Jahon tarixi fanidan «xix asr oxiri XX asr boshlarida Osiyodagi arab davlatlari

Mavzuning dolzarbligi. Yangi davr tarixini yoritib berish, va tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi. Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida keltirib o‘tdik.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini rivojlangan o‘rta asrlar va o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA SURIYADA SIYOSIY JARAYONLAR
Havoriy Pavlus davridan beri Suriyada turli konfessiyadagi nasroniy arablarning kuchli jamoasi istiqomat qiladi. Xristianlarning muhim qismi Suriya arab pravoslavlari Antioxiya avtokefaliyasidir. Aryan yakobitlari ham o'zlarini pravoslavlar deb atashadi (700 000 tagacha). Qolganlari katolitsizmning maronitlar yoki uniatlar kabi sharqiy tarmoqlariga bo'lingan. Shuningdek, arman cherkovlari, nestorianlar - aysorlar vakillari ham bor. Xristianlar mamlakat aholisining 10-11% ni tashkil qiladi. Tarixan Yevropada keng aloqalarga ega bo'lgan suriyalik nasroniylar Suriya ziyolilarining muhim qatlamini tashkil etuvchi Yevropa ta'limi va madaniyatidan kengroq foydalanish imkoniyatiga ega bo'ldilar.
Qariyb 400 yil davomida zamonaviy Suriya hududi Usmonli Turkiyaga tegishli edi. Turk hukmronligining o'ziga xos xususiyati, asosan, asosiy nuqtalarda harbiy va ma'muriy bo'lish, o'lpon va soliqlarni yig'ish edi. Mahalliy hokimiyat Misrning mamluk (misr) feodallariga tegishli edi - Suriya xalqlari ikki tomonlama zulmni boshdan kechirdilar. O'sha davrdagi "Suriya" tarixiy-geografik tushuncha bo'lib, Usmonli imperiyasining 6 viloyatida (viloyatlarida) o'zining turli qismlariga kiritilgan. Usmonlilar imperiyasi tarkibida hamisha yarim avtonom yashab kelgan Misr, Napoleon yurishidan keyin Turkiyadan ajralib chiqish siyosatini olib bordi. Levant hududi (Suriya, Livan, Falastin, Iordaniya) Misrga o'tdi. Bu hududlarni qaytarish uchun Istanbul Fransiyaning yordamiga murojaat qilishga majbur boʻldi, buning uchun Fransiya Livanga (sobiq Suriyaning bir qismi boʻlgan) muxtoriyat berishni, uni oʻzining yarim mustamlakasiga aylantirishni va u yerdan Suriyaga oʻz taʼsirini yoyishni talab qildi².
Arablar va turklar o'rtasidagi munosabatlar o'zaro nafrat bilan ajralib turardi. Turklarning islom olamida hukmronlik da’volari arablarni g‘azablantirdi, chunki sulton xalifalik unvonini ham egallagan. Arab an'analariga ko'ra, faqat arab - Payg'ambar avlodlaridan bo'lgan kishi xalifa bo'lishi mumkin. Arab ziyolilarining nafrati arab-musulmon madaniyatining yuksalishi avvaliga yarim butparast saljuqiylarning yovvoyi ko‘chmanchilarining bosqinchiligi bilan barbod bo‘lganligi, keyin esa Usmonlilarning istilolari bilan so‘nganligi xotirasini yanada kuchaytirdi. Turklar doimo Arabistonning isyonkor arab-badaviy qabilalarining bosimini boshdan kechirdilar, ba'zan ular bilan haqiqiy qirg'in urushlarini olib bordilar³.
