Jahon media va axborot makonida raqobat muhiti Reja

bosma ommaviy axborot vositalari Ular bosma, nusxa ko'chirish yoki raqamli usullar yordamida mexanik yoki elektron shaklda ishlab chiqarilgan har qanday yozma yoki rasmli aloqalar bo'lib, ulardan avtomatlashtirilgan jarayonlar orqali bir nechta nusxalar olish mumkin.
Aniqrog'i, ular har qanday "siyoh va qog'oz" aloqa shakli bo'lib, ular qo'lda yozilgan yoki bosilmagan, shu jumladan kitoblar, dumaloq nashrlar, jurnallar, toshbosmalar, esdaliklar, jurnallar, gazetalar, risolalar, davriy nashrlar va bosma materiallarning boshqa shakllari.
Ommaviy axborot vositalarini jurnallar va gazetalar kabi nashrlar orqali bosib chiqarish va tarqatishga bag'ishlangan soha ham shu tarzda deyiladi.
Ular mavjudlikning eng qadimiy va asosiy aloqa shakllaridan biridir. Ixtiro va bosmaxonalardan keng foydalanishdan oldin bosma materiallar qo'lda yozilishi kerak edi.
Ushbu ommaviy axborot vositalarining ma'lumot va bilimlarni uzatishda taqdim etadigan hissasi ajoyibdir. Elektron ommaviy axborot vositalari paydo bo'lganidan keyin ham bosma ommaviy axborot vositalari o'zining jozibasi yoki dolzarbligini yo'qotmagan.
Bosma ommaviy axborot vositalaridan asosiy foydalanish voqealar va yangiliklar to'g'risidagi ma'lumotlarni tarqatishdir, chunki bu ommaga etkazishning eng tezkor usuli hisoblanadi. Bundan tashqari, ular o'quvchilarga ko'plab o'yin-kulgilarni taqdim etishadi.
Raqamli ommaviy axborot vositalarining kengayishi bosma nashrlardan foydalanishga ta'sir ko'rsatgan bo'lsa-da, bu hali ham reklamaning hayotiy shakli hisoblanadi.
Gazetalar eng keng tarqalgan bosma nashrlardir. Uyga etkazib beriladigan yoki gazetalarda sotiladigan gazetalar har kuni, haftada yoki oyda chiqarilishi mumkin.
Gazeta yangiliklar va reklamalarni tez, arzon va moddiy etkazib berishni ta'minlovchi afzalliklarga ega. Siz radio reklamadan pizza kuponini klip qila olmaysiz.
- bosma nashrlar o'quvchi ongiga ko'proq ta'sir qiladi, chuqurroq xabar berish va tahlil qilish bilan.
- Bosib chiqarishning raqamli tomoniga nisbatan asosiy kuchli tomonlari orasida aniqlik, doimiy xabar va yuqori ishonch bor. Ba'zi odamlar raqamli formatlardan ko'ra bosma nashrlarni o'qishni afzal ko'rishadi.
- Ular har qanday ma'lum bir geografik sohada tarqalishi oson vosita. Masalan, mahalliy gazeta har qanday mahalliy voqea haqidagi yangiliklarni tarqatishning eng yaxshi usuli hisoblanadi.
- Chiroyli jurnallar har doim xaridorlarga yoqadi. Ular ko'pincha ma'lum bir vaqt ichida o'qiladi. Oylik jurnallar har qanday reklama e'tiborini jalb qilishning eng yaxshi usuli hisoblanadi.
- Bosma ommaviy axborot vositalarining ayrim shakllari ko'pchilikka ega, chunki ular ishonchli. Bu o'quvchilarni jalb qilish uchun ajoyib surishdir.
- Ular sizga reklama uchun o'zingizning joyingizni tanlashga imkon beradi. Shuning uchun reklama rejalashtirilganda byudjetni boshqarish mumkin.
- Agar siz global auditoriyani qidirsangiz, bu vosita emas. Buning o'rniga Internetning bosma ommaviy axborot vositalariga qaraganda ancha kengligi mavjud.
- E'lonni bosma nashrga joylashtirish juda ko'p rejalashtirish va vaqtni talab qiladi. Bunday holda, siz moslashuvchanlik muammosiga duch kelasiz, ayniqsa qattiq muddatlarda ishlayotganda.
- Tomoshabinlarga murojaat qilishda juda ko'p cheklovlar mavjud, chunki ma'lum bir gazeta tinglovchilar uchun har doim bo'lmasligi mumkin. Boshqa tomondan, odam istalgan joyda va istalgan vaqtda Internetga kirish huquqiga ega bo'lishi mumkin.
- Boshqa barcha reklama va tahririyatlar orasida reklama yo'qolishi mumkin. Bundan tashqari, gazeta va jurnallarning yaroqlilik muddati juda qisqa, chunki odamlar bir kunlik o'qishdan keyin ularni tashlab yuborishadi yoki qo'yib yuborishadi.
Ular bosma ommaviy axborot vositalarining eng mashhur shakli. Ular uyga etkaziladi yoki kioskalarda mavjud. Bu katta miqdordagi odamlarga tezda etib borishning eng arzon usuli.
Turli xil gazetalar turli xil auditoriyaga xizmat qiladi va ma'lum bir toifani tanlash mumkin
Ular asosiy mavzuni qamrab olgan xabarlar. Odamlar yangiliklarga tez-tez bepul obuna bo'lishlari kerak.
Ular ma'lum bir mavzu yoki tadbirga qiziqish bildirgan mahallalar, jamoalar va guruhlar uchun ma'lumot manbalari sifatida ishlatiladi. Ular, shuningdek, reklama maqsadlari, siyosiy kampaniyalar yoki sabablar uchun ishlatiladi.
Ular oziq-ovqat, moda, sport, moliya va boshqalar kabi turli mavzularda batafsil maqolalarni taqdim etadilar. Ular vaqti-vaqti bilan nashr etiladi. Ularning aksariyati butun dunyoda sotiladi.
Ular mato yoki qog'ozdan yasalgan. Ular shiorlar, logotiplar yoki ba'zi xabarlarni namoyish qilish uchun ishlatiladi.
Ular, shuningdek, brendlarni reklama qilish, taqdim etilayotgan mahsulot yoki xizmatlarning nomlarini berish uchun ishlatiladi.
Ularning aksariyati raqamli raqamga o'tdilar, ammo ular bosma ommaviy axborot vositalari toifasiga kiradilar - reklamalar, reklama taxtalarida bosiladi. Ularni yanada jozibador qilish uchun ular tarkibida matn va grafikalar mavjud.
Ular aloqa va axborot vositalari sifatida ishlatiladigan bosma ommaviy axborot vositalarining eng qadimgi shakli. Ular yozuvchilarga ma'lum bir mavzu bo'yicha o'z bilimlarini tarqatish uchun imkoniyat yaratadilar.
Bu adabiyot, tarix, insholar va boshqa ko'plab mavzulardan iborat bo'lib, ular nafaqat bilimlarimizni oshiribgina qolmay, balki ko'ngil ochish bilan ham shug'ullanadi.
Bukletlar sifatida ham tanilgan, ular kompaniya yoki tashkilotning tafsilotlarini o'z ichiga olgan bukletlarning bir turi.
Umuman olganda brendni tomoshabinlar yodida saqlash uchun risolalar chop etilishi kerak.
Ba'zi yirik kompaniyalar reklama uchun ushbu vositadan foydalanmasligi mumkin, ammo bu kichik tashkilotlar uchun biznesni rivojlantirish uchun juda foydali bo'lishi mumkin. Ular odamlar e'tiborini jalb qilishlari uchun ular o'tkir va diqqatni jalb qilishlari kerak.

