Jahon tarixi “eng yangi tarix” fani bo`yicha I qism (1918-1945-yillar) kirish

Mustabid tuzumni qayta qurish va
qismlarga ajratish

O‘sib borayotgan «salbiy holatlar» oqimini bartaraf etish yo‘llarini izlashni faollashtirish maqsadida Siyosiy Byuro 1985 yilning mart oyida Bosh kotib lavozimiga o‘z a’zolari ichida eng layoqatli bo‘lgan M.Gorbachevni olib chikdi. Albatta, bu «sodiq leninchilar» taraqqiyot yo‘lini hech qachon o‘zgartirmaslikni hoxlardilar va agar ular tanlagan bosh kotibning kelajakda nimalarga qo‘l urishini bilganlarida uni tanlash to‘g‘risida hech qanday gap so‘z bo‘lishi mumkin emas edi. Gorbachevning o‘zi ham Siyosiy Byuroda: «Biz siyosatni o‘zgartirishimiz shart emas. U to‘g‘ri, haq va haqqoniy siyosatdir»- deb bayon qilgan edi.

Oligarxiyadagi buzilmas tartib tufayli oliy hokimiyat «oqillik» va javobgarlikka ega bo‘lgan Gorbachev hamkasblarini aldamayotgan edi. U paytda qiyinchiliklarni bartaraf etishga ishtiyoq totalitar tuzumining barham topishi va keyinchalik oliy maqsaddan voz kechishga olib kelishi uning xayoliga ham kelmagan edi. U «real sotsializm» krizisga uchraganini tan olmasdan, maslakdoshlari va mamlakatni sinov va xatolar yo‘liga boshladi. Sovet-partiyaviy an’analariga ko‘ra u avtoritar faoliyat ko‘rsatdi.
Avvaliga u ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirish shiorini o‘rtaga tashladi. Ammo tezda eskirgan asbob-uskuna va texnologiyalarni eng yangilariga almashtirishga ko‘proq e’tibor berilishi boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish qisqarishiga olib keldi. Buni amalga oshirish uchun vositalar ham yetarli emas edi.
Ayniqsa ichkilikbozlikka qarshi olib borilgan ayovsiz kurash bir tomondan alkagolizmni kamaytirgan bo‘lsada, ikkinchi tomondan odamlar sog‘ligi va ishlab chiqarishga zarar yetkazdi, budjetni bir necha yil spirtli ichimliklarni sotishdan keladigan foydadan - 200 milliard so‘mdan (rubldan) mahrum qildiki, bu mamlakat byudjntiga qattiq zarba bo‘ldi.
Rivojlanishni jadallashtirish maqsadida intizom qat’iylashtirildi. Sanoatda ishlab chiqarish sifatini yaxshilash maqsadida uni davlat qabul qilib olish tartibini joriy qildi. Ishchilarning tashabbuskorligi va javobgarligini oshirish uchun mehnat jamoalari to‘g‘risidagi qonun, ularga hattoki rahbarlarni saylashgacha bo‘lgan keng huquqlarni berdi. Ammo ishlab chiqarilgan mahsulotning davlat tomonidan qabul qilinishi mahsulotning ilmiy-texnik darajasini ko‘tardi, ishchilardagi «xo‘jayinlik tuyg‘usi» esa «jamoaviy xudbinlikda», ya’ni «qo‘lay» rahbarlarni tanlash, narxlar va oylikni ixtiyoriy ko‘tarishda namoyon bo‘lib, u xo‘jalik va jamiyatga katta zarar yetkazdi.
Sanoatda odamlar xavfsizligi ta’minotini inobatga olmaslik oqibatida 1986 yilda Chernobilda yadro reaktori portlashi yuz berdi, u ko‘pgina mamlakatlarga zarar yetkazdi va keng mintaqa aholisi uchun fojiaga aylandi.
Iqtisodiyotning ko‘p tarmoqlarini o‘zgartirish zarurligiga ishonch hosil qilgan Gorbachev ilgari Xrushev tomonidan qo‘llangan qayta qurish ishlarini o‘rtaga tashladi. KPSSning 1986 yil boshidagi syezdi uni qo‘llab-quvvatladi va mehnatkashlarni «sotsialistik o‘zaro yordam va talabchanlikni» oshirishga chaqirdi va qisqa muddatda ishlab chiqarishni keskin oshirish, mehnat unumdorligini oshirish, mamlakatni uy-joy va oziq-ovqat bilan ta’minlanish muammolarini hal qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.
