Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)

rik,  Sineus va Truvorlar Rusga kelib, Ryurik Nov 
gorodda, 
Sineus Belo 
ozeroda, Truvor Izborskda knyazlik qiladilar. 
Ko‘p o‘tmay ukalari vafot etib, Ryu 
rik yakka hukm 
ronlik 
qila boshlaydi.
Ryurikning vafotidan so‘ng, o‘g‘ 
li 
Igor yosh bo‘lganligi 
sababli hokimiyat un 
ing qarindoshi Olegga o‘tadi. Uning 
boshqaruvi davrida Kiyev Rusi tarixi 
da muhim voqealar 
bo‘lib o‘tadi. Oleg 882-yilda o‘z lashkari bilan Kiyevni 
egallab, ayni paytda Kiyev Rusi nomini olgan davlatga 
asos soladi.
Oleg va keyingi knyazlarning aso 
siy vazifalari: Xazar 
xoqonligi zulmidan ozod bo‘lish, sharqiy slavyan qabilala-
rini birlashtirishni davom ettirish, tashqi dushmanlardan 
davlat chegaralarini asrash, Vizantiya bilan manfaatli sav-
do munosabatlarini o‘rnatishdan iborat bo‘ladi. Slavyan 
qabilalarini bir 
lash 
tirish siyosati shimolda Ladoga ko‘li 
dan, 
janub 
da Dneprning quyilishigacha yerlarning Oleg 
 qo‘lida 
to‘planishiga imkon beradi. Oleg Vizantiya bilan manfaatli 
shartnoma tuzadi. Unga ko‘ra, Rus savdo 
garlariga Vizan-
tiyada bojsiz savdo qilishga ruxsat beriladi.
Igor o‘z knyazligini (912–945) ko‘ch 
manchi bija 
nak 
qabilalariga qarshi urushdan boshlay-
di. Tu 
zilgan shartnoma Konstantinopol 
tomonidan bajarilmaganligi tufayli Igor 
Vizantiyaga qarshi ikki marta yu 
rish 
qiladi. Natijada Vizantiya jangsiz tinch-
lik shart 
noma 
sini tuzib, katta o‘lpon 
to‘laydi.
Igor 945-yilda drevlyan qabilalari 
bilan to‘qnashuvda halok bo‘lganidan 
so‘ng, uning rafiqasi Olga o‘g‘li Svyato-
slav balog‘atga yetgunicha Kiyev knyaz-
ligini bosh 
qargan. U Rus mavqeini 
harbiy yurishlar, istilolar bilan emas, 
29-rasm. Kiyev Rusi
hukmdori Olga

39
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
mo 
hirona diðlomatiya orqali yuksaltirishga intilgan. Olga 
X asr 
ning 50-yillari o‘rtalarida Konstantinopolga tashrif 
buyurib, xristianlikni qabul qiladi. Lekin Olganing o‘g‘li 
Svyatoslav yangi dinni qabul qilishdan bosh tortadi. 
Xazarlarga qarshi kurash. Yilnomalarda yozilishicha, 
Svyatoslav 964-yilda 22 yoshida knyazlik taxtiga o‘tir-
gach, Sharqqa yurish boshlagan. Svyatoslav Itil (Volga) va 
Don daryolari oralig‘ida tashkil topgan Xazar xoqonligini 
mag‘lub etib, uni 
ng poytaxti Itil shahrini egallagan. Ke-
yinchalik Svyatoslav Bolgariyaga, ko‘chmanchi bijanaklarga, 
Vizantiyaga qarshi urushlar olib borgan. 
Xristianlikning qabul qilinishi. 
Svya to slav ning  vorislari  orasidagi 
kurash so‘ngida Vladimir  (980–
1015) taxtni egallaydi. Dastlab u 
slav     yan  qabilalarining  isyonini  bosti-
rib, Kiyev Rusi chegaralarida yan-
gi mudofaa qal’alarini qurdira-
di. Shundan so‘ng knyaz Dunay 
bo‘ylarida yashagan bulg‘orlarga 
qarshi harbiy yurish uyushtiradi. 
Ammo rus tarixida Vladimir isti-
lochi emas, balki 988-yilda ruslar-
ni xristian dinini qabul qildir 
gan 
hukm 
dor sifatida qadrlanadi. Vladi-
mir mahalliy knyazlar sulolalarini tugatib, ularning o‘rniga 
o‘g‘illarini noiblikka tayinlagan. Lekin knyaz 
ning katta 
o‘g‘li  Novgorod  noi  bi  Yaroslav Kiyevga boj to‘lashdan 
bosh tortgan. Vladi 
mir unga qarshi yurishga tayyorgarlik 
paytida vafot etgan.
Uning vorislari orasidagi taxt uchun kurashlarda g‘olib 
chiq 
 
