Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)

Me’morchilik.  Õàlifàlikdà sàn’àt 
ning bàrchà sîhàlàrigà 
nisbàtàn må’mîrchilik yuksàk tàràqqiy etgàn. Õàlifàlik 
tarkibidagi màmlàkàtlàrdà muhtàshàm sàrîylàr, màsjid-u 
màd 
ràsàlàr, qàl’àlàr bunyod etilgàn. Grànàdà (Ispà 
niya)-
dàgi  Àl-Hamrî sàrîyi, Kordîva (Ispàniya)dàgi màsjid, 
Qîhi ràdàgi  Hàsàn màsjidi, Buõîrîdàgi Ismîil Somoniy 
màq bàràsi – àràblàr dàvri må’mîrchiligi durdînàlàri hi-
sîb lànàdi.
Õàlifàlik màdàniyati àsîsiy sîhàlàridàn yana biri õàttît-
lik – husniõàt sàn’àti bo‘lgàn. Õàttîtlàr yozish uchun 
zàrur bo‘lgàn màtn màzmunigà mînànd yozuvning turli 
us 
lub 
làrini iõtirî qilgànlàr. Qur’îni kàrimdàn îlingàn îyat-
làr islîm må’mîrchiligi durdînàlàri bo‘lgàn binîlàrning 
ichki và tàshqi tîmînlàrini båzàshdà kång qo‘llànilgàn.
Sharq màdàniyati Yevropa màdàniyatining kåyingi 
tà 
ràq 
qiyo 
tigà o‘zining ijîbiy ta’sirini ko‘rsàtgan. Kåyin-
gi àsrlàrdà yevropalik îlimlàr Îsiyo màmlàkàtlàrining 
màtåmàtikà, tib 
biyot, àstrînîmiya, kàrtîgrà 
fiya sîhàlàridàgi 
yutuqlàrini  o‘z làsh tirishgan.
San’at.  Ma’lumki, islom dinida tirik jonzotlarni tasvir-
lash taqiqlangani haqidagi aqida kång tarqalgan. (Aslida 
esa xudoni tasvirlash, shu 
ningdåk, tasvirlangan narsalarga 
sig‘i 
nish taqiqlangan). Musulmon tasviriy san’ati kitoblar-
ni båzash sohasida o‘zining yuksak cho‘qqisiga erishadi. 
Kitoblarga ko‘p sonli odamlar va hayvonlarni tasvirlagan 
49-rasm. Kordova 
masjidining naqshindor 
shifti (gumbazi)
50-rasm. Qohira. Hasan masjidi

62
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
båzaklar tayyorlangan. Matn murakkab naqshlar bilan 
o‘rab olingan. Låkin musulmonlar san’atining asosi tas-
vir emas, xattotlik, ya’ni chiroyli yozish san’ati bo‘lgan.
Arab yozuvi Su 
ri 
yada oromiylar yoki arab xristianlari 
ixtiro qilgan oromiy alifbosi asosida yaratilgan. U 28 ta 
harfdan iborat bo‘lib, arab yozuvi chapdan o‘ngga emas, 
o‘ngdan chapga tomon bitilgan. Agar xristianlar uchun 
eng muqad 
das tasvir xochdagi xudo siymosi bo‘lsa, mu-
sulmonlar uni xudoning so‘zida tasvirlaganlar. So‘zni 
muqaddas bilganlar. Musulmonlar 
ning xattotlikdagi mu-
vaffaqiyatlari hay 
ratlanarli. Xattotlar ko‘plab yozish usul-
larini ixtiro qilib, ulardan yozilayotgan matn mazmuniga 
qarab foydalanishgan. Xattotlik san’ 
atining yuksalishiga 
Eron, Xuroson, Movarounnahr hududlarida yashagan aho-
li vakil 
lari 
ning qo‘shgan hissasi båqiyos bo‘lgan. Chunki 
ular 
ning barchasi qaysi tilda so‘zlashmasin, arab yozu-
vidan foydalanganlar.
Turmush tarzi. Musulmonlar turmush madaniyati o‘zi-
ning nafisligi, yuksak didliligi bilan ajralib turgan. Ular-
ning ayrim jihatlari kåyinchalik yåvropaliklar tomonidan 
qabul qilingan. Masalan, turli fasllarda mavsumga qa-
rab kiyinish tartibi, bazmlarda taomlardan dastlab suyuq 
sho‘rvalar, so‘ng go‘shtli taomlar, undan kåyin qush 
go‘sh 
ti va eng oxirida – shirinliklarni tortish tartibi joriy 
etilgan.
Rim va Vizantiya davridan Yaqin Sharqda aholining 
hammomlarda yuvinishga havasi katta bo‘lgan. Musulmon-
lar bu odatni o‘zlashtirib, o‘z hukmronliklarini o‘rnatgan 
barcha o‘lkalarga tarqatganlar. Yirik shaharlarda yuzlab 
hammomlar qurilgan. Ular marmardan ishlangan, dåvorlari 
mozaika va naqshlar bilan båzatilgan. Musulmonlar tozalik 
va pokizalikka katta e’tibor qaratganlar.
Hind màdàniyati. Hind îlimlàri màtå 
màtikà, àstrînîmi-
ya, tibbiyot sîhàlàridà kàttà yutuqlàrgà erishgàn. Àyrim 
hind  shaharlàridà  îsmîn  jismlàrini  kuzàtish  uchun  rà sà d          -
õînàlàr qurilgàn. Hind àstrî 
nîmlàri tàdqiqîtlàri ulàrgà 
Yerning àylà 
nà shàkldà ekànligi và o‘z o‘qi àtrîfidà 
àylànishi fàràzigà kelish imkînini bårgan. Tàbiblàr mu-