Bloger, blog yurituvchi shaxs. U yuritayotgan blogni kichik gazetaga oʻxshatish mumkin. Faqat uning shtatida birgina muxbir – bloger bor. U bir vaqtning oʻzida ham muallif, ham muharrir, ham sahifalovchi. U SMM, SEO, dizaynerlik, dasturchilik, foto va videolar montajchisi vazifasini ham bajarishi mumkin.^[1] O‘zbek blogosferasida taniqli blogerlarning kasbi va mutaxassisligiga e'tibor bersangiz, ularning aksariyati yo jurnalist, yoki o‘qituvchi. Jurnalistlar orasida blogerlarning ko‘proq ekani sababli ba'zilar jurnalist bilan blogerni adashtirib yuboradi ham. Aslida esa har kim bloger bo‘lishi mumkin. Hatto g‘irt bekorchi odam ham blog ochib, kun bo‘yicha hech narsa qilmayotgani haqida blogpost yozib o‘tirishi mumkin. Muhimi u odamlarni qiziqtirishi va blogiga jalb qila olishi kerak.
Boshqa kasb egalari – shifokorlar, stomatologlar, quruvchilar, oshpazlar, cho‘ponlaru dehqonlar, uy bekalari ham blog yuritishi, unda o‘z shaxsiy fikrlaridan tortib, tajribalarigacha yorita oladi. Oshpaz taom tayyorlash, uy bekasi bola tarbiyalash, o‘qituvchi sifatli dars o‘tish, huquqshunos huquqiy maslahatlar berishi yoki o‘z sohasidagi og‘riqni masalalarni ko‘tarib chiqib, ularga yechimlar taklif qilishi mumkin. Eng muhimi to‘xtab qolmasligi, blogini doimiy yangilab turishi kerak. Ba'zida yozgan blogpostimni ulashsam, odamlar zo‘r maqola chiqibdi, deb qoladi. Shaxsan men blogpost bilan maqolani boshqa-boshqa narsa degan bo‘lardim. Maqola – jurnalist tomonidan ommaviy axborot vositasi – gazeta-jurnal yoki elektron nashr uchun yoziladi. Maqolada fakt va dalillar bo‘lishi, xolis va haqqoniy yozilishi, mavzu chuqur tahlil qilinishi, yechim va takliflar berilishi kerak. Odatda maqolalarda muallif «meni» ko‘rinmaydi.
Blogpost esa asosan shaxsiy va sub'ektiv fikrlardan iborat bo‘ladi. Blogerning shaxsiy kuzatuvlari, mulohaza va munosabati, shaxsiy tajriba va maslahatlari o‘rin oladi. Fikr to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bo‘lishi, unga qo‘shilish yoki qo‘shilmaslikdan qat'i nazar, hurmat qilinishi kerak.
Muammoni ko‘tarib chiqqan blogerga yechimlar berishni talab qilish ham noto‘g‘ri. Chunki bloger o‘sha sohaning mutaxassisi bo‘lmasligi mumkin, uning vazifasi qayerdadir qanday muammo borligini ko‘tarib chiqishdan iborat, masalani o‘rganish, yechim topish va hal qilish bilan o‘sha sohaning egalari – davlat oylik, vakolat bergan odamlar shug‘ullanaversin. Bu meni ham o‘ylantiradigan savol. Aslida ular ham bloger bo‘lishi mumkin, ammo buning uchun avvalo shaxsiy pozitsiyasi, yo‘nalishi, tematikasi bo‘lishi va muntazam postlar qoldirilib turilishi kerak, deb o‘ylayman. Masalan, YouTube, Instagram, Facebook, Telegram kabi ijtimoiy tarmoq va mobil messenjerlarida yuz minglab obunachilarga ega bo‘lgan blogerlar, agar taniqli shaxs bo‘lmasa, katta auditoriyani yig‘ish uchun yaxshigina ter to‘kkan, turli usul va mexanizmlardan foydalangan bo‘ladi. Ular biror tor mavzuda haftasiga bir yoki ikkitadan qiziqarli, mulьtimediali post qoldirish hisobiga tezda ommalashadi. Bunda ijtimoiy tarmoq foydalanuvchisi kontentni o‘zi tayyorlashi muhim.