qan Yaroslav (1019–1054) boshqaruvi Kiyev Rusi 
ning 
gullab-yashnagan davri bo‘lgan. Yangi knyaz dav 
rida Ki-
yev ostonalarida paydo bo‘lgan bijanak qabilalari uzil-kesil 
mag‘lub etilib, g‘alaba sharafiga Kiyevda avliyo Sofiya 
ibodatxonasi qurilgan.
Yaroslav davrida Rusning Yevropa mamlakatlari bilan 
munosabatlari rivojlangan.
30-rasm. Buyuk knyaz 
Vladimir

40
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
Yevropa davlatlarining hukmdorlaridan yana qay 
biri yilnomalar yozib borishni buyurgan edi? Yil-
nomalar tuzib borish nima uchun kerak bo‘lgan?
Qonunchilik.  Donishmand nomini 
olgan Yaroslav dav 
rida rus yerla-
rining dastlabki yozma qonunlari 
to‘plami – «Rus haqiqati»  tu zilgan. 
«Rus haqiqati»ga fuqarolik va 
jinoiy ishlar bo‘yicha qonunlar 
kiri 
tilgan. Bundan tashqari, un-
dan o‘sha zamon rus jamiyati ij-
timoiy muno 
sabatlari, odat, udum 
va  an’analari  bo‘yicha  ma’   lumotlar 
ham o‘rin olgan. Og‘ir ji 
noyat-
lar uchun o‘lim jazosi belgilangan. 
Lekin «Rus haqi 
qati»dagi ko‘pchilik 
moddalarda jarima to‘lash ko‘zda 
tutilgan.
Kiyev Rusi va qiðchoqlar. Ko‘ch-
manchi qiðchoq qabilalari XI asr-
ning o‘rtalarida Yoyiq daryosidan 
Dunaygacha bo‘lgan hududlarni 
egallashgan. Qiðchoq xonlari zarur 
paytda o‘n minglab jangchilarni 
safga tizib, Rus knyazlari yerlariga 
ta 
lonchilik bosqinlari uyushtirgan-
lar. Rus knyazi Vladimir Monomax 
(1113–1125) ilk bor qiðchoq xonlari 
qo‘ 
shinini yengadi. Uning davri-
da urushlar qiðchoqlar yashaydigan hududlarga ko‘chadi. 
Lekin Monomaxning vafo 
tidan so‘ng qiðchoq 
lar hujumi 
qaytadan bosh 
lanadi. Kiyev Rusi esa siyo 
siy tarqoq 
lik 
bosqi chi ga  kiradi.
1. Kiyev Rusi qay tarzda tashkil topadi?
2. Oleg, Igor, Svyatoslavlar knyazligi davrida davlat-
ning asosiy vazifalari nima hisoblangan?
32-rasm.  Kiyev Rusining 
otliq jangchilari
31-rasm. Yaroslav 
huzurida aholiga «Rus 
haqiqati» o‘qilmoqda