1987 yilga kelib aholi extiyoji uchun zarur mollar va budjet tanqisligini bartaraf qilishga urinib, oliy hokimiyat organlari Gorbachev tashabbusi bilan iqtisodiyot boshqaruvini tubdan qayta qurishga kirishdilar, davlat korxonalari, vazirliklar, respublika idoralari, ta’minot tizimlari, banklar mavqeini o‘zgartiruvchi qaror va qonunlar hamda keng ijtimoiy dasturlar qabul qilishdi. Bu choralar xo‘jalikni ma’muriy ko‘rsatmalar orqali boshqarishni shartnomaviy boshqaruvga almashtirdi, ammo ular har doim ham bir-biri bilan mos tushmas va rejalarning bajarilishini kafolatlay olmasdi. Dasturlarni amalga oshirish uchun esa vositalar yo‘q edi.
Ko‘rilgan choralar natijasida hokimiyat tomonidan aholi iste’moli uchun yo‘naltirilgan mahsulotlar ulushi biroz ko‘tarildi. Ishchilarning o‘z-o‘zini moliyalash, pudrat va ijara asosida ishni tashkil qilish joriy qilindi, rahbarlar ishlab chiqarishni aholi extiyojlariga yo‘naltirish, mehnatga haq to‘lashni esa uning natijasi bilan bog‘liq tarzda amalga oshirishga harakat qilishardi. Keyin kooperativ, mohiyatan ishbilarmonlikka asoslangan, individual mehnat faoliyatiga ruxsat etildi va qonunlashtirildi. Hokimiyat ruxsati bilan qo‘shma korxonalar, hatto chet elliklar ishtirokida tuzila boshlandi. Bu choralar aholini davlat tomonidan ekspluatatsiya qilinishining markazlashishini susaytirib, ekspluatatsiya vazifalarining bir qismi tarmoqlar va korxonalar rahbarlari qo‘liga o‘tdi.
Ammo bolangan iqtisodiy tashabbuskorlik (ishbilarmonlik), sovet sanoatining asosi - harbiy-strategik sanoati u yoqda tursin, hattoki iste’mol mollari ishlab chiqarishni va xizmat ko‘rsatishni ham qamrab olmagan edi.
1985-1989 yillarda budjet tanqisligi 5 marta oshdi, ammo uni bartaraf etish uchun amalga oshirilgan emissiya SSSR ichki qarzlarini 2,5 martaga - oshirdi. Iqtisodiyot va jamiyatdagi «salbiy holatlar» ko‘payishni davom ettirdi. Bu yo‘nalishda islohotlar ish bermayotgan edi.
Ammo iqtisodiyotni qayta qurish davom etardi. 1988 yil yozidagi KPSSning Butunittifoq konferensiyasi iqtisodiy o‘zgarishlarni chuqurlashtirishga qaror qildi: davlat buyurmalari va ko‘rsatmalari asosidagi ma’muriy boshqaruvni cheklash, to‘la xo‘jalik hisobini va uning shaklini mehnat kollektivlari tomonidan tanlanishini joriy etish, hamda iqtisodiy o‘z-o‘zini boshqarish vazifalari qo‘yildi. Iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan bu qadam ko‘pgina xo‘jalik rahbarlarini esankiratib qo‘ydi va harbiy sanoat qo‘rg‘onlariga duch keldi. Ishlab chiqarish o‘sishi sekinlashdi va 1990 yilga kelib dunyo Yalpi Mahsulotida SSSR hissasi 8% gacha pasaydi va eng asosiysi oziq-ovqat va boshqa mahsulotlar tanqisligi oshdi. «Magazin (do‘kon)lar peshtaxtalarida zarur oziq-ovqat mahsulotlari tobora kam paydo bo‘lmokda;.. - oxirgi paytlarda baliq, go‘sht, yormalar, makaron mahsulotlari savdodan umuman yo‘qoldi»- deb joylardan MKga xabarlar kelardi. Oziq-ovqat va eng oddiy sanoat mahsulotlarini «izlab topish» tobora qiyinlashib borar, narxlar ko‘tarilib borar, navbatlar cho‘zilar, olib sotarlik avjiga chiqayotgan edi. Hukumat tomonidan ko‘tarib chiqilgan «Kuchli ijtimoiy siyosat» shiorini amalga oshirish uchun zahiralar yo‘q edi.
1986 yildayoq Gorbachev va uning izdoshlari faqatgina iqtisodiyotni qayta qurish ahamiyati va jozibaliligini ta’kidlab uni inqilob deb atadi. Uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalqqa qayta qurish haqidagi da’vatlari bilan murojaat qilishlari unga Siyosiy Byuroda tan olingan daxlsizlikka erishishiga yordam berdi. Ikki yil ichida u Siyosiy Byuro a’zolarining 70% ini «qayta qurish ish boshqaruvchilari» B.Yelsin, A.Yakovlev, E.Shvardnadze va boshqalar bilan almashtirishga ulgurdi. MK (Markaziy Qo‘mita) tarkibi 40%ga yangilandi.
