Jahon tarixi “eng yangi tarix” fani bo`yicha I qism (1918-1945-yillar) kirish

III-bob. 1918-1939 YILLARDA GERMANIYA


1-§. Urushdan keyingi iqtisodiy va siyosiy inqiroz
yillarida Germaniya

Birinchi jahon urushi arafasida Germaniya eng kuchli imperialistik mamlakatlardan biri edi. Sanoat taraqqiyoti sohasida Germaniya, Angliya va Fransiyadan o‘zib ketgan edi.

Germaniya imperializmi o‘taketgan reaksion, yirtqich va bosqinchi imperializm bo‘lib, birinchi jahon urushining eng asosiy aybdorlardan biri hisoblanadi.
Birinchi jahon urushi yillarida ishlab chiqarish hamda kapitalning konsentratsiyalashuvi va markazlashuvi, monopoliyalarning o‘sishi tezlashdi. Urush paytida yirik nemis konsernlari, oliy rutbali harbiylar va Kayzerning yaqinlari boyib ketdilar. Faqatgina Krupp konsernining daromadi 15 marta oshdi.
Germaniyaning yirik biznesi urushdan katta foyda oldi, mamlakatdagi qudratli ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy kuchga aylandi. Harbiy buyurtmalar va harbiy ishlab chiqarishdagi chayqovchilik amallari nemis monopolistlarini nihoyatda boyitib yubordi, ularning saflarini kengaytirib, hukumat siyosatiga ta’sirini kuchaytirdi.
Mayda va o‘rta korxonalar tobora vayron bo‘ldi. Monopolistik kapital davlat-monopolistik kapitaliga aylandi. U moliya oligarxiyasi bilan birlashib ketib davlat apparatini o‘ziga buysindira bordi. Iqtisodiy va siyosiy tizimda hali feodalizm qoldiqlari bor edi. Davlat tuzumi esa yarim absalyut monarxiyadan iborat edi. Kapitalistik ekspluatatsiya zulmining yarim feodal formalari (yerni ijaraga olganlik evaziga ishlab berish rentasi, “Xizmatkorlar haqida yarim krepostnoylik qonuni) bilan qo‘shilib ketgan edi.
Ishchilar sinfi mamlakat aholisining ko‘pchiligini tashkil etar edi. 1920 yilda Germaniyada yollangan ishchi kuchlari soni 19,5 million kishi bo‘lib, shundan 13 million kishi sanoat, savdo va transportda 3,8 million kishi qishloq xo‘jaligida ishlar edi. Birinchi jahon urushi mamlakatga katta zarar, xalq ommasiga og‘ir kulfatlar keltirdi. Iqtisodiy va siyosiy zulm kuchaydi. Sanoat korxonalarida harbiy katorga rejimi o‘rnatildi. Ish soatlari oshirilib ish haqi pasaytirildi. Qishloq xo‘jaligi chuqur inqirozga uchradi. Ekin maydonlarining yarimidan ortig‘i qisqardi. Ko‘p sanoat markazlari vayron bo‘ldi. Moliyaviy ahvoli yomonlashib davlat qarzi ko‘paydi. Ochlik va epidemiya natijasida 900 mingdan ortiq kishi o‘ldi. Urushda 1 million 800 mingdan ortiq kishi halok bo‘ldi, 1 million 500 ming kishi mayib majrux bo‘lib qoldi.
1918 yil avgustida Antanta g‘arbiy frontda hujumga o‘tdi. Germaniya va uning ittifoqchilari jiddiy mag‘lubiyatga uchradi. 1918 yil kuzida Turkiya, Bolgariya, Avstriya-Vengriya birin-ketin Antantaga taslim bo‘ldi.
Frontlardagi harbiy holat siyosiy krizisni chuqurlashtirib yubordi. Germaniya imperializmini qutqarib qolishga intilgan AQSH prezidenti Vilsonning maslahati bilan 1918 yil 3 oktabrda sotsial partiya o‘ng qanotining vakillari (SHeydeman va Bauer) ishtirokida shaxzoda Maks Badenskiy boshchiligida yangi, kaolitsion hukumat tuzildi. Lekin hukumat o‘zgarishi ichki siyosiy ahvolni yengillashtira olmadi. Mehnatkashlar ommasini inqilobiy chiqishlari kuchayib, Vilgelm 11 ning monarxiya hokimiyatini yo‘qotish qat’iy talab qilinmoqda edi.