41
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
3. Kiev Rusi davlatining boshlang‘ich va yuksalgan 
davrlardagi (XI asr) yutuq hamda muammolarini 
qiyoslab bering.
9-§. YEVROPA XALQLARI MÀDÀNIYATI
Franklar imperiyasida madaniyat. 
Buyuk Kàrl o‘z davlatida yangi màîrif 
tizimini yaràtàdi. Qirîl farmoniga ko‘ra 
xalq màktàblàri jîriy etiladi. Ungà 
binîàn, màktàblàr ibîdàtõînàlàr qî 
shidà 
tàshkil etilib, ruhîniylàrgà îddiy õàlq 
fàr 
zàndlàrini båpul o‘qitish buyurilgàn. 
Sàrîydà hàm màktàb tashkil etilib, undà 
Kàrlning yaqin do‘st 
làri, olimlar – sàrîy 
àkàdåmiyasi a’zîlàri saboq bårishgàn. Saroy àkàdåmiyasi 
àntik dàvr muàlliflàri àsàrlàrini o‘r 
gànish, shå’rlàr bitish 
bilàn shug‘ullangàn. Ulàrdàn biri tàriõchi-rîhib Eyngàrd 
àsàridàn biz Buyuk Kàrl hàyoti và fàîliyati hàqidàgi 
ma’lu 
mîtlàrni îlàmiz. Eyngàrdni zamondoshlari ilmgà 
chànqîqligi và tirishqîqligi tufayli «måhnàtsåvàr chumî-
li» dåb àtàgànlàr. Sàrîy àkà 
dåmiyasining yanà bir a’zîsi 
Àlkuin và u 
nin 
g shîgirdlàri màîrifni yo 
yishdà kàttà õizmàt 
qilgàn. 
Vizàntiya màdàniyati. O‘rtà àsrlàr dàvridà Vizàntiya 
o‘zigà õîs yuksàk màdàniyati bilàn Yevropa 
ning eng ilg‘îr 
màmlàkàti bo‘lib qoladi. Sababi, gårmàn qàbi 
làlàri istilîsi 
nàtijàsidà inqirîzgà uchràgàn G‘àrbiy Rimdàn fàrqlirîq, 
Vizàntiyadà àntik màdàniyat àn’ànàlàri sàqlànib, vizànti-
yaliklàr hà 
yotidà yunîn hàmdà Sharq màdàniyat 
làri qî-
rishmàsi — elli nizm muhim o‘rin tutgàn.
Ilm-fàn eng rivîjlàngàn shahar, «fànlàr înàsi» – Àfinà 
edi.  Plàtîn (mil. àv. IV àsrdà) Àfinà àkàdåmiyasigà àsîs 
sîlgan. «... Platon asos solgan bu ilmiy maskan ming 
yildan ziyod davr davomida nafaqat yunon, balki butun 
Sharq-u G‘arb olamining rivojiga kuchli ta’sir o‘tkazadi, 
insoniyat taraqqiyotining istiqbolini belgilab beradi. Shu 
bois ham Platon Sharq ilm-fanida «ustodi avval», ya’ni 
33-rasm. Alkuin

42
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
birinchi muallim degan sharafli nom bilan shuhrat qo-
zonadi»
2
.
Vizàntiyaning iqtisîdiy tàràqqiyoti ehtiyojlàri yangi 
o‘quv và ilmiy màrkàzlàrni vujudgà kåltiràdi. Kînstàn-
tinîpîldà IX àsrdà Màgnàvr îliy màktàbi, XI asr o‘rta-
larida huquqshunîslik và fàlsàfà fàkultåtlàridàn ibîràt 
univårsitåt îchilàdi. Pîytàõtdà îliy tibbiyot màktàbi hàm 
fàîliyat yuritar edi.
Vizàntiyadà tarix, geo 
grafiya va 
tabiiy fànlàr hàm ri 
vîjlàngàn. O‘r 
tà 
àsrdà  Vizàntiya gà  shuh ràt  kåltir gàn 
shi shàsîzlik,  kulîl chilik,  bo‘ yoqlàr 
tàyyorlàsh sir 
làri àntik dàvr 
dàn 
sàqlà 
nib kå 
lgàn. VII àsr 
dà ixtirî 
qilingàn «gråk îlîvi»  Vizàn tiya ning 
dångiz jànglàridàgi muvàffàqiyatlàrini ta’ 
minlàgàn.
Tarixchilar o‘zlari ishtirok etgan voqealarni batafsil 
bayon etardilar. Geograflar esa xarita va shahar chizmasini 
chizardilar. O‘sha vaqtlarda Yevropaning boshqa qismida 
bunday ishlar qilinmagan edi.
«Gråk îlîvi» ulîqtirilàdigàn yonuvchi mîddà 
bo‘lib, uni nåft, îltingugurt, sålitrà, turli qàtrîn-
làr àràlàshmàsidàn tàyyorlàshgàn. Vizàntiya hàrbiy 
kåmàlàridà fîydàlànilgàn.
Tàsviriy sàn’àt và må’mîrchilik. Vizàntiya màdàniyati-
ning eng màshhur sîhàsi tàsviriy sàn’àt: mîzàikà,  fråskà 
và  ikînàlàr yasàsh bo‘lgàn.
Mîzàikà (frànsuzcha, mosaique – muzàlàrgà bà-
g‘ishlàngàn) – bir õil yoki turli õîmàshyo (kî 
shin, 
tîsh, yog‘îch, màrmàr và måtàll) bo‘ 
làk 
làridàn ish-
làngàn  tàsvir,  nàq shinkîr  màhîbàtli  (mî    nu måntàl) 
båzàk sàn’àtining àsî 
siy turlàridàn.
2
 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.; «Ma’naviyat»,  
2008,  161-b.
34-rasm.  «Grek olovi»