Bloger so`zi ingliz tilidan kelib chiqqan bo`lib, "blog - ya'ni veb sayt yoki sahifa yurituvchisi" ma'nosini angltatadi.

Birinchi bloger sifatida Tim Berners Li tilga olinadi, u 1992 yildan boshlab yangiliklarni Internet orqali yoritib borish bilan shug`ullangan. Bloglar 1996 yildan boshlab mashhur bo`lishni boshlagan. 1999 yilda Pyra Labs kompyter kompaniyasi blog xizmatlarini bepul taqdim etuvchi Blogger.com saytini ishga tushiradi va blogerlikni yanada keng tarqalishiga imkon yaratadi.
Hozirgi kunda bloglarning ajralib turadigan jihati shundaki, ularga ma'lumot qo`shish, o`zgartirish juda sodda tarzda amalga oshiriladi.
Bugungi kunda blogerlarni o`z blogini yuritishi turiga qarab ularni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin:
- veb-sahifa blogeri,
- youtube bloger;
- ijtimoiy tarmoq (facebook, vkontakt va h.k.) blogeri
- messenjer blogerlar (telegram, instagram, whats'up)
- radio bloger va h.k.
Blogerlar quyidagi yo`nalishlarda asosan ishlashadi:
- bugungi kunga nisbat salbiy fikrlarni bildirish (mavjud siyoyis, iqtisodiy, ijtimoiy vaziyatga nisbatan tanqidiy fikrlar);
- foydali maslahatlar berish (ovqat pishirish, duradgorlik, kiyim tikish, biror bir muammo hal qilish bo`yicha maslahatlar);
- ilm-fanga oid bo`lgan maqolalar (musiqa asboblari, kompyuter savodxonligi, matematika, fizika, kimyo bo`yicha qiziqarli amaliyotlar va eksperimentlar);
- biror vaziyatga nisbatan ekspertlar fiklari (yaqin orada yuzaga kelgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, yuridik vaziyat)
- va boshqalar.

Bloger va jurnalisning farqi shundaki, bloger mavjud vaziyat yoki muammoga nisbatan shaxsiy yoki odamlar fikrini bildiradi va ko`p hollarda aniq va ishonchli ma'lumotga ega bo`lmaydi. Lekin ular OAV lari tarkibiga kirmaydi.
Jurnalistdan farqli ravishda bloger o`z blogini ochiq tarzda yoki anonim shaklda olib borishi mumkin. Jurnalist esa barcha taqdim etgan axboroti uchun mas'uliyatni o`z zimmasiga oladi. Aynan shu narsa bloger va jurnalistning asosiy farqi hisoblanadi.
Bloger bo`lish uchun jurnalistikaga bilan bog`liq oliygohni tamomlash, diplom olish, turli standart, professional malakaga amal qilish sharti mavjud emas. Ba'zi bir odamlar o`z blogini turli haqorat va qo`polliklar bilan hech qanday faktlarga asoslanmagan fikrlar bilan olib boradi, ularning auditoriyasi esa aynan shuning uchun ularga qiziqish bildiradi.
Jurnalistikada esa kasbiy etika mavjud bo`lib, muloqotda belgilangan doiradan chiqmaslik talab etiladi.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, bloger- jurnalistdan ko`ra ko`proq faol fuqaroga ko`proq mos keladi.
Blogerlikning ustun tomonlari:
- mutlaqo istalgan mavzuda ishlash;
- istalgan tarzda o`z fikrini bildirish va muloqot madaniyatini chetlab o`tish imkoniyatining mavjudligi;
- faqat shaxsiy fikrlarga asoslangan bloglarni yuritish;
- minimal sharoit va uskunalar bilan ishlash (hozirda birgina smarfonni o`zi ham yetadi bloger bo`lishga);
- anonim tarzda faoliyat olib bora olish;
- agar biror bir moliyaviy foyda kelsa hech kim bilan bo`lishning keragi yo`qligi.