Ko‘pgina partiya va davlat arboblarining mutaassibligi va rasmiyatchiligiga duch kelgan Gorbachev Stalincha «deformatsiya» va «tormozlash mexanizmini» bartaraf etishga «sotsialistik demokratiya» va «xalqning o‘z-o‘zini boshqarishi»ni rivojlantirishga da’vat etdi. Uning tashabbusi bilan Siyosiy Byuro va MK oshkoralikni - ancha ilgari yo‘q qilingan so‘z erkinligini sotsializm doirasida e’lon qildi. Kamchiliklarning va ko‘pgina rahbarlar faoliyatining quyidan turib tanqid qilinishi, fuqarolar tomonidan o‘z takliflarining o‘rtaga tashlanishi va tarqoq holdagi ommaviy chiqishlar qayta qurishning kengayishi va chuqurlashuviga olib keldi. Natijada viloyat partiya tashkilotlarida 60% kotiblar, hamda ko‘pchilik Sovet va xo‘jalik rahbarlari almashtirildi.
Mo‘ljalni aniq belgilash va qayta qurish konsepsiyasini ishlab chiqish qiyin edi. 1987 yil kuzida Gorbachevning «qayta qurish va yangicha fikrlash mamlakatimiz va butun dunyo uchun» nomli kitobi chikdi. Unda u umuminsoniy qadriyatlar ustunligi va barcha mamlakatlar xalqlari ularning atrofida birlashishi zarurligi haqida yozgan edi. Bu M.Gorbachevga SSSR oliy rahbariyat organlari qo‘shma yig‘ilishida o‘z so‘zlariga ishontirishiga xalaqit bermadi: «Biz yangi olam sari kommunizm olami sari bormoqdamiz». «Bu yo‘ldan biz hech qachon chekinmaymiz!». Kitobida esa u gap «umumxalq sotsialistik davlat», «jamoaviy mulk» boshqaruvdagi partiyani o‘zgartirish haqida emas, balki ularni rivojlantirish va chuqurlashtirish, SSSRning ichki va tashqi o‘tkir muammolarini ochishga noan’anaviy yondoshishni o‘zgartirish, markscha-lenincha yondoshuv va jamiyatni yaxshi bilmaslik natijasida konsepsiyasini ishlab chiqish qiyinlashayotgan yangicha siyosat yuritish zarurligini tan olishdan iborat edi.
Gorbachevning «yangilanish mafkurasi» bilan chiqishi konservatorlar («prinsiplaridan voz kecha olmaydigan»), mo‘tadil «yangilanganlar» (sotsializmni insonparvar, demokratik qilish uchun), radikallar («ko‘p partiyaviylik, respublikalar va fuqarolar huquqlarini kengaytirish uchun») o‘rtasidagi qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi.
1988 yildagi KPSSning Butunittifoq konferensiyasi biroz ikkilanib siyosiy tizimni qayta qurish, ichki partiyaviylik demokratiyasini tiklash va qatag‘on qurbonlarini oqlashni davom ettirishga qaror qildi.
Gorbachev KPSS rolini mustahkamlashga da’vat etar va shu bilan birgalikda shaxs huquq va erkinliklarini kengaytirish orqali odamlarning qayta qurishda ishtirokini ta’minlashga harakat qildi. Konferensiya delegatlarining deyarli yarmi bunday o‘zgarishlarga qarshi bo‘lib, uni asosiy yo‘nalishdan chekinish deb hisoblashardi.
Konferensiya kommunistik partiyaning mafkuraviy-siyosiy monopoliyasini saqlagan holda kengashlar, kasaba uyushmalari va boshqa tashkilotlarni an’anaviy ma’muriy buyruqbozlik bilan boshqarishdan voz kechish va ularning, ayniqsa kengashlarning rolini oshirishga qaror qildi.
Unutilgan «Butun hokimiyat sovetlarga!» shiorini o‘rtaga tashlab «xalq hokimiyati»ni tiklash va «Sotsialistik huquqiy davlat»ni shakllantirish maqsadida markaziy, respublikaviy va mahalliy sovetlar va ular bilan birga sudlarga mustaqillik berishga intilar, ularning tuzilishi va shakllanish usullarini o‘zgartirishardi. Partiya va davlat organlari funksiya (vazifa)larining ajralishi boshlandi. Bu ilgarigi hokimiyatni susaytirdi va parchaladi. Siyosiy va iqtisodiy plyuralizm (xilma-xnllik) siz yangi hukumatni barpo qila olmasdi.