43
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
Tàsvirning Vizàntiyaga xos uslu-
bi: suràt 
làr uyg‘unligi, bo‘yoq-
làr sårjilîligi bilàn àjràlib turà-
di. Ràssîmlàr cherkov qînunlàri, 
talablari dîi 
ràsidàn kelib chiqib, 
màvhum emàs, jînli ki 
shilàrni tàs-
virlàshgà intilgànlàr. Õîri  mî
 nàs-
tiri (hîzirgi Istànbuldàgi Qàhriya 
màsjidi) mo 
zàikà và fråskàlàri bilan 
o‘z dàvrining àjîyib må’ 
mîrchilik 
yodgîrliklàridàn  hisîb lànàdi.
Yustinian I  dàvridà  Kîns tàn-
tinîpîldà bàrpî etilgàn Avliyo Sî-
fiya ibîdàtõînàsini, håch shubhàsiz, 
ilk o‘rtà àsrlàrning eng màhîbàtli 
må’ 
mîrchilik inshîîti dåb àtàsh 
mum 
kin. Uning ulkan gumbazi 40 ta deraza gulchambari 
bilan qurshalgan. Turli xil toshlar va oyna parchalaridan 
yasalgan juda ajoyib mozaikalar ibodatxona devorlarini 
bezagan.
X–XI asrlarda to‘g‘ri burchakli ibodatxonalar o‘rniga 
ko‘ 
rinishidan xochsifat, o‘rtasi xoch gumbazli ibodat 
xonalar 
barpo qilingan.
Ibodatxonalar bir vaqtda osoyishtalik va xudoning 
dargohi hisoblangan. Ibodatxonalarni bezatishda cherkov 
qonunlariga qat’iy rioya qilingan. Iso pay 
g‘ambar, Bibi 
Maryam, avliyolar va «Bibliya» manzaralari tasvirlangan. 
Xristian diniga oid san’atning maqsadi o‘lgandan keyin 
jannatning rohat-farog‘atiga qanday eri 
shish yo‘l-yo‘ri 
g‘ini 
dindorlarga targ‘ib qilishdan iborat edi.
O‘rta asr Yevropasining asosiy madaniyat tarqa 
tuv 
chisi 
Vizantiya bo‘lgan: uning ustalari, musavvirlari, me’morlari 
boshqa mamlakatlarga taklif etib turilgan, shuningdek, 
ustalar va olimlar qo‘lida Yevropa yoshlari tahsil olganlar. 
G‘àrbiy Yevropadà hàm ilk o‘rtà àsrlàrdà ibîdàtõî-
nàlàr, mînàstirlàr qurilishigà àlîhidà e’tibîr qàràtilgan. 
Må’mîrchilikdà  rîmàn uslubi, àyniqsà, yuksàlib, undà 
ibîdàtõînàlàr ulkàn, sàlîbàtli dåvîrlàri, gumbàz 
làri, 
35-rasm.  Avliyo Sofiya 
ibodatxonasi

