobaldarajadasalbiyoqibatlargaolibkelishi;
  
• 
  globallashuvmilliyvajahoniqtisodiyrivojlanishiningbeqarorligivanotekisliginikuchaytiradi. Ushbuholatmilliyxo’jalikmajmualariningglobalbozorsharoitlaridasamaralifaoliyatyuritaolmaydiganeksportgayo’naltirilganishlabchiqarishbo’g’inlarigabo’linishibilanbog’liq;
  
• 
  globallashuvdavlatningmakroiqtisodiydarajadatartibgasolishrolinisezilarlidarjadacheklaydivadavlatningichki, tashqiiqtisodiyaloqalargata’sirko’rsatishiningan’anaviydastaklarinio’zgartiribyuboradi;
  
• 
  globallashuvishlabchiqarishvaiste’moldasalbiytashqiomillarningommaviytarqalishigaolibkeladi. TMKlarningglobaljahonbozorlarigachiqishivagloballashuvjarayonidanfoydaolishgaintilishiborasidagikuchliraqobatularningatrof-muhitniifloslantiruvchiishlabchiqarishyokisog’liquchunzararlitransgenmahsulotlarniyaratishkabijamiyatuchunzararlifaoliyatbilanshug’ullanishlarigaolibkeladi.
  

Globallashuvjarayonimamlakatlaruchunyuqoridaqaydetilganlardantashqariyanako’plabmuammolarniyuzagakeltirishimumkin. Jumladan:

• 
  rivojlanayotganmamlakatlardatexnologikjarayonortdaqolishiningkuchayishi;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiyqatlamlargaajralishningortishi, marginalizatsiyaxatari (jahondarajasidagiiqtisodiyo’sishdanqolibketishningkuchayishi);
  
• 
  aholiningasosiyqismidaqashshoqlashuvningortishi;
  
• 
  moliyaviybarqarorlikdarajasipastbo’lganmamlakatlaro’rtasidagibog’liqlikningkuchayishi;
  
• 
  TMKlartomonidanmamlakatlardamilliyiqtisodiysiyosatniyuritishgato’sqinlikqilinishi;
  
• 
  kelajakdagitaraqqiyotgato’sqinlikqiluvchitashqiqarzdarajasiningo’sishivaboshq.