Jahon tajribasi

 

17.4. Tunis erkin iktisodiy hududini rivojlanishida xorijiy investitsiyalarning 

roli 

 

Tunis  Respublikasi  1956  yil  20  martda  Frantsiyaning  protektoratligidan  ozod 

bo’lib,  mustaqillikka  erishdi.  Tunis  sharqda  Liviya,  g’arbda  Jazoir  davlatlari  bilan 

chegaralanib,  uning  shimoliy  qismlarini  1300  km.ga  cho’zilib  ketgan  O’rta  er 

dengizining suvlari yuvib turadi. Maydoni 163,6 ming kv. km.ni tashkil etib, poytaxti 

Tunis  shahri  (aholisi  1  mln.  kishidan  ortiq)  hisoblanadi.  Tunis  o’zining  geografik 

joylashuviga  ko’ra  Afrika  materigi  va  arab  davlatlarining  ichida  joylashgan  bo’lib, 

Evropaning etakchi korporatsiyalari uchun muhim strategik ahamiyatga ega bo’lgan 

hudud  hisoblanadi.  60-yillarda  mamlakat  Prezidenti  bo’lgan  Zin  Al  Abidin  Ben  Ali 

o’z  nutqlarining  birida  “...bozor  iqtisodiyoti  rivojlanayotgan  mamlakatlar  qatoridan 

foyda  olish  uchun  biz  o’zimizning  iqtisodiyotimizni  tashqi  dunyo  investitsiyalari 

uchun ochiq deb e’lon qildik...” degan edi.

1

 Bunda biz mamlakat iqtisodiyotiga chet 

el  investorlarini  jalb  etishning  birinchi  omili  sifatida  katta  masofaga  (1300  km.dan 

ortiq) cho’zilib ketgan dengiz chegaralarini ko’rsak, ikkinchi omili sifatida bu erdagi 

siyosiy,  ijtimoiy-iqtisodiy  barqarorlikni  ko’ramiz.  Tunisda  musulmonlar,  xristianlar, 

yaxudiylar istiqomat qiladi. Mamlakatda inson shaxsiga nisbatan hurmat juda yuqori 

turadi.  

                                                 

1

 Холиқулов А.Р. Эркин иқтисодий зоналар: назарий асослари ва жаҳон тажрибаси..., 116-бет. 

---

 

7 

Bunday  odat  qadimgi  Karfagen  davlatining  hukumronligi  davridan  beri  amal 

qilib  kelmoqda.  Chunki,  bu  davrda  birinchi  bo’lib  “inson  huquqlari”  degan  ibora 

ishlatilib, unga amal qilingan. Shuning uchun ham Tunisda qonun ustuvorligi muhim 

ahamiyat  kasb  etadi.  Agar  politsiyachi  hujjatlaringizni  tekshirib,  u  to’g’ri  bo’lsa, 

sizga  omad  tilaydi.  Agar  biron-bir  ish  bilan  murojaat  etsangiz,  iloji  boricha 

muammoni  hal  etishga  yordam  beradi.  Mamlakatda  mahalliy  va  chet  ellik 

kishilarning huquqlari bab-baravar qonun yo’li bilan himoya qilinadi. Agar chet ellik 

biron-bir  jinoyat  sodir  etsa,  shu  zahoti  hisbga  olinib,  jinoiy  javobgarlikka  tortiladi. 

Tunisda  narkotik  va  psixotrop  moddalar,  qalbaki  pullar  va  valyuta  jinoyatlari, 

fohishabozlik  bilan  shug’ullangan  kimsalar  o’ta  havfli  jinoyatchi  hisoblanib,  qonun 

oldida qattiq javobgarlikka tortiladi. 

Tunis  aholisi  (umumiy  aholining  1/3  qismi)  mamlakatning  shimoliy-sharqiy 

tumanlarida  qishloq  xo’jalik  mahsulotlarini  etishtirish  bilan  shug’ullanib  keladi. 