Bugungi kunda dunyo shiddat bilan oʻzgarmoqda. Barcha sohalarda axborot olish va uni yetkazish, taʼsirchan jamoatchilik fikrini shakllantirish zaruratga aylangan. Bunday murakkab sharoitda hayot yangidan-yangi talab va vazifalarni oldimizga qoʻymoqda [4]. Ommaviy axborot vositalari eng asosiy, qudratli va ta‟sirchan mafkura vositasidir. Chunki ommaviy axborot vositalari ommaning o„ziga xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi, dolzarb muammolarni hal qilishning ta‟sirchan quroli bo„lib xizmat qiladi. Aynan ommaviy axborot vositalari orqali milliy qadriyatlarimiz va umuminsoniy qadriyatlar, milliy g„oya va demokratik tamoyillar targ„ib-tashviq qilinadi. Ommaviy axborot vositalari doimo demokratiya va so„z erkinligining o„ziga xos o„lchovi, ko„rsatkichi bo„lib kelgan. Erkin va mustaqil ommaviy axborot vositalari demokratik taraqqiyotni rag„batlantiradi va mustahkamlaydi. Ommaviy axborot vositalari orqali milliy istiqlol g„oyasini singdirishning yana bir muhim jihati mavjud. Bu jihat - axborot terroriga, mafkuraviy tahdidlarga munosib javob berish, ma‟naviy-mafkuraviy jihatdan xalqimizni tobe etishga intilishlarning payini kesish va O„zbekiston fuqarolarida mafkuraviy immunitetni shakllantirish bilan bog„liq.

Ommaviy axborot vositalarining ta‟sir kuchini kursatadigan shunday bir gap bor "har qanday puch g„oya, uydirma haftasiga uch martadan to‟rt yil davomida takrorlansa - "haqiqat" tayyor bo‟ladi, odamlar unga chippachin ishonadilar". Oxirgi paytlarda informatsion hurujlarning tez-tez uyushtirilayotgani aslida urushga munosabatning o‟zgarganligidan, qurolning yangi turi kashf qilinganidan darak beradi. Bu qurol - axborotdir. Bunday qurol yordamida olib boriladigan informatsion urushlarda insonning ongi va qalbi nishonga olinadi. Garchi u daydi o„q singari insonni jismonan yo„q qila olmasada, uning qo„poruvchilik kuchi, keltiradigan talofotlari har qanday ommaviy qirg„in qurolinikidan kam emas. Chunki bu qurol yordamida onga berilgan zarbalar kishini adashtiradi, uni o‟z manfaatlariga zid harakat qilishga undaydi va demak insonni boshqarish, uning ustidan hukmronlik qilish imkonini beradi. Aslida, axborot maqsadga erishishning eng arzon vositasi ham sanaladi. Haqiqatan ham, informatsion hurujlar uyushtirish uchun u qadap ko„p mehnat, u qadap ko„p harakat, u qadap ko„p harajat talab etilmaydi. Garchi bunday mafkuraviy ekspansiya otishmalar va qon tukishlarni keltirib chiqarmasada, milliy o‟zlikni anglashni zaiflashtirish evaziga tanazzulga olib keladi. Zamonaviy OAV, televideniye, kompyuter, Internet, uyali telefon va boshqa vositalar, insonlar, ayniqsa, yoshlarning milliyligi, tafakkuri va dunyoqarashini o„zgartirib yubormoqda. Taraqqiy etgan mamlakatlarning mazkur vositalar yordamida jahon xalqlari ongi, dunyoqarashi va turmush tarzini bir qolipga solish hamda unga o„zlari shakllantirayotgan «ommaviy madaniyat»ni singdirishi bosh strategik siyosatga aylantirayotganligida yaqqol namoyon bo„lmoqda.