63
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
ràk 
kàb jàrrîhlik àsbîblàri và îg‘riqni 
bîsàdigàn dîri-dàr 
mînlàr ko‘màgidà 
jàrrîhlik muîlàjàlàrini o‘tkàz 
gànlàr. 
Dàvîlàshdà màxsus tàyyorlàngàn suyuq 
và quyuq dîrilàrdàn fîydàlànilgàn.
Hind må’mîrchiligi o‘zining ràng-bà-
ràngligi bilàn àjràlib turgàn. O‘rtà àsr-
làrdà qurilgàn ko‘plàb ibîdàtõînàlàr, 
sàrîylàr hîzirgà qàdàr sàqlànib qîlgàn. 
Hindistîndà kàttà qîyatîshlàr yo 
ki g‘îrlàr 
ichidà o‘yib ishlangàn ibîdàtõînàlàr 
hàm bo‘lgàn. Ulàrdàn eng màshhuri 
milîddàn àvvàlgi II àsr 
dàn – milîdiy 
VII àsrgà qàdàr g‘îr ichidà o‘yib ishlangàn Àjàntà 
(Màrkàziy Hindistîn) ibîdàtõînàlàri màjmuàsidir. Qàdim-
gi må’mîrlàr qoya 
larga o‘yib ishlangan 29 tà õînàdàn 
ibîràt ibîdàtõînàlàrni turli hàykàllàr, o‘ymà nàqshlàr bilàn 
båzàshgàn. Ibîdàtõînàlàrdà ma’budlàr, îdàmlàr và hàyvîn-
làrning tîsh và jåzdàn yasàl 
gàn àjîyib hàykàllàri o‘rnàtilgàn.
Õitîy màdàniyati. Eng qàdimgi yozuvlàrdàn birini iõtirî 
qilgàn õitîyliklàr, undàn hîzirgà qàdàr fîydàlànib kål-
mîqdàlàr. Õitîydà tàbiiy fànlàr: màtåmàtikà, àstrînîmi-
yadàn tàshqàri, gåîgràfiya, tàriõ fanlàri yuksàk rivîjlàngàn. 
Xitoy imperatorlari saroyida VIII asrda olimlarning oliy 
yig‘inlari tashkil etilib, u keyinchalik Xanlin akademiyasi 
nomini olgan. 
Õitîyliklàr X àsrdà selitradan pîrîõ  olishni kàshf qi-
lishgan. Dàstlàb mushàkbîzlikdà ishlàtilgàn pîrîõdàn kå-
yinchàlik hàrbiy màq 
sàdlàrdà fîydàlànà bîshlàngan. 
Õitîydà tàriõiy sîlnîmàlàr tuzishgà àlîhidà e’tibîr 
qàràtilgàn. Õususàn Sun sulîlàsi dàvrigà îid 500 jildlik 
sîlnîmàlàr bizgà qàdàr sàqlànib qîlgàn. 
Yirik shaharlàrdà màktàblàr tàshkil etilib, ulàrdà bo‘-
làjàk àmàldîrlàrni tàyyorlàshgàn. O‘quvchilàrdàn màtåmà-
tikà, gràmmàtikàdàn tàsh 
qàri, fàlsàfà và àdàbiyotni bilish 
tàlàb etilgàn.
Õitîy må’mîrlàri tîshdàn, yog‘îchdàn, màrmàr và 
tåmirdàn fîydàlànib, àjîyib sàrîylàr, ibîdàtõînàlàr, minî-
51-rasm.  Ajanta 
ibodatxonasiga 
o‘yib ishlangan 
rasm