Mamlakatning  janubiy  cho’l  tumanlarida  yashovchi  aholi  esa  asosan  chorvachilik 

xo’jaligida tuya va echkichilik bilan shug’ullanishadi. 

80-yillarga  kelib  mamlakatning  qishloq  va  shahar  aholisi  o’rtasidagi 

nomutanosiblik (disbalans) keskin o’zgardi. Qishloq joylarda yashayotgan kambag’al 

aholining  ko’pchiligi  ish  qidirib,  tirikchilik  qilish  uchun  port  shaharlariga  kelishdi 

(hozirgi kunda aholining 54-56 %i shahar aholisi bo’lib hisoblanadi).  

Mamlakatda  urbanizatsiya  jarayonlarining  kuchayib  borishi  bilan  bir  qatorda 

aholi soni ham o’sib bordi. Mutaxassislarning fikriga ko’ra,  mamlakat aholisi 2000 

yilda 10 mln. kishini tashkil etgan bo’lsa, 2025 yilda 14 mln. kishiga etishi bashorat 

qilinmoqda.  Mamlakatda  aholi  sonining  tabiiy  o’sishi  bilan  ishsizlar  soni  ham  ortib 

bormoqda (90-yillarda ishsizlar soni umumiy aholining 15-16 %ni tashkil etgan). 

Mamlakatning  iqtisodiy  rivojlanishi  asosan  makro  va  mikroiqtisodiyotdagi 

kooperativ  va  shaxsiy  mulkchilikka  asoslangan  shakllari  bilan  uyg’unlashgan  holda 

olib boriladi. 

Jahonning  boshqa davlatlari kabi  Tunisda  ham  iqtisodiyotni tubdan isloh qilish 

(ishlab  chiqarishni  zamonaviy  texnik-texnologik  jihozlash,  modernizatsiya  va 

integratsiyalashuvni kuchaytirish) talab etiladi. Bunday muammolarni hal etish uchun 

mamlakatda  makroiqtisodiyotni  qayta  ko’rib  chiqishning  iqtisodiy  strategiyasini 

aniqlab  olishni  talab  etiladi.  Bu  borada  tunisliklar  o’zlarining  avlodlari  bo’lmish 

finikiyaliklarning  faoliyatini  hisobga  olib,  savdo  ishlarini  rivojlantira  boshlagan  edi. 

Buning natijasida ko’pgina tunisliklar bugungi kunga kelib tashqi va ichki savdodan 

keladigan daromadlari hisobiga kun kechirmoqda. 

Erkin  iqtisodiy  hududlarning  ishtirokchisini  faoliyati  eksport  mahsulotlarni 

ishlab  chiqarishga  yo’naltirilgan  bo’lsa,  ularga  nisbatan  quyidagi  imtiyozlar 

belgilandi.  Birinchidan,  eksport  qilingan  mahsulotdan  olingan  daromadi  10  yil 

mobaynida  soliqdan  ozod  etilib,  keyingi  11  yildan  boshlab  esa  50  %  miqdorida 

daromad  solig’ini  to’lashi  ikkinchidan,  qaytadan  reinvestitsiya  qilingan  foyda  va 

daromadlar  to’lig’icha  soliqdan ozod  etilishi  uchinchidan,  xomashyo  to’plab,  ularni 

yarimtayyor  mahsulotlarga  aylantirish  bilan  shug’ullangan  xizmatlar  sohasi 

to’lig’icha  soliq  va  boshqa  turli  yig’imlardan  ozod  etilishi  to’rtinchidan,  aktsiya  va 

boshqa  qimmatbaho  qog’ozlarni  sotishdan  olingan  foyda  to’lig’icha  soliqdan  ozod 

etilishi  beshinchidan,  Nyu-York  konventsiyasi  tomonidan  belgilangan  ikkiyoqlama 

---

 

8 

soliqqa  tortmasllik,  investitsiyalarni  va  moddiy  manfaatdorlikni  himoya  qilish 

to’g’risidagi shartnoma va hququiy buzilishlik holatlari ro’y bergan taqdirda arbitraj 

sudiga murojaat etish imtiyozlari ham belgilandi. 