Internet bugungi axborot makonining muhim bo„g„iniga aylandi. Hozirda internetdan nafaqat kompyuter tarmog„i, balki kosmik aloqa yo„ldoshlari, radiosignal, kabel televideniyesi, telefon, uyali aloqa orqali ham foydalanish mumkin. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bugungi kunda 2 milliard ortiqroq kishi u yoki bu darajada undan foydalanishi ham mazkur fikrlarning to„g„riligini tasdiqlaydi. 50 millionlik auditoriyaga erishib, ommalashish uchun radioga 38 yil, televideniyega 13 yil, kabel televideniyega 10 yil kerak bo„lgani holda, bu bosqichni internet 5 yilda bosib o„tdi. Internet odamlar ongi va hissiyotlariga, tafakkur tarziga, xulq-atvorlariga ta‟sir ko„rsatishda katta imkoniyatlarga ega. Internetning bugungi kundagi rivoji g„oyaviy ta‟sir o„tkazishning miqyosi va ko„lamining keskin darajada o„sishiga olib keldi.Internet bugungi axborot makonining muhim bo„g„iniga aylandi. Internet kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib borayotganini quyidagi raqamlardan bilib olish mumkin: 2000 yildan 2012 yil oxiriga qadar dunyoda internetdan foydalanuvchilar soni 9,6 barobarga oshib, 2,4 milliard kishiga etdi, mobil aloqa abonentlari soni esa 13,4 barobarga oshib, 6,7 milliardni tashkil etdi. Internetdan foydalanuvchilarning 44,8 % (1,1 mlrd. kishi) Osiyo, 21,6 % (519 mln. kishi) Yevropa, 11,4 % (274 mln. kishi) Shimoliy Amerika qit‟alariga to„g„ri keladi. Jahon veb-auditoriyasining 45 %ini 25 yoshgacha bo„lgan shaxslar tashkil etadi. Mazkur o„smirlarning 68 % har kuni kimgadir SMS-xabar jo„natadi, 51 % ijtimoiy tarmoqlarga kiradi, 30 % elektron pochtadan foydalanadi. Ayni vaqtda virtual olamda 600 mln.ga yaqin internet saytlar mavjud bo„lib, har oyda o„rtacha 201,4 trln. videorolik ko„rib chiqiladi, har kuni 144 mlrd. elektron maktub jo„natiladi. Ko'pgina Internet foydalanuvchilari mobil qurilmalar yordamida Internetga kirishni afzal ko'rishadi - 2018 yilda keng polosali ulanishning ulanish soni 5,3 milliardga yetdi, 2007 yildagi 268 millionga nisbatan. Dunyoda 100 kishiga to'g'ri keladigan ushbu turdagi aloqa ulushi 2007 yildagi 4% dan 2018 yilda 69,3% gacha o'sdi. 2018 yil oxiriga kelib 1,1 milliard simli internet aloqasi qayd etildi. 4 milliard Internet foydalanuvchisi 2018 yil yanvar oyining oxirida biz "We Are Social" global media-agentligi va "HootSuite" ijtimoiy media boshqaruv platformasini ishlab chiquvchisi hisobot chiqardi, unga ko'ra dunyo bo'ylab to'rt milliarddan ortiq odam Internetdan foydalanadi. Internetdan foydalanuvchilar soni 2018 yil oxiriga kelib 4,021 milliardni (dunyo aholisining 53 foizini) tashkil etdi, bu 2017 yilning shu davriga nisbatan 7 foizga ko'pdir. Aholining keng qatlamlari foydalanishi mumkin bo'lgan smartfonlar va mobil aloqaning tarif rejalari narxlarining pasayishi tufayli yangi foydalanuvchilarning aksariyati tarmoqda paydo bo'ldi. 2017 yilda 200 milliondan ortiq kishi birinchi marta mobil qurilmani sotib oldi. Shunday qilib, dunyo aholisining uchdan ikki qismidan ko'prog'i mobil telefonlarni (asosan, smartfon) sotib olgan. Foydalanuvchilar soni mobil telefonlar 2018 yilda bu 5,175 milliard kishini (68%) tashkil etadi, bu 2017 yilning shu davriga nisbatan 4 foizga ko'pdir. Xalqaro elektraloqa ittifoqi (XEI) tomonidan taqdim etilgan ma‟lumotga ko‟ra 2020 yilga kelib Internet 60 foizga ega bo'ldi. Bu degani dunyoda 4,1 milliard kishi Internet bilan ta'minlandi. O„zbekistonda internet xizmatidan foydalanuvchilar soni -22,1 milliondan oshdi. Shundan mobil internet foydalanuvchilari soni -19 millionni tashkil etmoqda. Mamlakat bo„yicha aholi punktlarining mobil aloqa bilan qamrab olinishi darajasi 97 foizni, mobil internet qamrovi esa 87 foizni tashkil etdi.[6] 26 mingga yaqin “uz” domenidagi veb-saytlar faoliyat olib bormoqda. 200 dan ortiq vebsayt ommaviy axborot vositasi sifatida ro„yxatga olingan. Internetning ta‟sir kuchi beriladigan materiallarning tezkorligi, ko„tarilayotgan masalalarning dolzarbligi hamda tahliliylik darajasi va mavjud muammolarning samarali echimlarini taklif etishiga ko„p darajada bog„liq. Birinchi prezidentimiz Islom Karimov ta‟kidlaganlaridek, shuni unutmaslik kerakki, “bugungi kunda inson ma‟naviyatiga qarshi yo„naltirilgan, bir qarashda arzimas bo„lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko„zga ko„rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab bo„lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin”[5]. Unda o„z-o„zini o„ldirishning oson yo„llarini targ„ib qiluvchi 9 mingdan, erotik mazmunga ega 4 mingdan ziyod saytlarning mavjudligi ham buning isboti bo„la oladi. Mutaxassislar o„tkazgan maxsus tadqiqotlar mavjud saytlarning taxminan 12 foizi pornografik xarakterga egaligini ko„rsatadi. Mavjud maxsus dasturlar internet tarmog„idagi pornografiyaning faqat 90 foizinigina filtrlaydi, ya‟ni komyuterdan foydalanuvchining ixtiyoridan tashqarida ekranda paydo bo„lishi yo„liga to„siq qo„ya oladi. Demak, qanchalik harakat qilinmasin pornografik mazmunga ega saytlar internetdan foydalanuvchilarning xohish-istagidan qat‟i nazar, ularning diqqatini torta oladi. Jumladan, tadqiqotlarda 42 foiz bolalar va o„smirlar onlayn pornografiya ta‟siriga tushishi qayd qilinadi. Shuningdek, mutaxassislar ma‟lumotlariga ko„ra, internet orqali tarqatiladigan komyuter o„yinlarining 49 foizi sezilarli darajada zo„ravonlik va yovuzlik ko„rinishiga ega, 41 foiz jangari (turli otishmalar va portlashlarga asoslangan) o„yinlarda esa o„yin qahramoni o„z maqsadiga etishish uchun shunday zo„ravonlik va yovuzlik sodir etadi. 17 foiz o„yinlarda ana shu zo„ravonlik va yovuzlikning o„zi bosh maqsad hisoblanadi. Internet rivoji, u berayotgan imkoniyatlar o„ziga xos qaramlikni ham keltirib chiqarmoqda.