44
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
qàlin ustunlàri, kàttà bo‘lmàgàn 
dåràzàlàri, dàrvîzà và eshik 
làri 
àrkàli qilib qurilgànligi bi 
làn àjràlib 
turàdi.
Rîmàn uslubidà qurilgàn eng 
màshhur binîlàr: Fransiyadàgi 
Puàtå,  Klyuni,  Àrl ibîdàtõînàlàri; 
Gårmàniyadàgi  Shpåyår,  Vîrms, 
Màynts,  Àõåndàgi cherkovlàr 
hisîblànàdi.
Cherkov và màîrif. G‘àrbiy 
Yevropadà ilk o‘rtà àsrlàr màdà-
niyati õristiàn cherkovi bilàn chàm-
bàrchàs bîg‘liq bo‘lgàn. Cherkov 
ilm, màîrif, àdàbiyot và sàn’àtgà 
båvîsità ta’sir o‘tkàzgàn. Shuning 
uchun kishilàrning dunyo hàqidà-
gi tàsàvvurlàri cherkov hàmdà din 
ta’limîtigà àsîslàngàn edi. Bîshqà 
màmlàkàtlàr hàqidàgi ma’lumîtlàr 
yåtàrli bo‘lmàgànidàn, àhîli îràsidà 
turli uydirmàlàr ko‘p bo‘làrdi. Fàn-
tåõnikà tàràqqiyoti 
ning pàstligi in-
sînlàrning qurg‘îqchilik, suv tîshqinlàri và yuqumli kàsàl-
liklàrdàn jàbrlànishigà îlib kålgàn. Zarurat bo‘lma 
ganidan 
fàqàt dåh 
qînlàr emàs, hàttî fåîdàllàr îrà 
sidà hàm sàvîdli 
kishilàr kàm bo‘l 
gàn. Ritsàrlàr imzî o‘rnigà ko‘pincha ikki 
chiziq  tîrtib  qo‘    yishgàn.
Ibîdàtõînà và mînàstirlàr qî 
shi 
dà 
gi bîshlàng‘ich màk-
tàblàr quyi màr 
tàbàli ruhîniylàrni tàyyorlàgàn. Bu kàbi 
màktàblàrdà lîtin tilidàn tàsh 
 
qàri, ibîdàt qilish và duîlàr 
o‘qish tàr 
tiblàri hàm o‘r 
gàtilgàn.
Kàttà ibîdàtõînàlàr qîshidà tàshkil etilgàn o‘rtà màk-
tàblàrdà esa dunyoviy ilmlàr hàm o‘qitilgàn. Buyuk Kàrl 
dàvlàtidà kång tàrqàlgàn shu turdàgi màk 
tàblàr àsrlàr o‘tib 
univårsitåtlàr ochilishi uchun àsîs bo‘ 
lgan.
Ibîdàtõînà màktàblàridà bîlàlàr yoshigà qàràb sinflàrgà 
bo‘linmàsdàn, àràlàsh holda o‘qitilgàn. Àksàri màktàblàrdà 
37-rasm. O‘rta maktab 
o‘qituvchilari
36-rasm. Fransiyadagi 
Puate ibodatxonasi

45
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
bittàginà kitîb bo‘lgan va o‘qi 
tuvchi uni nàvbàt bilàn 
bîlàlàrgà bårib, pàrchàlàr o‘qit 
 