Tunisda  chet  el  investitsiyalarini  iqtisodiyotga  to’g’ridan-to’g’ri  jalb  qilish 

maqsadida xorijiy investitsiyalar bilan shug’ullanuvchi maxsus agentlik (The Foreign 

Investment Promotion Agency – FIPA -Tunisia) joriy etilgan. Bundan tashqari sanoat 

mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  uchun  investitsiya  kiritadigan  tadbirkorlar  uchun  esa 

sanoatni rivojlantirishga yordam berish agentligi (Agency for the Promotion Industry 

– APL) ham tashkil etildi. 

Mamlakatga  kiritilgan  investitsiyalarning  asosiy  qismi  to’qimachilik  va  terini 

qayta ishlash sanoat tarmoqlariga, shuningdek elektr va elektron mahsulotlarni ishlab 

chiqarishga  jalb  qilinadi.  Tunis  EIHda  faoliyat  ko’rsatayotgan  1200dan  ortiq 

kompaniyalarning  1056tasi  eksportga  mahsulot  ishlab  chiqarib,    ular  mamlakatda 

joriy  etilgan  barcha  imtiyozlardan  keng  foydalanishadi.  Bu  kompaniyalar  hissasiga 

500 mln. AQSh dollaridan ortiq investitsiyalar to’g’ri keladi. 

Tunis mamlakatida qishloq xo’jaligi asosiy tarmoqlardan biri hisoblanadi. Tunis 

iqtisodiyotiga  Saudiya  Arabistoni  (42,2  %),  Quvayt  (18,9  %),  Frantsiya  (11,5  % 

atrofida) investitsiyalar kiritayotgan bo’lsa, boshqa mamlakatlar hissasiga esa 27,4 % 

investitsiyalar to’g’ri keladi. 

Tunisda  turizm  sohasi  ham  investitsiyalarni  jalb  qiluvchi  asosiy  tarmoqlardan 

biri hisoblanadi. Mamlakatda turizmni rivojlanishiga hattoki Prezidentning o’zi Ben 

Ali  ham  jiddiy  e’tibor  berib  kelmoqda.  Arab  geograflari  ham  o’z  davrida  Tunis, 

Jazoir  va  Marokashni  “quyosh  botayotgan  yurt  orollari”  deb  baho  berishgan  edi. 

Haqiqatdan ham bu davlatlar shimoldan O’rta er dengizi suvlari bilan, janubdan esa 

Sahroi  Kabirning  qumloq  cho’llari  bilan  yuvilib  turganligi  uchun  ham  bu 

mamlakatlar  okeandagi  orollarga  juda  o’xshab  ketadi.  Bundan  tashqari  bu 

mamlakatlar  ichida  Tunis  geografik  jihatdan  juda  qulay  joylashganligi,  yumshoq 

iqlimi, qadimgi finikiyaliklar, rimliklar, vizantiyaliklar va frantsuzlardan meros bo’lib 

qolgan  moddiy  madaniyati  turizmni  rivojlantirishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 

Turizm sohasidan keladigan mablag’larning miqdori bo’yicha Tunis Afrika davlatlari 

ichida oldingi o’rinlardan birini egallab turibdi. 

Tunisda  ishlab  chiqargan  milliy  mahsulotlarning  50-55  %i  turizm  tarmog’iga 

to’g’ri  keladi.  Chunki,  mamlakatga  jahonning  turli  davlatlaridan  yiliga  4  mln.dan 

ortiq turist keladi. Agar turizmda band bo’lgan kishilar soni 450 ming kishini tashkil 

etsa, ularning 300 mingga yaqini turizmga aloqador bo’lgan sohalarda xizmat qiladi. 

Turizmdan  keladigan  chet  el  valyutasi  Tunis  mamlakati  eksportining  asosini  tashkil 

etadi.  Lekin  mamlakat  fuqarosi  yil  davomida  500  dinorni  dollarga  almashtirish 

huquqiga ega xolos. 

