Jahon savdosini moliyalashtirishning zamonaviy yo’llari Abbos Rustam o’g’li Jovmirov

---

Jahon savdosini moliyalashtirishning zamonaviy yo’llari 
 
Abbos Rustam o’g’li Jovmirov 
Akbar Aqmirzayevich Shernayev 
Toshkent moliya instituti 

Annotatsiya: Ushbu maqolada Jahon bozoriga faol chiqib borishda tashqi 
savdoni tartibga solishning zamonaviy usullari haqida so’z yuritilgan. Bundan tashqari, 
taraqqiy 
etgan 
mamlakatlar 
va 
rivojlanayotgan 
mamlakatlar 
tomonidan 
moliyalashtirishning zamonaviy usullarning ahamiyati, o’rni va roli ochib berilgan. 
Kalitli so’zlar: jahon savdosini moliyalashtirish, eksportga subsidiyalar, 
miqdoriy cheklovlar, himoya choralari, importni cheklash tadbirlari, dempingga qarshi 
tekshirishlar, savdoga texnik to’siqlar, subsidiyalashga qarshi. 
 
Modern ways of financing world trade 
 
Abbos Rustam oglu Jovmirov 
Akbar Akmirzayevich Shernayev 
Tashkent Institute of Finance 
Abstract: This article discusses modern methods of regulating foreign trade in 
order to actively enter the world market. In addition, the importance, place and role of 
modern methods of financing by developed and developing countries are revealed. 
Keywords: financing of world trade, export subsidies, quantitative restrictions, 
safeguards, import restriction measures, anti-dumping inspections, technical barriers to 
trade, anti-subsidies. 
Hozirgi dunyoda barcha davlatlar bir-biri bilan o’zaro aloqada. Dunyo iqtisodiyot 
ko’p qirrali iqtisodiy tizim, takomillashtirish bu ko’p omillarga bog’liq. Jahon 
iqtisodiyotining asosiy printsipi xalqaro savdo hisoblanadi, chunki dastlab 
mamlakatlarning o’zaro ta’siri tovarlar va xizmatlar savdosi bilan boshlandi, o’z 
navbatida, harbiy va tashqi siyosatda iqtisodiy faoliyat olib borildi sabablar. 
Keyinchalik jahon iqtisodiyoti jahon bozoriga aylandi tovarlar.
Jahon bozori, eng avvalo, mamlakatlar oʻrtasidagi barqaror tovar-pul 
munosabatlari tizimi boʻlib, ular oʻzaro hamkorlikda ishtirok etadi. 
Xalqaro savdo faoliyati, eng avvalo, birjadir milliy davlatlar o’rtasidagi tovarlar 
va xizmatlar. Savdo dunyoning barcha mamlakatlari savdo faoliyatining yig’indisini 
bildiradi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
1119