Yahudiylar ham kam sonli, asosan Damashqning yahudiylar kvartalida yashaydilar. Yahudiylar Suriyada ming yillar davomida kuchli mavqega ega bo'lishsa-da, ayni damda ular diniy, siyosiy va iqtisodiy rolda hech qanday rol o'ynamaydilar.XIX asr boshlarida Suriyadagi Usmoniylar hukumati Arabiston cho’llarining ichkarisidan, aynan vahhobiylarning harbiy ekspansiyasi bilan bog’lik muammoga duch keldilar. Vahhobiylarning ekspansiyasi havfi XIX asrning dastlabki o’n yilligida Suriya ijtimoiy-siyosiy hayotining muhim faktoriga aylandi. Vahhobiylar 1806 yili Makkani zabt etganlaridan sung, Suriya va Misrdam muqaddas haj safariga boruvchi karvonlarga to’sqinlik qila boshladi. Bu esa Makka va Madinani zabt etib, O’zlariga xalif unvonini olgan usmoniy sultonlarning musulmonlar orasidagi obro’siga putur yetkazayotgan edi. 1807 yili vahhobiylar Madina-dan shimolda Damashq voliysi Abdulla posho al-A’zam boshchiligida muqaddas haj safariga ketayotgan karvonning yo’lini to’sib, uni Makkaga kiritmadilar. Omadsiz Abdulla posho zudlik bilan ishdan olinib, uning o’rniga ancha harakatchan Ganj Yusufni tayinlandi. Yangi vali vahhobiylar amiri bilan yarashishga umid qilgan edi. Shu maksadtsa u islom qoidalarining bajarilishi ustidan nazoratni kuchaytirishga qaratilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Yusuf poshoning buyrug’iga binoan namoz vaqtida Damashqning hamma bozorlari va dukonlar yopiladigan bo’ldi. Spirtli ichimliklar ichganlik uchun qatьiy jazolar o’rnatildi. Xristianlar va yaxudiylarning belgilangan rangdagi kiyimlar kiyib yurishlari va musulmonlarga yo’l berishlari usti­dan hokimiyat nazorati kuchaytirildi. Ammo qatьiy tartiblar jo­riy qilinishi Damashqda ko’pchilikning norozligiga olib keldi va ulamo hamda a’yonlar bosimi ostida vali O’z siyosatini yumshatishga majbur bo’ldi. Ammo Suriyadagi usmoniylar hukumati bilan vahhobiylar o’rtasida keliShuv bo’lishi mumkin emasdi, chunki vahhobiylar usmoniy sultonning hokimiyati va ma’naviy obro’sini mutlaqo tan olmasdilar. Tashkiliy tarzdagi haj safarining to’xtatilishi suriyalik ko’plab shaharliklar - hunarmandlar, savdogarlar, Shuningdek, an’anaviy ravishda hojilarni zarur narsalar bilan ta’minlab turgan ba’zi badaviy qabilalari uchun jiddiy iqtisodiy qiyinchiliklar tug’dirdi.
1810 yili amir Saud boshchiligidagi vahhobiylar qo’shinlari Suriyaning Xauran viloyati xududiga bostirib kirib, Damashqqa xavf sola boshladilar. Unlab qishloqlar vayron qilindi, yoqildi va talandi. Yusuf posho boshchiligidagi armiya Damashqdan yulga chiqib, ochiq jangda vahhobiylarga charba berishni muljallayotgan edi. Ammo usmoniylar armiya- sining ko’pligini hisobga olgan amir qochib koldi, natijada jang bo’lmadi. Shundan sung Misr xukmdori Muhammad Ali sultonning buyrugiga ko’ra O’z qo’shini bilan Hijozga bostirib kirdi va vahhobiylarni tor-mor qildi . Endi vahhobiylar xavfi Suriya uchun O’z dolzarbligini yo’qotdi.
1831 yilning kuzida Misr hukmdori Muhammad Ali qo’shinlari uning o’g’li Ibroxim posho boshchiligida Suriyaga bostirib kirib, Akka qal’asini qamal qildilar. Vali Sayyid Abdulloh boshchiligidagi Akka qo’shinlarining mardonavor qarshiligiga qaramasdan qal’a chabt etildi. Muhammad Ali qo’shinlari mahalliy valilarga bir qator zarbalarni bergandan so’ng 1832 yili Damashqni, keyin esa Xalabni egalladilar. To’kkiz yillik (1831-1840) Misr bosqini vaqtida Suriya Portaning ta’sir doirasidan va uning ichki siyosatidan to’liq chiqarildi.