1918 yil 3 noyabrda Kilda harbiy flot matroslarining qo‘zg‘oloni bo‘lib, Germaniyada inqilob boshlanib ketdi. Kil shahri qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tdi. Inqilob bir hafta ichidayoq mamlakatning shimoliy, markaziy va janubiy tomonlariga yoyildi. Ayniqsa, poytaxt Berlinda inqilob avj oldi. Bu yerda spartakchilarning chaqirig‘i bilan 9 noyabrda umumiy ish tashlash boshlandi va qurolli qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Soldatlarning bir qismi qo‘zg‘olonchilarni qo‘llab-quvvatladi. Strategik punktlar ishg‘ol qilindi. Monarxiya hokimiyati ag‘darilib tashlandi. Imperator Vilgelm 11 Gollandiyaga qochdi.
10 noyabrda Berlin Sovetining birinchi plenumi yangi hukumatni “Xalq vakillari Soveti”ni tuzdi. Plenumda ko‘pchilik sotsial-demokratlar va “Mustaqil” sotsial-demokratlar bo‘lganligidan, bu hukumat sotsial-demokratik hukumat edi.
Ebert va SHeydemanlar hukumat boshliqlari bo‘lib oldilar va hukumatni “Sof sotsialistik hukumat” deb atadilar. “Topilmas mutaxassislar” bahonasi bilan hukumatga burjua amaldorlari bir qancha sobiq ministrlar ham kiritildi. Bu hukumat aslida burjua-yunkerlar manfaatlarini himoya qiluvchi burjua hukumati edi.
1918 yil 12 noyabrda Germaniya bilan Antanta o‘rtasida Germaniyaning batamom taslim bo‘lishi to‘g‘risida yarash bitimi imzolandi. 1918 yilning 16-21-dekabrida Sovetlarning birinchi umumiy Germaniya syezdi bo‘lib o‘tdi. Syezdda o‘ng sotsial-demokratlar va “Mustaqil” sotsial-demokratlar ko‘pchilikni (485 kishidan 375 kishi) tashkil etdi. Syezd butun hokimiyatni Ebert hukumati qo‘lida qoldirish va Ta’sis majlisiga saylovlar o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qildi.
1919 yil 19 yanvarda Milliy ta’sis majlisiga saylovlar o‘tkazildi. Ko‘pchilik o‘rinni burjua partiyalari (Xristian demokratik partiya”, “Katolik-Markaz” partiya, savdo-sanoat burjuaziya partiyasi bo‘lgan “Demokratik partiya” sanoat va moliya magnatlari partiyasi bo‘lgan “Xalq partiyasi” va boshqa partiyalar) egalladi.
1919 yil 6 fevralda kichik Veymar shahrida Ta’sis Majlisi ochildi. Shu kuni o‘ng sotsial-demokratlar qo‘lida bo‘lgan ishchi va soldat deputatlari markaziy Soveti o‘z huquq va majburiyatlarini Ta’sis Majlisiga topshirdi. Germaniya ishchi demokratlari sovetlari batamom tugatildi. SHeydeman boshchiligida sotsial demokratlardan, demokratik va katolik partiyalari vakillaridan iborat yangi hukumat tuzildi. Ebert prezident qilib saylandi.
1919 yil 31 iyulda Milliy majlis tomonidan qabul qilingan konstitutsiyaga (Veymar konstitutsiyasi) muvofiq burjua parlamenti formasidagi burjua respublikasi qaror topdi. Burjua-yunkerlar ittifoqida rahbarlik burjuaziya qo‘liga o‘tdi. Konstitutsiyaga muvofiq, federativ tuzum saqlangan holda, markaziy hokimiyat kuchaytirildi. Markaziy hokimiyat - reyxstag (qonun chiqaruvchi organ - quyi palata), reyxstrag (O‘lkalar vakillari Soveti-yuqori palata) va prezidentdan iborat bo‘lib, prezidentga katta huquqlar berildi va uning vakolati yetti yil qilib belgilandi.
Ikki palatadan iborat bo‘lgan qonun chiqaruvchi hokimiyat ta’sis etildi. Quyi palata - Reyxstag yalpi ovoz berish yo‘li bilan saylanar, yuqori palata - Reyxstrat o‘lka va viloyatlar vakillaridan iborat bo‘lar edi.
Reyxstrat veto huquqiga ega bo‘lgan nazorat organi edi. Ijroiya hokimiyati rahbari - prezidentga favqulodda keng vakolatlar berilgandi. U mamlakat qurolli kuchlari Reyxsverning bosh qo‘mondoni hisoblanar, chet ellarda davlat nomidan faoliyat olib borar, vazirlar va kanslerni tayinlar va ishdan bo‘shatar edi. U reyxstagni tarqatib yuborish va yangi saylovlar belgilash huquqiga ham ega edi.