---

Xalqaro savdoda Shimoliy Amerika va Gʻarbiy Yevropaning sanoati rivojlangan 
davlatlari, Yaponiya, Isroil, Avstraliya, Yangi Zelandiya va Janubiy Afrika yetakchilik 
qiladi. Bu mamlakatlar dunyoda tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning katta qismi va 
ommaviy ishlab chiqarilgan mahsulotlarning katta qismiga to’g’ri keladi. Sanoati 
rivojlangan mamlakatlar eksportining 80% ga yaqini boshqa sanoati rivojlangan 
mamlakatlar bozorlariga boradi; rivojlanayotgan mamlakatlar eksportining 70% dan 
ortig’i rivojlangan mamlakatlar bozorlariga ham boradi. Juda yirik davlatlar o’z 
ehtiyojlarining katta qismini mahalliy ishlab chiqarish hisobiga qondiradilar; AQSH 
va sobiq SSSR mamlakatlaridagi ishlab chiqarish hajmiga nisbatan tashqi savdo hajmi 
unchalik katta emas. Biroq, AQShning jahon savdosiga ta’siri juda katta hajmdagi 
tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish tufayli. Aholisi oʻrtacha boʻlgan Buyuk 
Britaniya, Fransiya, Yaponiya, Germaniya, Italiya kabi mamlakatlarda tashqi savdo 
hajmi umumiy ishlab chiqarishning (yaʼni yalpi milliy mahsulot qiymatining) 10% dan 
20% gacha; Niderlandiya, Belgiya, Chexiya va Vengriya kabi kichik mamlakatlarda 
bu ko’rsatkich 40% ga etadi. Rivojlanayotgan davlatning tashqi savdo hajmi uning 
ma’lum bir mahsulot eksportiga ixtisoslashganiga yoki ko’p tarmoqli iqtisodiyotni 
rivojlantirishga harakat qilishiga bog’liq. Shunday qilib, ikkinchi toifadagi 
mamlakatlarga kiruvchi Turkiya umumiy ishlab chiqarishining atigi 5 foizini eksport 
qiladi. Ko’pgina yuqori ixtisoslashgan mamlakatlar umumiy ishlab chiqarishning 
qariyb yarmini eksport qiladi va neft ishlab chiqarishga ixtisoslashgan Saudiya 
Arabistoni neftning 80% ni eksport qiladi. Biroq, neft kabi hayotiy mahsulotlar ishlab 
chiqarishga ixtisoslashgan holda, mamlakatning jahon bozorida yagona mahsulot 
sotishga qaramligi katta xavf bilan bog’liq. Jahon bozorida sotilayotgan barcha 
birlamchi mahsulotlarning qariyb uchdan bir qismi hali ham sanoati rivojlangan 
mamlakatlardan keladi. Xalqaro miqyosda sotiladigan asosiy mahsulotlarning ba’zilari 
yuqori darajada standartlashtirilgan va ko’pincha turi yoki sifati bo’yicha toifalarga 
bo’linadi. Bunday tovarlarni Chikago, London yoki Nyu-Yorkdagi tovar birjalarida 
oldindan tekshiruvsiz sotib olish va sotish mumkin va ular sotilish vaqtida yo’lda 
bo’ladi. Boshqa tovarlar, asosan ishlab chiqarilgan mahsulotlar, ham sifati, ham 
dizayni bo’yicha juda katta farq qiladi. Ushbu mahsulotlar yuqori darajada 
standartlashtirilmaganligi sababli, narx xaridorlar uchun asosiy mos yozuvlar nuqtasi 
bo’la olmaydi. Savdo oqimlarining shakllanishi. Xalqaro savdo oqimlariga narxlar 
ta’sir etsa-da, ular faqat narxlar bilan belgilanmaydi, ba’zan esa narxlar umuman ta’sir 
qilmaydi. 
Ba’zi mahsulotlarni faqat juda cheklangan miqdordagi manbalardan olish 
mumkin. Bunday turdagi monopoliyalar narxlarni manipulyatsiya qilish uchun sharoit 
yaratadi, lekin faqat ma’lum chegaralarda, chunki mahsulot iste’molchilari 
xarajatlarining tez o’sishi o’rnini bosuvchi tovarlarni izlashni rag’batlantiradi. Bunday 
milliy monopoliyalar tabiiy sharoitlarga asoslanishi mumkin, masalan, ayrim foydali 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
1120