gàn. Dàrslàr lîtin tilidà 
îlib bîrilgàn. O‘quv 
chilàrning qiziqi 
 
shi dåyarli hisîbgà 
îlinmàgàn. Intizîmsiz o‘quvchilàr qàt 
 
tiq jàzîlàngàn.
Màktàblàrdà àntik dàvrdàn màvjud «yåtti erkin 
sàn’àt» dåb nîmlàngàn fànlàr o‘rgàtilgàn. O‘quvchilàr 
dàstlàb  trivi um  – gràmmàtikà, diàlåktikà và ritîrikàni 
o‘zlàshtirgànlàr. 
Gràmmàtikà – tilshunîslik ilmi, bîlàlàrni o‘qishgà 
o‘r gàtgàn. 
Diàlåktikà – hîzirgi màntiqqà o‘õshàsh fàn bo‘lib, 
undà o‘quvchilàr munîzàrà îlib bîrishgà, o‘z fikri-
ni isbîtlàshgà o‘rgàtilgàn. 
Ritîrikà – shå’r, bàdiiy àsàrlàr yozishni, nîtiqlik 
sàn’ 
àtini, huquq àsîslàrini o‘rgàtgàn.
Nisbàtàn muràkkàb fànlàr tàrkibi – kvàdriumdà 
o‘quv 
chilàr: àrifmåtikà, gåîmåtriya, musiqà và àstrînîmi-
ya àsîslàrini o‘z 
làshtirgànlàr. Àstrînîmiyagà o‘rtà àsr-
làrdà màshhur bo‘lgàn àstrîlîgiya – munàjjimlikkà îid 
ma’ 
lumîtlàr kiritilgàn. Munàjjimlàr sàyyorà và yulduz-
làrgà qàràb îdàmlàr tàqdirini àytib bå 
rishgà harakat 
qilgànlàr.
Qo‘lyozma kitob san’ati. Yirik monastirlarda rohib-xat-
totlar ishlaydigan skriptoriya (ustaxona)lar bo‘lgan. Ilk 
o‘rta asrlarda kitob kamyob va qimmat buyum hisoblan-
gan. Yevropada ular pergament – maxsus ishlov beril-
gan terilarga bitilgan. Varaqlar pishiq iplar bilan tikilib, 
yog‘ochdan yasalgan va teri tortilgan muqovalarda saqlan-
gan. Ba’zida muqovalar qimmatbaho tosh, metallar bilan 
bezatilgan. XII asrga qadar kitoblar monastirlar kutubxo-
nalarida saqlangan.
Slavyan yozuvining yaratilishi. Ko‘pchilik slavyanlar, shu 
jumladan, Kiyev Rusi aholisi Vizantiyadan xristianlikning 
pravoslaviye mazhabini qabul qilgan. Yangi dinning joriy 
etilishi diniy kitoblarga ehtiyoj tug‘dirib, slavyan yozuvi-
ning yaratilishiga turtki bo‘lgan.

46
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
Rohib olimlar – Kirill va Me-
fodiy – IX asr o‘rtalarida yunon 
alifbosi asosida slavyan yozuvini 
yaratib, g‘arbiy slavyanlar orasida 
xristianlikni keng targ‘ib etishgan. 
Ular yunon tilidagi diniy asarlarni 
keyinchalik «kirillitsa» deb nom ol-
gan yozuv orqali slavyan tiliga tar-
jima qilishgan. Ushbu yozuv Bol-
gariyadagi Rus yerlariga tarqalgan.
Yaroslav davrida Rusda maorif yuksaladi. Vla 
dimir 
davri  da  Ki yevda  xristian  ruhoniylari  tayyorlaydi   gan  o‘quv 
yurti  tashkil  etilgan  bo‘l     sa,  Yaroslav  Nov  gorodda    uch 
yuz ru 
honiy tayyorlaydigan bilim yurti 
ni ochadi. Knyaz 
davrida avval Kiyevda, so‘ng Novgo 
rodda yilnomalar tuzila 
bosh laydi. 
1. Internet orqali yoki «O‘zbekiston milliy ensiklo-
pediyasi»dan yunonlarning Platon akademiyasidan 
tashqari yana qanday akademiyalari bo‘lganligini 
aniqlang.
2. Mavzuda keltirilgan Vizantiyada yuksalgan tas-
viriy san’at turlarini 35, 38-rasmlarga qanday 
aloqadorligini so‘zlab bering.
3. Sizningcha, o‘rta asrlar qadimgi yunon-rim mak-
tablari bilan hozirgi maktablar o‘rtasida qanday 
o‘xshash va farqli jihatlar bor?
4. Lotin va kirill yozuvlarini 6-sinf tarix darsligi 
ma’lumotlari asosida tahlil qilib, ular qanday 
umumiylikka ega ekanligini ko‘rsating.
5. Sizningcha, slavyan yozuvi va Kiyev Rusi 
madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi mamlakat 
bilan bog‘liq? 
6. 35, 36 va 38-rasmlarni qiyoslab, ulardagi 
umumiy va farqli jihatlarni toping.
38-rasm. Kiyev. Avliyo 
Sofiya ibodatxonasi. 
XI asr