Ma‟lumotlarga ko„ra, dunyo bo„yicha internetdan foydalanuvchilarning taxminan 10 foizi unga mustahkam bog„lanib qolgan. BMT Bosh assambleyasi 2006 yil 8 sentabrda qabul qilingan “BMTning global aksilterror strategiyasi”da yangi uslublar qatorida bioterrorizm hamda internetdan terror maqsadida foydalanishning oldini olish choralarini kuchaytirish alohida qayd etilgan. 2007 yil noyabrda AQSH Davlat departamenti “Tashqi raqamli aloqalar guruhi” nomli maxsus axborot dasturini joriy qilgan. Dastur maqsadi – arab, fors, urdu va boshqa tillardagi internet saytlari, chat va bloglarda AQSH siyosati haqidagi dezinformatsiya (noto„g„ri ma‟lumotlar)ga qarshi kurash hisoblanadi. Dasturga ko„ra, zarur hollarda, departament xodimlari internet orqali rasman muloqotga kirishi va savollarga javob berishi, aniq hujjatlar asosida ma‟lumot keltirishi ko„zda tutilgan. So„nggi yillarda terroristik tashkilotlar g„oyalarini targ„ibtashviq qilishga qaratilgan vebsaytlarning soni bir necha barobarga oshgan. Xususan, 10 yil avval bunday saytlar soni 20 ta bo„lsa, bugungi kunda dunyoda terroristlar foydalanigan 7000 dan ortiq internet saytlari mavjud bo„lib, ularga xizmat ko„rsatuvchi portallar soni ortib bormoqda. Bunday internet saytlar to„satdan paydo bo„ladi, vaqt o„tgach yo„qoladi, mazmunini o„zgartirmagan holda, tez-tez nomlanishi va domenini o„zgartirib turadi.
Internet quyidagilar bilan terroristlar uchun qulay hisoblanadi:  Internetga kirishning osonligi;  Foydalanuvchilar sonining ko„pligi;  Aloqaning anonimligi;  Tashqaridan boshqarish va tahrir qilish cheklangani;  Axborotlar qisqa muddatda keng makonda tez tarqalishi;  Faoliyat sarf-xarajatlarining bir necha barobar kamligi. Terroristlar internetdan quyidagi maqsadlarda foydalanadilar: Targ„ibot va tashviqot maqsadida ma‟lumot tarqatish;  Yangi a‟zolarni yollash (verbovka);  A‟zolik va xayriya badallarini yig„ish hamda ulardan foydalanish;  Tarmoq va shahobchalar tashkil etish;  Terroristlarni o„qitish, ko„rsatmalar berish;  Razvedka va ma‟lumot qidirish;  Yangi terroristik harakatlarni rejalashtirish va boshqarish Yirik siyosatchilardan biri Buyuk Britaniya sobiq Bosh vaziri Margaret Tetcher "Ommaviy axborot vositalari terrorchilar uchun kislorod vazifasini utaydi", degan. Bu gapning mag„zini chaqan odam "ommaviy axborot vositalari terrorchilar uchun havodek zarur ekan", degan xulosaga keladi. Bir qarashda bu fikr mantiqsizday tuyuladi. Chuqurroq uylab kursak-chi? Aslida, terrorchilar bir qancha insonlarni shafqatsizlik bilan uldirish orqali millionlarda qo„rquv va daqshat uyg„otishga intiladilar. Demaq ularning maqsadlari - uldirish emas, jamoatchilikka kuchli ta‟sir qilishdir.
Taassufki, ba‟zi ommaviy axborot vositalari uzlari bilmagan holda terrorizmning buzg„unchiliq qo„poruvchilik ta‟sirini yanada oshirishga "xizmat" qilib qo„yadilar. Ularning terror oqibatlari haqidagi vahimali axborotlari insonlardagi qurquvni, daqshatni, himoyasizlik hissini yanada kuchaytirib yuboradi. Vaziyatni beqarorlashtirish yoki davlat organlari tomonidan qaror qabul qilinishiga ta‟sir ko‟rsatish yohud siyosiy yoki boshqa ijtimoiy faoliyatga to‟sqinlik qilish maqsadida davlat yoki jamoat arbobi yohud hokimiyat vakilining davlat yoki jamoatchilik faoliyati munosabati bilan uning hayotiga suiqasd qilish yoki uning badaniga shikast yetkazish, mol-mulk musodara qilinib, o‟n yildan o‟n besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi [1]. O‟zbekiston Respublikasining “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‟g‟risida”gi qonunining 5 – moddasi. “Din davlatdan ajratilganligi” Terrorizm, narkobiznes va uyushgan jinoyatchilikka ko‟maklashadigan, shuningdek boshqa g‟arazli maqsadlarni ko‟zlovchi diniy tashkilotlar, oqimlar, sektalar va boshqalarning faoliyati man etiladi. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga, mansabdor shaxslarga tazyiq o‟tkazishga qaratilgan har qanday urunish, shuningdek yashirin diniy faoliyat qonun bilan ta‟qiqlanadi [2]. Bu kabi axborotlarga qarshi aksiltarg„ibotni uyushtirish zarurati tug„iladi.
Ommaviy axborot vositalari, Internet tarmog„i, jumladan, ijtimoiy tarmoqlar va mobil messenjerlarda e‟lon qilinayotgan aholining keng qatlamlari fikriga salbiy ta‟sir ko„rsatuvchi ma‟lumotlarning doimiy monitoringini amalga oshirsin hamda tegishli davlat organlari va tashkilotlari axborot xizmatlari munosabat bildirishi uchun ularga yuborilishi [3]. Hayotimizdagi bugungi ulkan oʻzgarishlar, islohotlarimiz mantigʻi barchadan yangicha ishlashni, yangi gʻoya va tashabbuslar bilan maydonga chiqishni talab etmoqda. Shu maʼnoda, ommaviy axborot vositalarining moddiy-texnik bazasini, kadrlar salohiyatni mustahkamlash, milliy matbuotimiz xalqaro maydonda munosib oʻrin egallashiga erishish, internet jurnalistikasini rivojlantirish, noshirlik ishi, kitob savdosi, obuna masalalarida bozor mexanizmlarini keng joriy etish, ochiqlik va sogʻlom raqobat muhitida ishlashni yoʻlga qoʻyish boʻyicha koʻp ishlashimiz kerak.
Bugungi tahlikali zamonda, globallashuv davrida, ayniqsa, g‘oyalar kurashi keskin tus olgan paytda asosli, hayotiy, samarali targ‘ibot va tashviqot xalqni ishontiradi, ruhlantiradi, ulug‘ va qutlug‘ maqsadlar sari ilhomlantiradi.