---

qazilma konlariga yoki g’ayrioddiy unumdor yerlarga mutlaq egalik qilish; ammo 
ularning ba’zilari texnologik tajribaga asoslangan. Xalqaro shartnomalar tabiiy 
ravishda ixtirolarga mutlaq patent huquqlarini faqat cheklangan vaqt uchun himoya 
qiladi. Biroq, ko’pincha ilmiy tadqiqotlar uchun yuqori xarajatlar va shuning uchun 
ommaviy ishlab chiqarish yoki murakkab ishlab chiqarish jarayonini o’zlashtirish 
zarurati tufayli texnologik monopoliyani saqlab qolish mumkin. 
Jahon savdosi umuman rivojlanayotgan mamlakatlarga zarar yetkazmoqda, degan 
fikr juda shubhali, chunki ularning eksport daromadlari bilan import uchun to’lov 
qobiliyati barqaror ravishda oshib bormoqda. Albatta, sanoatlashgan davlatlar 
rivojlanayotgan mamlakatlarga qaraganda xalqaro savdodan ko’proq foyda ko’radi, 
deb bahslashish mumkin. Biroq, bu bayonot shubhasiz emas, chunki xalqaro savdodan 
eng ko’p foyda ko’rgan davlatlar, tabiiyki, bu savdosiz ichki narxlar jahon narxlaridan 
sezilarli darajada yuqori bo’lgan mamlakatlardir. Qoida tariqasida, bu rivojlanayotgan 
va kichik davlatlardir, chunki jahon narxlari asosan yirik rivojlangan mamlakatlarning 
ichki narxlari bilan belgilanadi. Bundan tashqari, savdo deb ataladigan narsa tufayli 
kichik iqtisodiyotga ega mamlakatlar uchun foydalidir. "namoyish effekti": bu 
mamlakatlar aholisi yangi tovarlar bilan tanishadi va ularni sotib olish, keyin esa ishlab 
chiqarish istagi paydo bo’ladi. Qolaversa, rivojlanayotgan davlatlar, agar ular yetarli 
kapital va tegishli malakaga ega ishchi kuchiga ega bo’lsa, darhol eng yangi usullardan 
foydalangan holda eng daromadli tovarlarni ishlab chiqarishni boshlashlari mumkin. 
Qadimgi industrial davlatlarda esa odat tusiga kirgan mahsulot va ishlab chiqarish 
usullari taraqqiyot kishaniga aylanadi. Bu yerdagi ishchilar kasbini oʻzgartirish istagini 
va oʻzgaruvchan sharoitlarga moslashib, tezda boshqa hududlarga koʻchib oʻtish 
qobiliyatini sezilarli darajada yoʻqotdilar. Yaponiya G’arb davlatlarining sanoat 
ustunligiga aynan ularning kamchiliklaridan aziyat chekmagani uchun qarshi tura oldi. 
U to’qimachilik va boshqa arzon mahsulotlar bilan boshlandi, ammo keyin elektronika, 
qayiq va avtomobillarga o’tdi. Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar esa eskirgan 
va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishdan eng yangi bilim talab qiladigan 
tarmoqlarni rivojlantirishga o’tish jarayonida ko’plab qiyinchiliklarni boshdan 
kechirishlari kerak edi. Oxir-oqibat, bunday o’tish, albatta, sodir bo’ldi. Eskirgan 
sanoat tuzilmasini yangilash jarayoni odatda juda og’riqli va uzoq muddatli 
muammolarni keltirib chiqaradi. Shoshilinch ravishda ishlab chiqarishda bunday 
o’zgarishlarni amalga oshirib, arzon tovarlarni eksport qilayotgan davlatlar ko’pincha 
raqobatga putur yetkazish maqsadida “demping” yoki tovarlarni o’z ichki 
bozorlaridagi ulgurji narxlardan past narxlarda sotishda ayblanadi. (Agar bunday 
ayblovlar isbotlansa, import qiluvchi davlat 1968-yilda qabul qilingan antidemping 
kodeksiga muvofiq, maxsus antidemping tariflarini joriy etish huquqiga ega. Biroq, 
demping toʻlovlari odatda bahsli boʻladi.) Haqiqatdan ham, jismoniy shaxslardan arzon 
tovarlar. Jahon bozorini suv bosgan davlatlar - Gonkong, Tayvan, Hindiston, Pokiston 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
1121