Konstitutsiyaning 48-moddasi prezidentga favqulodda dekretlar chiqarish, ya’ni mamlakatni dekretlar vositasida boshqarish, majburlash choralarini qo‘llash, konstitutsiyaning muhim moddalari amaliyotini to‘xtatib qo‘yish huquqini berar edi. Amalda ijroiya hokimiyat diktatura o‘rnatish uchun konstitutsiyaviy asoslarni qo‘lga kiritgandi. Prezident vakolatlari uni qonun chiqaruvchi hokimiyatdan yuksakka qo‘ygan, u reyxstagga ham bog‘liq emas edi, chunki yalpi ovoz berish yo‘li bilan 7 yilga saylanardi.
Veymar konstitutsiyasi davlatdagi rahbarlik roli burjuaziyaga o‘tganligidan dalolat edi. Ammo yirik yer egalari - pomeshchiklar ham o‘zlarining kuchli mavqelarini saqlab qolgandilar. Germaniyada e’lon qilingan burjua-demokratik respublikasi burjuaziya siyosiy hukmronligining eng to‘liq shakli edi. Veymar konstitutsiyasi burjuaziyaning siyosiy hukmronligini o‘rnatgan bo‘lsa-da, Germaniya demokratik kuchlarining ham muhim yutug‘i bo‘ldi.
Sotsial-demokratik partiya reyxstagda ko‘pchilik o‘ringa ega bo‘lmasa ham, Germaniya hukmron doiralari hokimiyatni sotsial-demokratlar qo‘liga topshirishga qaror qildilar. Germaniya sotsial-demokratik partiyasi (GSDP) raisi Fridrix Ebert mamlakat prezidenti qilib saylandi, partiya boshqaruvi a’zosi Filipp SHeydeman esa kansler etib tayinlandi.
Respublika tuzilishi muhokamasi davom etayotgan bir paytda sotsial-demokratlar boshchiligidagi hukumat ikkita muhim qadam qo‘ydi. Dastlab Bavariya sovet respublikasi tor-mor qilindi. Bu voqea 1919 yil 1 mayda ro‘y berdi. So‘ngra yangi hukumat vakillari Parijda Versal tinchlik shartnomasini imzoladilar. 1919 yil 28 iyunda Versalda Germaniya bilan Antanta o‘rtasida tuzilgan sulh shartnomasi mamlakatning iqtisodiy ahvolini yanada yomonlashtirib yubordi.
Versal sulhining ijodchilari avvalo AQSH, so‘ngra Angliya va Fransiya davlatlari edi. Sulh shartnomasiga muvofiq Germaniya o‘z mustamlakalaridan va Yevropadagi yerlarining 8 dan bir qismidan masalan (Poznan, Sileziyaning bir qismi, Elzas, Lotarengiya va boshqalardan) mahrum bo‘ldi. Dansig (Gdansk) o‘sha vaqtda ta’sis etilgan Millatlar Ittifoqi ixtiyorida (erkin shahar) deb ataldi. Polsha karidori tufayli Sharqiy Prussiya Germaniyaning markaziy rayonlaridan ajratib qo‘yilgan, Polshaning bir qancha yerlari esa Germaniya tarkibida qoldirilgan edi. Angliya va Amerika davlatlari Germaniyaning zaiflashib qolishini istamadilar, Reyn bo‘yi qirg‘oqlari demilitrizatsiya zonasi (qo‘shin kiritish va istehkom qurish man etilgan zona) deb e’lon qilindi. Sharqiy chegaralar va Boltiq bo‘yida esa Germaniya qo‘shin saqlashga haqli deyilgan edi. Reyn daryosi so‘l tomoni, Kyoln va Mayns shaharlari bilan birga 15 yil muddat bilan Antanta qo‘shinlari tomonidan nazorat qilib turiladigan bo‘ldi. Saar viloyati 15 yil muddat bilan Millatlar Ittifoqi ixtiyoriga topshirildi.
Versal sulhi xalq xo‘jaligiga katta zarar yetkazdi, mehnatkashlarga kulfat keltirdi. Germaniya temir rudaning 75% dan, ko‘mirining 33,9% dan, cho‘yan ishlab chiqarishning 33% dan, g‘alla va kartoshka mahsulotlarining 25%dan mahrum bo‘ldi. Sulh shartnomasiga ko‘ra, Germaniya urushda Antanta mamlakatlariga yetkazilgan barcha zararlarni qoplaydigan bo‘ldi. Umuman to‘lanadigan reparatsiya summasi keyinroq (1921 yil mayida) oltin bilan 132 mlrd marka qilib belgilandi.