47
I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI
II BÎB. ILK  O‘RTA
ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO 
10-§. ARABISTON ILK O‘RTA ASRLAR 
BOSHIDA 
Àràbistîn.  Àràb qàbilàlàri Àràbistîn yarimîrîli và 
un 
gà tutàsh hududlàrdà yashàgànlàr. Ulàr sîmiy (såmit) 
xalqlaridàn bo‘lib, sîmiylàrgà arablardan tashqari: ya-
hudiylàr, îssuriylàr, finikiyaliklàr và oromiylàr hàm màn-
sub bo‘lishgàn. Bu õàlqlàr Qàdimgi Shàrqning mashhur 
dàvlàtlàri: Àkkàd, Bîbil, Isrîil pîd 
shîliklàrini tashkil 
etgàn.
Ko‘chmànchi àràblàr – bàdàviy (sàhrîyi)làr tuyachilik, 
qo‘ychilik và yilqichilik bilàn shug‘ullànib kelgànlàr. Bada-
viylàr cho‘l va yaylovlàrdà mîl bîqib, ko‘chib yurgànlàr.
Àràbistînning jànubi và g‘àrbidàgi o‘trîq dåhqînchilik 
bilan shug‘ullanuvchi àhî 
lisi sîy và jilg‘àlàr, quduqlàr 
bo‘y 
 
làridà õurmî bîg‘làri và uzumzîrlàr bàrpî etgànlàr. 
Õuddi shu yårlàrdàn Vizàntiyadàn jànubgà, Àfrikàgà và 
Hindistîngà bîràdigàn kàrvîn yo‘li o‘tàrdi. Buyuk Ipàk 
yo‘ 
li o‘tgan màmlàkàtlàrdà nîtinchlik bo‘lgan pàytlàridà 
kàr 
vîn yo‘llàri Àràbistîngà siljirdi. Zàmînlàr o‘tib bu kàr-
vîn yo‘llàri bo‘yidà àhîli qo‘rg‘înlàri và shahar 
làr vujud-
gà kålgan. Ulàrdà yashagan àhîli esa kàrvîn yo‘llàridàgi 
sàv 
 
dîgàrlàr, sày 
yohlàrgà õizmàt qilish bilàn shug‘ullangan. 
Bu qo‘rg‘înlàrdàn eng yirigi Màk    kà shàhri bo‘lgàn. 
Ko‘ch 
màn 
chilàr mîllàrini shaharlàrgà kåltirib, màhàlliy 
àhîlidàn dîn, gàzlàmà, qurîllàrgà àyirbîshlàgànlar. 
Àràbistînning eng tàràqqiy etgàn vilîyatlàri – Ya-
man  và  Hijîz edi. Yaman yårlàri unumdîrligi bilàn nîm 
chiqàrgàn. Undà suv yåtàrli bo‘l 
ganidan måvàli dàràõtlàr 
o‘stirilgan õurmîzîr bog‘lar barpo etilgan. «Yaman» àràb-
chà «hàq», «bàõtli» ma’nîsini bildirgàn. Rim tàriõchilàri 
Yamanni «Bàõtli Àràbistîn» (Arabia felix) dåb nîmlàgàn-
làr.
Arablar e’tiqodi. Arablarning ko‘pchiligi majusiy bo‘lish-
gan. Ularning dinlari qo‘shni semit xalqlari dinlari bilan 