64
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
ràlàr và ko‘p 
riklàr bunyod etish-
gàn. Õitîy ràssîmlàri iðàk, qîg‘îz, 
yog‘îch và tîshdà o‘zlàrining àjî-
yib sàn’àt àsàrlàrini yaràtgànlàr. 
Ràssîm 
chilikning dåvîriy ràsmlàr 
chizish sîhàsi àyniqsà rivîj tîpgàn.
Påkindà VIII àsrdàn boshlab 
«Pîytàõt àõbîrîti» nîmli gàzåtà 
chiqàrilàdi. Undà impåràtîr fàrmîn-
làri và eng muhim vî 
qåàlàr yozilgàn. Gàzåtàni yog‘îchdà 
o‘yib yozilgàn màtndàn ko‘pày 
tirishgàn.
Õitîy tàbiblàri muràkkàb jàrrîhlik muîlàjàlàrini 
o‘tkàzib, turli o‘simliklàrning shifîbàõsh õususiyatlàrini 
àniqlàb, ulàrdàn dîri-dàrmînlàr tàyyorlàgànlàr. Õitîydà 
dàstlàbki  pàntîmima – imî tåàtri tàshkil etilgàn. Bud-
dizmning tàrqàlishi nàfàqàt õitîyliklàr hàyotigà, bàlki ulàr-
ning må’mîrchiligigà hàm kàttà ta’sir ko‘rsàtgan.
1. Nima sababdan Muhammad Xorazmiy, Abu Ali 
ibn Sino kabi allomalar faoliyatlari ham «Jahon 
tarixi», ham «O‘zbekiston tarixi»da beriladi?
2. Xalifalikda ilm-fanning qaysi sohalari yuksak 
rivojlangan?
3. 49, 50, 51, 52-rasmlarni nimalar birlashtirishi va 
nimalar farqlashini qiyoslang.
4. Osiyo mamlakatlari madaniyatlaridagi o‘xshash va 
tafovutli tomonlar haqida fikr yuriting.
Musiqachi va qo‘shiqchi Ziryab IX asrda yashagan. 
U ko‘plab yangiliklar kiritgan. Hozirga qadar qa-
chonlardir Ziryab kashf qilgan ko‘plab narsalardan 
foydalanamiz. U mavsumga qarab kiyim kiyishni 
joriy etgan. Yupqa shisha idish oltin va kumush 
idishga nisbatan qulay va nafis ekanligini isbot-
lagan. Tantanalarda dasturxonga taom tortishning 
qat’iy tartibini belgilab bergan: dastlab suyuq taom 
(sho‘rva kabi), ortidan go‘shtli taom, so‘ng parran-
da go‘shti va nihoyasida shirinliklar tortilgan.
52-rasm. Tan sulolasi 
davrida tog‘da o‘yib 
ishlangan Budda haykali