Ma’rifatparvar adib Fitratning “Bu dunyo kurash maydonidir. Sog‘lom tan, o‘tkir aql va yaxshi axloq bu maydon qurolidir”, – degan so‘zlari ham bejiz emas. Agar ozgina parishon bo‘linsa, tashqi yot kuchlar bundan ustamonlik bilan foydalanib, omma ongini zaharlashi, turli oqimlar tomon og‘dirishi, yo‘ldan ozdirishi hech gap emas, jangda sen dushmanni otmasang, u seni otadi. Bu oddiy mantiq.

Fuqarolarining va ayniqsa yoshlar ong va ma’naviyatini to‘g‘ri tarbiyalashda targ‘ibotchilarning faoliyati muhim hisoblanadi.
Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “bugungi tez o‘zgarayotgan dunyo insoniyat oldida, yoshlar oldida yangi-yangi, buyuk imkoniyatlar ochmoqda. Shu bilan birga, ularni ilgari ko‘rilmagan turli yovuz xavf – xatarlarga ham duchor qilmoqda.

G‘arazli kuchlar sodda, g‘o‘r bolalarni o‘z ota – onasiga, o‘z yurtiga qarshi qayrab, ularning hayotiga, umriga zomin bo‘lmoqda. Bunday keskin va tahlikali sharoitda biz ota- onalar, ustoz-murabbiylar, jamoatchilik, mahalla-ko‘y bu masalada hushyorlik va ogohlikni yanada oshirishimiz kerak. “Bolalarimizni birovlarning qo‘liga berib qo‘ymasdan, ularni o‘zimiz tarbiyalashimiz lozim”.

So‘nggi yillarda aqidaparast oqimlar yoshlar ichidagi faoliyatini mehnat migrantlarini ta’sir doirasiga olish, diniy ekstremistik mazmundagi materiallarni elektron ko‘rinishda tarqatish, “Internet” orqali targ‘ibot o‘tkazish, yashirin “Hujralar” tashkil etish kabi usullarda amalga oshirmoqda. Ayniqsa, Internet tarmog‘ida “Iroqdavlati”, “Jabat al-Nusra” kabi terroristik tashkilotlar guyoki islom ravnaqi yo‘lida kurashayotgan “Mujohid birodarlar guruhi” ekani haqidagi targ‘ibot-tashviqot keng ko‘lamda olib borilayotgani, buning oqibatida dunyoning ko‘plab mamlakatlaridan musulmon yoshlar “hijrat” qilish va “jihod”da ishtirok etish da’vosida Suriya va Iroq hududiga borib, ushbu guruh safiga qo‘shilayotganing guvohi bo‘lmoqdamiz.

Mutaassib oqim a’zolarining bosh maqsadi “jihod”, “hijrat”, “shahidlik”, “kofir bo‘lish” kabi diniy tushunchalarni soxta talqin qilish orqali yoshlarimizni qurolli to‘qnashuvlar ketayotgan Suriya, Iroq, Afg‘onistoni yoki Pokiston kabi mamlakatlarga jo‘natib, “manqurt – jangari” yoki “tirik bomba”ga aylantirishdan iborat.
Internet va yuqori texnologiyalar tufayli dunyoda madaniyatlar va davlatlar o‘rtasidagi chegaralar yo‘qolib bormoqda.