1919 yilda sobiq kayzer armiyasining jinoyatchi ofitser va soldatlaridan, reaksion va shovinistik elementlardan iborat fashistik partiya tuzildi. Bu partiya “qora reyxever” bilan yaqin aloqada bo‘ldi va niqoblanish maqsadida o‘zini “Milliy sotsialistik ishchi partiyasi” deb atadi. Fashistik partiyaning 25 banddan iborat bo‘lgan dasturida ishchilarning ish kunini qisqartirish va ish haqini oshirish, dehqonlarga yer berish va sudxo‘rlik protsentini bekor qilish, mayda savdogarlarga arzon kredit berish, universal magazinlarni yo‘qotish, trestlarni davlat ixtiyoriga olish, Versal shartnomasini bekor qilish, Avstriya va Germaniyani birlashtirish, yahudiylarni nemis fuqaroligidan mahrum etish va’da qilindi.
Natsistlar dasturi barcha nemislarni bir davlatda - Buyuk Germaniyada birlashtirishni talab etardi. Bu esa nemislar yashaydigan hududlarni - Chexoslovakiya, Avstriya, Polshaning bir qismi, Belgiya, Gollandiya, Boltiqbo‘yini Germaniyaga qo‘shib olishni bildirardi. Dasturda “yerlar” va “mustamlakalar” zarurligi ilgari surilib, ular go‘yo Germaniya aholisini zarur oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash va ortiqcha aholini joylashtirish uchun lozim bo‘lishi ko‘rsatilgan edi. AQSH ham, Angliya va Fransiya ham bunga e’tibor bermadi va fashistlarga jiddiy yondoshmadi. Adolf Gitler 1920 yildan boshlab fashistlar partiyasining lideri bo‘lib qoldi. U sobiq Kayzer armiyasining yefreytori va urushdan so‘ng Myunxen shahar politsiyasining maxfiy agenti edi. Fashistlar shturm otryadlarini tuzdilar. “Irqiy ozodlik” shiori ostida reaksion-shovinistik propaganda avj olib ketdi. Versal sulhiga qarshi, bosqinchilik urushlariga tayyorlanish asosiy vazifa qilib qo‘yildi. Mamlakatda ahvol keskinlashib bormoqda edi. 1921 yil avgustidan e’tiboran Germaniya reparatsiya to‘lay boshladi. Urushda g‘alaba qozongan davlatlar-AQSH, Angliya va Fransiya Germaniya moliyasini o‘z nazoratlari ostiga olish xavfini kuchaytirdi va mamlakatning moliyaviy hayotiga yomon ta’sir qildi. Natijada mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib, hukumat krizisi yuz berdi. Yirik burjuaziya va harbiy-monarxist doiralar reparatsiya to‘lamaslikni talab qilib chiqdilar. Germaniya hukumati reparatsiya to‘lovini to‘xtatishga majbur bo‘ldi. Fransiya bilan Belgiya Germaniyaning reparatsiya to‘lashdan bosh tortganligidan foydalanib, 1923 yil 12 yanvarda Rur sanoat viloyatini okkupatsiya qildi. Rur havzasida Germaniya aholisining 10 foizi yashar edi, mamlakatda ishlab chiqariladigan po‘latning 40%i, cho‘yanning 70%, ko‘mirning 88% Rur viloyatida ishlab chiqarilar edi.
Okkupatsiya qilish natijasida Rurda sanoat ishlab chiqarish qisqardi, ishsizlik ko‘paydi, ishchilarning ish haqi kamayib ketdi. Ko‘pgina sanoat korxonalari yopildi. Ishsizlar soni ko‘payib, qariyib 5 million kishiga yetdi. Qog‘oz pul yanada qadrsizlandi, binobarin, inflyatsiya g‘oyat kuchaydi. 1923 yil Amerikaning bir dollari 10 ming markaga, oktabrda 8 milliard markaga tenglashdi. Mehnatkashlar amalda ish haqidan mahrum bo‘ldilar. 1923 yilning sentabrida malakali ishchi bir haftada 126 million marka olardi, bu pul hisobiga esa faqat ikki kun tirikchilik qilishi mumkin edi. Mamlakat ochlik va qashshoqlik girdobida qoldi.
Reyn viloyatida Germaniyadan ajralib chiqish va mustaqil Reyn Respublikasi tuzish uchun ayirmachilik harakati avj olib borardi. Unga Kyoln shahri burgomistri, GFRning bo‘lajak kansleri Konrad fon Adenauer boshchilik qildi.
1923 yil 8 noyabrda Gitler boshchiligidagi qurolli natsistlar guruhi Bavariyaning amaldagi diktatori tomonidan tashkil etilgan majlis zaliga bostirib kirdi. Adolf Gitler “xalq inqilobi” amalga oshirilganligini e’lon qildi. Ertasi kuni politsiya namoyishga chiqqan natsistlarni tarqatib yubordi. Isyon shu tariqa yakun topdi. 11 noyabr kuni Gitler va Lyudendorf qamoqqa olindi.