Turizm  sohasida  ham  davlat  mulki  bilan  xususiy  mulkchilik  shakllari  o’zaro 

aloqadorlikda  faolit  ko’rsatadi.  Turizm  vazirligi  bilan  turizm  bo’yicha  milliy 

departament  xalqaro  maydonda  asosan  turizmni  reklama  qilish  masalalari  bilan 

shug’ullanadi. Shuningdek ushbu davlat tashkilotchilari Tunis va Sfaks shaharlarida 

qo’shimcha  muzeylarni  qurish  va  diqqatga  sazovor  bo’lgan  qadimgi  yodgorliklarni 

saqlash  va  rekonstruktsiya  qilish  kabi  vazifalarni  ham  bajaradi.  Xususiy  investorlar 

esa  turistlarga  xizmat  qilish,  yotoqxona  va  mehmonxonalarni  qurish  ishlari  bilan  

---

 

9 

shug’ullanadi.  Ularning  yordamida  Nabel,  Xammamet  shaharlarida  va  shuningdek 

mamlakatning Jerba orolida zamonaviy damolish zonalari qurilgan bo’lib, ularda dam 

olayotgan turistlarga servis xizmatlari ko’rsatib kelinmoqda. 

Mamlakatning  ichki  hududlariga  turizmni  kiritish  loyihalari  ustida  ham  jadal 

ishlar olib borilmoqda. Birinchi navbatda turistlarni mamlakatning shimoliy rayonlari 

bo’lib  hisoblangan  Tabarka  shahriga,  yirik  diniy  markazlari  bo’lgan  Dugga  va 

Kayruan  shaharlariga  va  Sahroi  Kabirning  ekzotik  rayonlariga  (asosan  g’orlarda 

yashovchi  trogloditlarning  yashash  turmush  tarzini  o’rganishga)  jalb  etish  ko’zda 

tutilgan.  

1989  yilda  Tunis  davlati  EI  mamlakatlari  bilan  erkin  savdo  hududini  tashkil 

etishni  kutib  turmasdan  chet  el  investorlarini  iqtisodiyotga  ko’plab  jalb  etish 

maqsadida “Tunis – erkin iqtisodiy hududlari” to’g’risidagi qonunni qabul qildi. Bu 

qonun asosida turizm, oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish 

sohasida  (ayniqsa,  baliqchilikda),  elektronika,  mashinasozlik  sanoati  va  xizmat 

ko’rsatish  sohalarida  bir  qator  imtiyozlar  berildi.  Tunisda  qabul  qilingan  bu  qonun 

Gretsiya va Iordaniya davlatlarida amal qilayotgan qonunlar asosida ishlab chiqilgan 

bo’lib,  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  va  xizmat  turlarini  eksport  qiluvchi  xalqaro 

savdo  kompaniyalar  ham  imtiyozli  soliqlardan  keng  foydalanishga  ushbu  qonun 

qabul qilingandan so’ng mamlakat ma’muriyati ikkita EIHlarni tashkil qilinganligini 

e’lon qildi. Birinchisi mamlakat poytaxtidan unchalik uzoq bo’lmagan yirik xalqaro 

port  Bizert  shahrida  tashkil  qilingan  bo’lsa,  ikkinchisi  esa  mamlakatning  janubida 

joylashgan Jarba oroliga yaqin Zarzis shahrida tashkil etildi. 2000-2010 yillarga borib 

ushbu  EIHlarda 8-9 ming  ish  joylari  yaratilib, eksport qilingan  mahsulotlardan 140-

142  mln  AQSh  dollari  atrofida  foyda  olinish  rejalashtirilgan.  Bizert  EIH  o’zining 

rivojlanish  darajasi  bo’yicha  hozirgi  kunda  Shimoliy  Afrikadagi  frantsuzlarning 

Gibraltar  EIH  bilan  bellasha  oladigan  hududlardan  biriga  aylanib  borayotganligini 

ko’ramiz.