Hozirda Internet tarmoqlarida buzg‘unchilik, zo‘ravonlik va axloqsizlikni, “ommaviy madaniyat”ni targ‘ib etadigan saytlar faoliyat ko‘rsatmoqda. Ana shunday keskin va murakkab axborot xurujlari va xavf-xatarlarga biz qanday qarshi tura olamiz?

Ayni vaqtda, yoshlarning turli norasmiy, noislomiy diniy jamoalarning ta’siriga tushib qolishining oldini olishda o‘quv muassasalari va mahalla tomonidan tizimli ravishda tushuntirish ishlari olib borishi muhim o‘rin tutadi. Yoshlarda yot g‘oyalarga nisbatan ma’naviy immunitet shakllanmas ekan, “bu – yaxshi, bu– yomon” degan qat’iy fikr paydo bo‘lmas ekan, mafkuraviy xatarlarga qarshi turish qiyin bo‘ldi.
Xalqimizda “Yaxshi bola yurt tuzar, yomoni elni buzar” degan purhikmatli gap bor.

Yurtimizda hukm surayotgan tinch va osuda hayotni asrash, uning mustaqilligi va barqarorligiga munosib hissamizni qo‘shish har birimizning, shu aziz Vatanda yashayotgan barcha fuqarolarning asosiy vazifalaridan biri bo‘lib qolmog‘i lozim. Mustaqilligimizni asrab-avaylashga chorlaydi. Muhimi, tinchlik-totuvlik, mehr-oqibat bor ekan, o‘z orzu-maqsadlarimizga albatta erishamiz.
Kun sayin jadal rivojlanib borayotgan axborot asrida zamonaviy texnika vositalaridan foydalanmaslikning yoki ularga murojaat etmaslikning hech bir iloji yo’q. Chunki, inson dunyoqarashining shakllanishida, ma’naviy olamining yanada kengayishida, ayniqsa kampyuter texnologiyasi asosiy vosita rolini bajarmoqda. Bu — bir tomondan quvonarli holat. Bugungi kunda, biz yoshlar, mana shunday katta imkoniyatlardan xohlagancha foydalanib, o’qish yoki ish davomida vaqtimizdan ancha unumli foydalanmoqdamiz. Hozirgi kun nuqtai nazar bilan qaraydigan bo’lsak, allaqachon global tarmoqqa aylanib ulgurgan internet o’zining tezkorligi chegara bilmasligi bilan ommaviy axborot vositalari orasida eng muhim sohaga aylanib ulgurdi. Unda faoliyat yuritayotgan ijtimoiy tarmoqlar: Kun.uz, Daryo.uz kabi saytlar orqali har soatda yurtimiz va jahonga oid eng so’ngi yangiliklardan boxabar bo’lib turamiz. Ammo… Shiddat bilan yuksalib borayotgan fan-texnika asrida,internet va ijtimoiy tarmoqlarining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda uning yoshlar ma’naviyatiga, ularning yangiliklarga chanqoq ongiga salbiy ta’sirining ham guvohi bo’lyapmiz. Zimdan e’tibor bersak, internet kafelariga serqatnov yoshlar (ayniqsa o’smirlar) u yerga borishib, har xil buzg’unchi g’oyalar ruhidagi ur-sur, o’ldir-yondir komp’yuter o’yinlarini tomosha qilayotganligini, tuturuqsiz narsalar bilan vaqtlarini besamar o’tkazayotganligiga guvoh bo’lapmiz. Bunday yoshlarni biz internet imkoniyatlaridan to’laqonli, faqat bilim olish bilan mashg’ul deya ayta olamizmi? Eng achinarlisi, ayrim befarq ota-onalar farzandim internetda o’tirib, bilim olyapti, deb o’ylashadi. Shu o’rinda talabalarning ba’zi dars paytlarida qo’l telefonlari orqali internet saytlariga kirib, bemalol foydalanib o’tirishlariga munosabat bildirmoqchiman. To’g’ri talaba mustaqil izlanuvchi shaxs sifatida, bilimini ko’proq boyitishi, turli xil manbaalarga murojaat etishi yaxshi. Lekin dars hisobidan emas… chunki, harnarsaning ham o’z vaqt-soati bor, shu jumladan internetdan foydalanishning ham. Yaqinda yana bir atama tilimizda ishlatila boshlandi. Bu igromaniya tushunchasi. Hash-pash deguncha ommalashib ham ketmoqda. Qisqacha ta’rif beradigan bo’lsam, “Igromaniya” — bu komp’yuterdan o’rin olgan turli xil o’yinlarga mukkasidan ketishdir. Ruhshunoslarning ma’lumotlariga qaraganda, yoshlar buzg’unchi, destruktiv g’oyalarga qarshi mafkuraviy immunitet hali to’la shakllanmagani uchun o’qigan yoki ko’rgan ma’lumotlariga tez ishonishadi. Bunday hollarda yoshlarning ma’naviyatiga, ruhiyatiga salbiy
ta’sirko’rsatadigan igromaniyani hech bir jihatdan oqlab bo’lmaydi. Kundalik hayotimizda har narsaning salbiy va ijobiy tomoni bo’lgani kabi zamonaviy texnika vositalaridan foydalanishda ham me’yorga amal qilmog’imiz zarur!