48
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
ko‘plab umumiylikka ega bo‘lgan. Muhim ilohlardan 
biri urush va hosildorlik xudosi Astar «Tonggi yulduz» 
ko‘rinishida tasavvur etilgan. Oy xudosi – Sin, ona xudo 
– Lat bo‘lgan. Quyosh xudosi dahshatli va halokatli 
hisoblangan. Arablar tabiiy va qo‘lda tayyorlangan tosh 
ustunlarni e’zozlashgan, ularni ilohlar uyi va siymosi deb 
bilishgan.
Ijtimîiy tångsizlikning pàydî bo‘li-
shi.  VI àsrdà àhîli sîni ko‘payib, 
qàbilàlàr îrà 
sidà suv manbalari va 
yaylîvlàr uchun ku 
ràsh kuchàygan. 
Ulàr ning  turli  ilîh làrgà  sig‘i ngànligi 
ham  qàbilàlàr  îràsidàgi  zid  di yatlàrni 
yanàdà kåskinlashtirgan. Urushlàrdà 
olingàn hàrbiy o‘ljàlàr qàbilà sàr-
dîrlàri  va  hàrbiy  yo‘l bîsh chi làr-
ning bîyib bîrishiga olib kelgan. 
Buning nàtijàsi o‘laroq urug‘-qàbilà 
zîdàgînlàri shàkl 
làna boshlagan. 
Bu jàràyon VII àsrning bîsh 
là 
ri 
dà 
urug‘chilik tuzumining inqirîzini tåz 
làsh 
tirgan.
Erîn shîhi Õisràv I Yamanni 570-yilda istilî qilishi 
bilàn kàrvîn yo‘li erînliklàrgà qàràshli Ikki dàryo îràli-
g‘igà siljiydi. Sàv 
dîning inqirîzi bàrchà arab àhîlisining 
hàyotini mushkullashtirgan. Bu hîlat màr 
kàzi Màk 
kà 
shàh 
ri bo‘lgàn, àsîsàn quràysh qàbilàsi yashày 
digàn Hi-
jîzdà aniq-rav 
shan nà 
mîyon bo‘làdi.
Islîm_dini_và_àràblàrning_birlàshuvi.'>Islîm dini và àràblàrning birlàshuvi. Vujudga kelgan 
iqtisîdiy inqirîz ko‘chmàn 
chilàrni yangi yårlàrni istilî 
qilishgà, yaylîvlàrni kångàytirishgà undàydi. Bu pàytdà 
qo‘shni Vizàntiya va Erîn kàbi dàvlàtlàrdà iqtisîdiy tàng-
lik, kuchli qo‘ 
shinning bo‘lmàsligi àràblàrgà qo‘l kålàdi. 
Vujudgà kålgàn vàziyatdà yangi – islîm dini àràblàrning 
birlàshuvigà õiz 
màt qilàdi.
Islîm (àràbchà, itîàt, tîbålik) – jàhîndà kång 
tàrqàlgàn dinlàrdàn biridir. Ungà e’tiqîd qiluv 
chilàr 
musulmînlàr dåb àtàlàdi.
39-rasm. Arab 
jangchilari

49
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
Islîm tàriõchilàri uning àsîschisi bo‘làjàk pàyg‘àmbàr 
Muhàmmàd àlàyhissàlîmni 570-yilda Màkkàdà tàvàllud 
tîpgànini yozàdilàr. U quraysh qabilasining hoshimiylar 
urug‘iga mansub, uncha boy bo‘lmagan, lekin Makka 
zodagonlariga yaqin oilada tug‘ilgan. Muhammad (s.a.v.) 
go‘dakligidayoq yetim qolgan. Tug‘ilmasdan avval ota-
si Abdulloh, 6 yoshligida esa onasi Omina vafot etgan. 
Uning kå 
yingi hàyoti bîbîsi Àbdulmutàlib hîmiyligi îstidà 
o‘tà bîshlàgan. Bîbîsining o‘limidàn so‘ng Muhammad 
(s.a.v.) àmàkisi Àbu Tîlib tàrbiyasidà qîlgan.
Islîm dini mànbàlàridà yozilishichà, 610-yildàn bîsh-
làb Muhàmmàd àlàyhis 
sàlîmgà Allîh tàîlîdàn vahiy kelà 
bîshlàydi. U qudràtli yak 
kà-yu yagona õudîdàn, ya’ni 
Allîh tàîlîdàn o‘zgà håch qàndày õudî yo‘q dåb, o‘zi-
ni ràsulullîh – õudîning elchisi, pàyg‘àm 
bàri dåb e’lîn 
qiladi.