Suriyaning Misrga qo’shib olinishi Muhammad Ali tuzgan davlat (keyingi bobga qarang) mustaqilligining so’zsiz sharti va kafolati edi. Suriyalik zodagonlarning aksariyati Muhammad Ali xukmronligini qo’rqinch va dushmanlik kayfiyatida qabul qildilar. A’yonlar Misrning qudratli xukmdori Suriyada ular manfaatlarini siqib qo’yadi deb, asosli ravishda xavfsirayotgan edilar. Livan amiri Bashir II esa Muhammad Ali tomoniga o’tib, uning ishonchli ittifoqchisiga aylandi. Bu harakati bilan Bashir misrliklar yordamida O’zining Tog’li Livandagi hokimiyatini mustaxkamlashga, druz feodal shayxlarining muxolifatini yengishga umid bog’lagan edi.
1833 yili sulton Maxmud II Muhammad Alining Suriya valisi sifatidagi hokimiyatini tan olishga majbur bo’ldi. Muhammad Ali va Ibroxim posho tomonidan Suriyada o’tkazilgan xarbiy-ma’muriy islohotning muhim jihatlaridan biri mamlakatning eyaletlarga bo’linishiga barham berish bo’ldi. Markazlashgan ma’muriy boshqaruv tizimi yaratildi. Suriya formal jihatdan Usmoniylar imperiyasi tarkibida qolayotgan bo’lsada, amalda Misr bilan birga bitta siyosiy birlikni tashkil qilar edi.
O’tkazilgan islohotlar ichida ayniqsa harbiyga olish va soliq siyosati mahalliy aholining kuchli noroziligiga sabab bulayot gan edi. Xarbiyga olish noma’lum muddatga bo’lib, askarlikka oligan shaxs ko’pincha uyiga boshqa qaytib kelmasdi. 1834 - 1836 yillari Misr armiyasiga 36 ming suriyalik musulmonlar olingan bo’lib, bu Suriyadagi erkak aholining 10% ga yaqinini tashkil qilardi.
Soliq siyosati va xarbiyga olishning og’ir zulmiga qarshi bir necha marta xalq kO’zg’olonlari bo’lib, ularning barchasi Ibroxim posho tomonidan shafkatsiz bostirildi⁴.
1839 yili Muhammad Ali bilan sulton urtasidagi harbiy mojaroning oxirgi bosqichi boshlandi. Dastlab Suriyaning shimoliy chegaralarida misrliklar sulton armiyasi ustidan g’alaba qozona boshladi. Ammo 1840 yili mojaroga Angliya aralashdi 1840 yilgi London konventsiyasining sharti buyicha Angliya, Rossiya, Avstriya va Prussiya Muhammad Aliga ultimatum junatib, Misr qo’shinlarining zudlik bilan Suriyadan olib chiqib ketilishini talab qildi. Muhammad Ali ultimatum talablarini bajarishdan bosh tortgandan sung Bayrut yaqiniga ingliz-turk desanti tushirildi. Ingliz floti dengizdan turib Akkani o’qqa tutgandan keyin qal’a taslim bo’ldi. SHimol tomondan sulton qo’shinlarining hujumi boshlandi. Siyosiy jihatdan to’liq yakkalanib qolgan Muhammad Ali ultimatum shartlarini qabul qilishga rozi bo’ldi va 1840 yilning oxirida Misr qo’shinlari Suriyani tark etdi.