Mamlakatda va Partiya ichida ham sotsializm va demokratiyaning talqini to‘g‘risida keskin bahs-muzokoralar boshlanib ketdi. 1988 yil oxiriga kelib liberalizm individual erkinlik va huquqlar ustunligi va natsionalizm o‘z millat (elat)ining manfaatlari ustunligi tarafdorlari paydo bo‘ldi. O‘z ixtiyori bilan faoliyat yuritayotgan ko‘pchilik kommunistlar ishtirokida ijtimoiy uyg‘onish boshlandiki, u ko‘pgina turli qiyofadagi «norasmiy» - noqonuniy, ta’qiqlanmagan tashkilotlarning va ommaviy harakatlarning, hattoki xalq frontlarining paydo bo‘lishiga olib keldi. KPSS nafaqat mamlakat muammolarini hal qilish yo‘llarini muhokama qilish bo‘yicha monopoliyadan mahrum bo‘ldi, balki shu bilan birga xalq ommasi kayfiyati va hatti-harakatini boshqarish imkoniyatidan ham mahrum bo‘ldi, sovet jamiyatining parchalanishi boshlandi.
Jamiyatning yangi siyosiy tuzulishi, SSSR yangi Oliy organiniig vazifalari va saylovlari to‘g‘risidagi SSSR konstitutsiyasiga o‘zgarishlar kiritish haqidagi qonunlar hukumatlarni taqsimlash, saylovchilar va mintaqalarning emas, hattoki saylovchilarning o‘zaro teng huquqligini ham ta’minlay olmasdi. Ular «boshqariladigan demokratiya» tizimini yaratishga yo‘naltirilgan edi. Siyosiy Byuro va ular tomonidan boshqariladigan tashkilotlar o‘z vakillari uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri joylarning uchdan biriga ega bo‘lishardi. Ammo sovet saylovchilari 1989 yil bahorida ilk bor bir nechta erkin nomzodlardan xalq deputatlari syezdiga o‘z delegatlarini saylash imkoniyatidan mamnun edilar.
Saylovlarni KPSS organlari boshqarar va saylovchilarning 80%i kommunistlar edi, ammo partiyaviy intizomning susayishi bois ularni boshqarish qiyinlashdi. Albatta, ko‘pchilik Y.Afanasyev nomlaganidek «agressiv itoatkor» edi. Gorbachev syezd tashkil etgan Oliy Sovet raisi etib saylandi, ammo uning (sovetning) «stalincha brejnevcha» ko‘pchiligiga ozgina radikallarni qo‘shishga majbur bo‘ldi.
Radikallar qayta qurish dushmanlari va Gorbachev sustkashligini tanqid qilib, SSSRning asosiy maqsadini shubha ostiga qo‘ydi. Ular tomonidan A.Saxarov va B.Yelsinlar rahbarlik qilayotgan mintaqalararo deputatlar guruhi tashkil qilindi, qonuniy muxolifot tiklandi.
Navbatdagi Syezdda, kuzga kelib faollashgan radikallar «sotsialistik yangilanish» uchun, KPSS monopoliyasini siyosiy plyuralizm bilan, unitar davlatni Saxarov (dekabrda vafot etgan) konstitutsiya loyihasida ko‘rsatilgan erkin respublikalar ittifoqi bilan almashtirishni, mulkchilikning turli shakllari va bozor munosabatlarini e’tirof etishni talab qilishdi. Bunda ular, buning hammasini aholi turmush darajasini yomonlashtirmasdan turib amalga oshirish mumkin deb ishontirardi. Bunday chiqishlar «boshqa bunday yashash mumkin emas!»ligiga ishonganlarga ilhom bag‘ishlardi. Mamlakatda miting va namoyishlar ko‘payib ommaviy xarakterga ega bo‘ldi. Ularda yuz minglab odamlar ishtirok etardi. Ular ta’minotni yaxshilashni, fuqaro va xalqlar huquq va erkinliklarini kengaytirishni talab etishar, byurokratizmga qarshi norozilik bildirar, radikallarni qo‘llab-quvvatlardilar. Bunday talablar bilan chiqqan B.Yelsin mashhur bo‘ldiki, KPSS rahbariyatining unga tazyiqi uning mashhurligini yanada oshirdi.
1989 yildagi o‘zgarishlar natijasida totalitar tuzum tugatildi. Partiya, davlat va xo‘jalik organlariga «yangicha fikrlashni» o‘zlashtirish qanchalik qiyin bo‘lsa, konsepsiyasi endigina ishlab chiqilayotgan yangicha siyosat yuritish undan-da qiyinroq edi. Bu o‘z navbatida hokimiyat ta’sirchanligini susaytirardi. Ijtimoiy uyg‘onish qayta qurishni nafaqat oldinga surar balki, undan oshib o‘tayotgan edi. Jamiyat tarkibiy qismlaridagi parchalanishining boshlanishi «boshqariladigan demokratiya»ni shakllantirishni qiyinlashtirdi.