---

va Janubiy Koreyadan to’qimachilik, Yaponiyadan televizor va avtomobillar yoki 
Janubiy Koreyadan qayiqlar - ko’pincha bu mamlakatlar haqiqiy raqobat ustunligiga 
ega ekanligini ko’rsatadi. Shunga qaramay, bunday eksport boshqa mamlakatlardagi 
an’anaviy sanoat tarmoqlariga jiddiy zarar etkazadi, ishchilarni ish joylarini yo’qotish 
bilan tahdid qiladi, shaharlar esa aholi sonining qisqarishi bilan tahdid qiladi. 
Eng keng tarqalgan protektsionistik chora-tariflar yoki bojxona to’lovlari import 
qilinadigan tovarlarga nisbatan ularning qiymati (qiymati) ga nisbatan foizda yoki 
uning qiymatidan (o’ziga xos) qat’i nazar, tovar birligiga qat’iy belgilangan yig’im 
shaklida ifodalangan soliqlardir. Bunday soliqlar g’aznaga tushadi va davlat 
xarajatlarini qoplash uchun ishlatiladi, lekin ular odatda faqat byudjetni to’ldirish 
maqsadida joriy etilmaydi. Chet eldan keladigan tovarlar narxini oshirish orqali tariflar 
ishlab chiqarish xarajatlari xorijiy raqobatchilarga qaraganda yuqori bo’lgan mahalliy 
ishlab chiqaruvchilarga ichki bozorlarda muvaffaqiyatli raqobatlashishlariga yordam 
beradi. Himoyalangan sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarish va bandlikni oshirish 
importning qisqarishi hisobiga ko’payadi, bu esa mamlakat savdo balansini 
yaxshilaydi. Bundan tashqari, mamlakatda himoyalangan sanoat mahsulotlarining 
iste’moli pasayadi, chunki ular qimmatroq. Natijada iste’molchilardan olingan 
daromadlarni milliy ishlab chiqaruvchilarga qayta taqsimlash sodir bo’ladi. Umuman 
jahon iqtisodiyotiga kelsak, proteksionizmning yakuniy natijasi savdo hajmining 
qisqarishi va natijada resurslardan foydalanish samaradorligining pasayishi va turmush 
darajasining pasayishi hisoblanadi. Ba’zida stavkalar aslida birinchi qarashda 
ko’rinadiganidan yuqori bo’ladi. Aytaylik, ma’lum bir mahsulot faqat ikki davlatda 
ishlab chiqariladi. Uni ishlab chiqarish uchun ikkala davlat ham zarur import 
materiallarini bir xil narxda sotib oladi; ushbu materiallarning narxi ichki bozordagi 
tovarlarning yakuniy narxining yarmini tashkil qiladi. Ichki bozor narxining qolgan 
yarmi ishlab chiqarish jarayonida qo’shilgan qiymatdir. Ushbu mamlakatlardan biri 
buning importiga tarif joriy qildi. 
Birinchi AQSh moliya vaziri Aleksandr Hamilton va 19-asrning nemis-
amerikalik iqtisodchisi. Fridrix List rivojlanayotgan tarmoqlarga nisbatan 
protektsionizmning nazariy asosini ishlab chiqdi. Hamilton va Listning ta’kidlashicha, 
mamlakat raqobatchilarga qaraganda arzonroq mahsulot ishlab chiqara olmaydigan 
holatlarda ham tariflar va kvotalar bo’yicha himoya to’sig’ini o’rnatish orqali o’z 
ishlab chiqarishini yo’lga qo’yish va rivojlantirishga qodir. Bu ishchilar uchun zarur 
ishlab chiqarish tajribasiga ega bo’lishlari va kapitalistlar uchun ishlab chiqarishni 
miqyosda iqtisodga erishish uchun etarli darajada kengaytirish uchun vaqt talab qiladi. 
Uning tarafdorlari fikricha, bunday siyosat nafaqat proteksionist davlatga foyda 
keltiradi, balki butun dunyo manfaatlariga ham xizmat qiladi. Bunday dalillarning 
to’g’riligi bir necha bor bahs-munozaralarga sabab bo’lgan. Agar fundamental asos - 
milliy ishlab chiqaruvchilar uchun vaqt orttirish maqsadga muvofiqligi to’g’ri bo’lsa 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
1122