Suriyada Muhammad Ali hukumatining faoliyati Misrda bo’lgani singari Suriyada ham Yevropa tsivilizatsiyasining yutuqlari xaqida bilimlar olish va ularni faol qo’llash uchun sharoit yaratdi. Misr okkupatsiyasi davrida mamlakatda Chet ellik tadbirkorlar, missionerlar, diplomatlar va savdogarlar uchun har qachongiga qaraganda yaxshiroq imkoniyatlar yaratildi. Mamla­katda diniy bag’rikenglik siyosati olib borildi. Ta’lim tizimida ijobiy O’zgarishlar yuz berdi: boshlangich maktablar soni ko’paydi, missionerlik o’quv yurtlari tarmog’i kengaydi, Damashq va Xalabda misrliklar musulmonlar safidan xarbiy va davlat xizmatchilarini tayyorlaydigan o’kuv yurtlari ochildi. Arab tili, matematika, tarix va harbiy ish buyicha o’quv qo’llanmalar Misrdan keltirildi. Ammo bu maktablarda juda kam sonli suriyaliklar yevropacha ta’limdan baxramand bo’ldilar. Inglizlarning ma’lumotlariga qaraganda Damashq va Xalabda misrliklar ochgan dunyoviy mak­tablarda hammasi bo’lib 1 mingga yakin o’quvchilar ta’lim olgan.
Suriyada Muhammad Ali xukmronligi O’zoqqa chO’zilmadi. Ammo u mahalliy zodagonlarning harbiy-siyosiy ta’siriga katta zarba berdi va bu bilan O’zi xohlamagan xolda O’z dushmanlari - Usmoniy­lar imperiyasining markaziy hokimiyatiga Suriyada keng ko’lamli islohotlar o’tkazish imkoniyatini yaratdi.
Misr­liklar quvib chiqarilgandan so’ng ular joriy qilgan ma’muriy markazlashtirish boshqaruv usulidan ham voz kechildi. Suriya yana eyaletlar va sanjaklarga bo’linib boshqariladigan bo’ldi. Sayda va Tripolining sohil bo’yi hududlari birlashtirilib, tez rivojlanayotgan shahar - Bayrut uning markazi bo’ldi. Ilgari sanjaqbeylar valilar tomonidan tayinlangan bo’lsa, endi ular ham Porta tomonidan tayinlanadigan bo’ldi. Harbiy va fuqarolik hokimiyatlari bir-biridan to’liq ajratildi. Usmoniylar yangi muntazam armiyasining Suriyada joylashgan qismlari provintsiya guberna- toriga emas, harbiy qo’mondonlikka bo’ysunadigan bo’ldi. Eyalechlarni boshqarish tizimida ham bir qator O’zgarishlar amalga oshirildi. Tanzimat davrining provintsiyalarni boshqarish tizimidagi islohotlaridan ko’zlangan asosiy maqsad, sulton hokimiyat markazlashtirish va valilar hokimiyatini cheklash bo’lib, kelajakda ayirmachilikka va vali hokimiyatining kuchayib ketishiga yo’l qo’ymaslikdan iborat edi. Muntazam armiya joylarda mahalliy feodallarning noqonuniy harbiy kuchlarini qurolsizlantirish» boshlagandan sung davlat tartibi ham kuchayib bordi. Amaldorlar tomonidan olinadigan noqonuniy yig’imlar, tug’ridan-tug’ri aholini talashlar endi o’tmishda qolib ketdi. 1858 yili usmoniylar yer kodeksining joriy qilinishi bilan yerdan foydalanish unga egalik kilish soxasida ham tartib o’rnatildi. Otkup tizimi o’rniga asta-sekin hususiy mulkchilik munosabatlari keldi na bunda davlatning yerga bo’lgan oliy mulkdorlik printsipi forma i saqlanib qoldi.
1840-1870 yillari olib o’tkazilgan harbiy-siyosiy islohotlarning yana bir muhim natijasi borish qiyin bo’lgan tog’li xududlarda ayirmachilikning bostirilishi va Suriyaning Shungaiy chegaralarida badaviylar hujumi xavfining bartaraf qilinishi bo’ldi. Bunda harbiy kuchdan foydalanishning O’zi yetarli emasdi, Shu sababli usmoniylar hukumati qabila boshliqlarini turli xil sovg’alar va pullar evaziga O’ziga og’dirish bilan ham shug’ullandi
Mamlakatda tartib o’rnatilishi, savdo va ishlab chiqarishning rivojlanishidan turklar va suriyaliklarning birday manfaatdorligi islohotlar muvaffaqiyatining asosiy sabablaridan biri bo’ldi. 1864 yili viloyatlar haqida qonun qabul qilingandan keyin XIX asr 40-50-yillaridagi islohotlar yana davom ettirildi. 1864 yili Suriyaning ma’muriy bo’linishiga jiddiy O’zgarish kiritildi: mamlakatning butun hududi ikkita katta viloyatga - Suriya (Suriyya) va Xalabga bo’lindi.
Sultonning 1856 yilgi manifestiga binoan Usmoniylar imperiyasida xristianlar va yaxudiylar xuquqlari musulmonlarniki bilan tenglashtirildi. Musulmon bo’lmaganlardan olinadigan jon soligi - jO’zьya bekor qilindi. Musulmon bo’lmaganlarga endi qurol olib yurish, shaharlarda otda yurish, diniy marosimlar o’tkazish, ibodatxonalar qurish va davlat lavozimlarini egallashga ruxsat berildi. Shuningdek, kiyimlariga ma’lum rangdagi belgilar taqib yurish ham bekor qilindi. Faqat asosiy xuquqlardan biri - armiyada xizmat qilishga bo’lgan cheklov saqlanib koldi. Harbiy majburiyatdan ozod qilinganligi uchun yaxudiylar va xristianlar alohida soliq tulashlari shart edi, ammo uning miqdori harbiy majburiyatdan ozod bo’lishni istagan musulmon to’lashi lozim bo’lgan soliqqa nisbatan ancha kam edi.
Evropalik konsullar xomiyligiga va usmoniylarning ximoyasiga ishongan xristianlar ko’pincha O’zlarini musulmon qo’shnilariga nisbatan nomunosib tuta boshladilar. Suriyada turli konfessiyalar o’rtasida shakllangan an’analarning buzilishi musulmonlar bilan xristianlar o’rtasida ziddiyatlarning kuchayishiga olib keldi. 1860 yili Damashqda xristianlar harbiy xizmatdan ozod qilinganlik uchun soliq tulashdan bosh tortdilar. Shu yili iyulь oyida Damashqda xristianlarga qarshi qirg’in amalga oshirilib, 5 ming mahalliy xristianlar va bir qancha yevropaliklar halok bo’ldi. Yevropa davlatlarining, jumladan, Rossiyaning konsulxonalari vayron qilindi. Bir necha ming xristianlar Jazoirdagi mustamlakachilikka qarshi urush qaxramoni, Shu paytda Damashqda quvginda bulgan amir Abdul Kodir tomonidan qutkarib qolindi. Uning bu xayrli ishi Yevropada ham mashxur bo’lib ketdi. Musulmon peshvolari olomonni tuxtatishga urindilar, ammo buning iloji bo’lmadi. Ko’plab xristianlar Ko’zga ko’ringan ulamolar va oddiy musulmonlar tomonidan kutkarib qolindi. Suriya­da tartib o’rnatish va aybdorlarni jazolash uchun Turkiyaning o’sha paytdagi yirik davlat arboblaridan biri Faud posho katta qo’shin bilan bu yerga keldi. Uning raxbarligida usmoniylar xukumati Damashq qirgini buyicha tergov o’tkazdi va aniqlangan aybdorlarni qattiq jazoladi. Unlab odamlar, Shu jumladan, shaharning ko’zga ko’ringan oila vakillari ham qatl qilindi, yuzlab kishilar surgun qilindi. Damashq valisi Axmad Izzet posho va bir kator ofitserlar qirginning oldini olish buyicha O’z vaktida harakat qilmaganliklari uchun harbiy sud xukmiga ko’ra otib tashlandilar.