---

ham, 
bu 
proteksionistik 
choralarning 
muqarrarligini 
anglatmaydi. 
Ba’zi 
iqtisodchilarning ta’kidlashicha, tajribasiz mahalliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy 
raqobatdan himoya qilish o’rniga, hukumatlar tannarxni qisqartirish va ishlab 
chiqarishni kengaytirishni o’rgangan holda, tashkil etilgan eksport tarmoqlarini 
subsidiyalashi va mahsulotlarini xorijda raqobatbardosh saqlashi kerak. Optimal 
tariflar. Optimal tariflar asosiga qurilgan protektsionizmning yana bir mantiqiy asosi 
bojxona bojining alohida turi mavjudligini asoslaydi: eksport qiluvchi (import qiluvchi 
emas) mamlakat tomonidan eksport qilinadigan (import qilinmagan) tovarlardan 
undiriladigan boj. Bu fikr tarafdorlari, agar mahsulot birinchi navbatda bir davlatda 
ishlab chiqarilgan bo’lsa, bu davlatning milliy ustunligi – garchi butun dunyo uchun 
afzallik bo’lmasa ham – mahsulotni import qiluvchilar tomonidan to’lanadigan eksport 
tarifini joriy etish orqali amalga oshirilishi mumkin, deb ta’kidlaydilar. Ishlab chiqarish 
nazoratini hisobga olgan holda, davlat shunchaki narxni oshirish orqali bu maqsadga 
erisha oladi. Xuddi shunday siyosatni kartelga birlashgan davlatlar guruhi ham olib 
borishi mumkin. Biroq, boshqa davlatlar, o’z navbatida, xuddi shunday choralarni 
ko’rishga harakat qiladilar, ayniqsa, agar ular biron bir tovar yetkazib berishda 
monopolist bo’lsalar. Bu barcha harakatlar natijasida xalqaro savdo umuman zarar 
ko’rishi mumkin. Protektsionizm nafaqat rivojlanayotgan tarmoqlarni himoya qilish 
yoki maqbul tariflarni joriy etish uchun asoslar mavjud bo’lgan hollarda qo’llaniladi. 
Protektsionistik choralar ko’pincha millatchilik tuyg’ularining natijasidir yoki ishlab 
chiqaruvchilarning ayrim guruhlari manfaatlariga xizmat qiladi va ularni qo’llayotgan 
mamlakatga zarar etkazadi. 
Ushbu maqolada jahon savdosining tuzilishi va dinamikasi tahlil qilindi. Shundan 
kelib chiqib, vazifalar hal qilindi, degan xulosaga kelish mumkin. 
Aniqlangan muammolarni tahlil qilish jahon bozorining xususiyatlarini, hozirgi 
bosqichda jahon savdosining o’sish omillarini, 21-asrda jahon savdosining rivojlanish 
xususiyatlarini va eng muhimi, muammolarni ko’rib chiqishni tushunishga imkon 
berdi. va jahon savdosini yanada rivojlantirish istiqbollari. 
Aytishimiz mumkinki, bu ish dolzarbdir, chunki jahon iqtisodiyoti bugungi kunda 
integratsiya jarayonlari sharoitida harakat qilmoqda. Hozirgi vaqtda dunyoning 
mamlakatlari va barcha mintaqalari nafaqat moliyaviy va tovar oqimlari, balki jahon 
ishlab chiqarishi, biznes, axborot texnologiyalari va boshqalar bilan ham bevosita 
bog’langan.Jahon iqtisodiyotida alohida mamlakatlar va mintaqalarning qaramligi tez 
sur’atlar bilan kuchaydi. 
Jahon iqtisodiyotida integratsiya jarayonlaridan tashqari parchalanish jarayonlari, 
ya’ni Rossiyaga va G’arb davlatlariga qarshi sanksiyalar mavjud. Bu muammo uzoq 
vaqt davomida dolzarb bo’lib qoladi va yetakchi iqtisodchilar bu masalani hal qilish 
yo’llarini izlaydilar. 
Biz quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin: 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
1123

---

1. Jahon tovar savdosining roli yuqori rivojlanish sur’atiga ega, eksport va import 
orqali; 
2. Endi proteksionizmga qaytish bor, neoproteksionizm deb nomlana boshladi. 
Protektsionistik "kayfiyat" ko’plab mamlakatlarni qamrab ola boshladi, chunki 
bojxona va tarif choralari eng liberal bo’lib qoldi va endi kerakli darajani 
kafolatlamaydi. Ichki bozorni himoya qilish. Ko’pgina mamlakatlar GATT shartlarini 
chetlab o’tish yo’llarini topdilar va tarifsiz savdo cheklovlarini qabul qildilar; 
3. Jahon savdosi tarkibining o’zgarishiga ta’sir etuvchi asosiy omillar 
quyidagilardir: 
- xalqaro mehnat taqsimotining (MRT) rivojlanishi va shakllanishi va ishlab 
chiqarish va kapitalni baynalmilallashtirish; 
- ilmiy-texnik inqilobning yangi tarmoqlar paydo bo’lishiga ta’siri, shuning uchun 
bu ayirboshlash ish natijalari; 
- erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish; 
- iqtisodiy munosabatlar va aloqalarni barqarorlashtirish. 
Shuningdek, aloqa, axborotlashtirish, aloqa va transportning rivojlanishi 
savdoning shakllanishiga yordam beradi. Shu bilan birga, savdo faoliyatining 
shakllanishi bilan geografik va tovar tarkibi o’zgarib bormoqda. Aytish joizki, savdo 
faoliyatining notekis rivojlanishi jahon bozoridagi kuchlar muvozanatiga ta’sir 
ko’rsatdi.