Bu davrda Suriyaning ijtimoiy-iktisodiy rivojlanish suratlari imperiyaning Anatoliya va Bolqon o’lkalaridan ortda qolmadi Aholining umumiy soni 1878 yildan 1896 yilgacha qariyb 25% ga o’sib, taxminan 3,2 mln kishini tashkil qildi. 1860 yildan 1914 yilgacha Damashq va Xalab aholisi ikki barobar o’sib, 200 ming kishidan oshib ketdi, Bayrut, Ham, Xoms, Kuddus, Akra, Yeazo, Nablus va Xevron shaharlari aholisining soni 2,5 - 3 marta kupaydi. 1882 yildan boshlab Falastinga Rossiya imperiyasidan va yana bir qator Yevropa davlatlaridan ko’plab kishilar ko’chib kela boshladilar Ular «muqaddas yer»da dexqonchilik koloniyalariga asos soldilar Bundan tashkari Falastinning Yaffa, Xayfa va Nazaret rayonlarida nemis protestantlarining jamoalari tashkil topdi. SHimoliy Kavkazda SHomil boshchiligidagi milliy-ozodlik harakati ruslar tomonidan bostirilgandan sung Usmoniylar imperiyasiga ko’chib kelgan minglab musulmonlar ham Suriya xududlarida joylashdi Ayni paytda minglab suriyalik va livanliklar (asosan xristian­lar) O’z joylarini tashlab Yevropa va Amerikaga ko’chib ketdilar. Bu jarayon asosan iqtisodiy manfaat bilan bog’liq edi. Bu davrda aholi iqtisodiy ahvolining sezilarli yaxshilanishi Usmoniylar imperiyasidagi umumiy jarayonning davomi bo’lib qoldi.
Evropa kapitalining kirib kelishi ishchanlik faoliyatining o’sishiga olib keldi. XIX asrning oxirgi choragi - XX asrning boshlarida Suriya provintsiyalarida Yevropa banklarining filiallari paydo bo’ldi. Chet el kapitalining (asosan frantsuzlar) faol ishtIroqida zamonaviy infrastruktura shakllandi: avtomobilь va temir yo’llar, port inshootlari qo’rildi. Doimiy paroxod qatnovi yo’lga qo’yildi, telegraf liniyalari ishga tushirildi. Fakat yirik shaharlar emas, chekka o’lkalar ham umumjaxon bozor tizimiga tortildi, tovar-pul munosabatlari faollashib, savdo hajmi oshdi. Yevropa tsivilizatsiyasining maishiy soxadagi yutuqlariga qizikish ortib, Shu xildagi tovarlar savdosi ko’paydi⁵.
XIX asrning oxirgi choragi - XX asrning boshlarida Suriya viloyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish davom etdi. 1887-1888 yillari ma’muriy-hududiy O’zgarishlar amalga oshirildi: Quddus sanjaqligiga maxsus okrug maqomi qaytarilib, u bevosita ichki ishlar vazirligiga bo’ysunadigan bo’ldi. Bayrut viloyati tiklanib, uning tarkibiga Latakiyadan Xayfagacha bo’lgan qirg’oq bo’yi hududlari va Falastinning shimoliy rayonlari kiritildi. Shu tariqa XX asrning boshiga kelib Suriya uchta - Xalab, Damashq (Suriya) va Bayrut viloyatlariga va uchta aloxida okrugga - Togli Livan, Quddus va Deyr ez-Zorga ajratildi.
Bu davrga kelib imperiyada shakllangan usmoniylar birligi g’oyasini Suriyada tarqatish va tashviqot qilishning asosiy vositasi davlat ta’limi tizimi bo’lib qoldi. Sulton Abdul Hamid II xukmronligi davrida davlat ta’lim tizimi ragbatlantirildi va rivojlantirildi. Boshlangich va o’rta maktablar hamda kasb- xunar bilim yurtlari ochilishini kO’zda tutgan 1869 yilgi ta’lim tug’risidagi qonun XX asr boshlariga kelib Suriyada to’liq hayotga tatbiq etildi. Suriyaning hamma viloyat va alohida okruglarida bir yarim mingdan ziyod davlatga qarashli boshlanqich va o’rta maktablar bo’lib, ularda 50 mingdan ko’p o’quvchilar ta’lim olardi. Maktab­lar dini va qarashlaridan qatьi nazar Usmoniylar imperiyasining barcha fuqarolari uchun ochiq bo’lsada, o’quvchilarning asosiy qismini musulmonlar tashkil qilardi. Xristianlar va yaxudiylar farzandlarini O’z diniy maktablariga yoki G’arb lik missionerlar ochgan maktablarga berishni ma’qul ko’rardilar.