65
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
III BOB. 
JAHON XALQLARI O‘RTA
ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
(XI–XV ASRLAR)
15-§. YEVROPADA O‘RTÀ ÀSR 
SHAHARLÀRI
Õo‘jàlik tàràqqiyoti. Yevropadà Õ–ÕI 
àsrlàrdà ishlàb chiqàrish yuksàlgan. Bu, 
eng àvvàlî, hunàrmàndchilikdà kuzàtilà-
di. Måhnàt qurîllàrining tàkîmillàshuvi, 
ustàlàr màhîràtining îshishi hunàrmànd-
chilikni dåhqînchilikdàn àlîhidà sîhàgà 
àylàntiràdi. 
Dåhqînchilikdà ikki dàlàli àlmàshlàb 
ekish o‘rnini uch dàlàli àlmàshlàb ekish 
egàllàydi. Undà ekinzîr uchgà bo‘li-
nib, birinchi qismigà kuzgi, ikkin 
chisigà 
bàhîrgi g‘àllà ekilsà, uchinchi màydîn 
shudgîr holidà qîldirilib, yerga dàm 
bårilgàn. Bu usuldà yerning yarmi emàs, 
uchdàn ikki qismi bànd bo‘lishi, màh-
sulît yetishtirishni ko‘pàytirish imkînini yaràtàdi.
Îg‘ir g‘ildiràkli plugning tàrqàlishi g‘àllàni ekish-
dàn îldin yerni 2–3 màrtà hàydàsh uchun imkoniyat 
yaratgan. Bo‘yinturuqning kàshf eti 
lishi esà plugni îtgà 
qo‘shib yerni hàydàshni tåzlàshtirgan. Hîsildîrlikning 
îshi 
shi dåhqîn õo‘jàligidà îrtiqchà màhsulîtning ko‘pa-
yishiga va uni hunàrmàndchilik buyumlàrigà àyirbîshlàsh-
ga yo‘l ochgan.
Jahon tarixi uchun o‘rta asrlarning rivojlangan davri 
XI – XV asrlar hisoblanadi. 
53-rasm.  Plug 
bilan yer haydash
5 — Jahon tarixi 7

66
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
birinchi yili
uchinchi yili
ikkinchi yili
kuzgi ekin
shudgor
bahorgi ekin
kuzgi ekin
kuzgi ekin
shudgor
shudgor
bahorgi ekin
55-rasm.  O‘rta asr 
shahri
54-rasm.  Uch dalali almashlab ekish
Hunàrmàndlàr tàyyorlàydigàn bu 
yumlàrning turi, sîni, 
sifàti îshib bîrgan. Låkin qishlîqdà fåîdàl hukmronligi 
ta’sirida hunàrmàndning erkinligi chåklàngàn. Nàtijàdà ulàr 
qish 
lîqlardàn qîchib, o‘z buyumlàrini tàyyorlàsh và sîtish 
imkîniyati bo‘l 
gàn jîylàrgà kå 
tà bîshlàganlar. 
O‘rtà àsr shaharlàri. Yevropadà 
shaharlàrning pàydî bo‘lishi và 
yuksàlishi turli màmlàkàtlàrdà turli-
chà bo‘lgan. Dàstlàb Itàliya và 
Fransiya ning  jànubidàgi:  Flîrånsiya_,_Lîndîn_,_Bristîl_,_Pàrij_,_Bàzål'>Flîrånsiya,_Màrsål,_Tu-_luzà'>Vånåtsiya, 
Gånuya, Flîrånsiya, Màrsål, Tu-
luzàlàr IX–X àsrlàrdàyoq yuksàlà 
bîshlàgan. Bu shaharlarning dångiz 
îrqàli sàvdî yo‘lidà jîy 
làshgàni ular-
ning taraqqiyotida muhim ahamiyat 
kasb etgan. Yangi shaharlàr X–XI àsrlàrdà Fransiyaning 
shimîlidà, Nidårlàndiya, Àngliya và Gårmà 
niyadà, XII–
XIII àsrlàrdà Vångriya, Bîltiqbo‘yi, Rus yerlàridà yangi 
shaharlar vujudgà kålà boshlagan. Yevropa shaharlàrining 
turli àsr 
làrdà paydo bo‘lishining àsîsiy sàbàbi mamlakat-
lardagi ijtimîiy-iqtisîdiy rivîj 
lànishdàgi fàrqlàr bo‘lgan. 
bahorgi ekin

67
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
Shaharlàr, eng àvvàlî, xàvfsizlik, 
dushman hujumidan himoyalanish-
ga qulay, qîlàvårsà hunàrmàndlàr 
o‘zlàri yasàgàn buyumlàrni sîtà 
îlish imkîniyati bo‘lgàn jîylàrdà 
tashkil topgan. 
Shaharlàr hàyoti. Shaharlàr 
ko‘pinchà fåîdàllàr yeridà vujudgà 
kålgàn. Dàstlàb fåîdàllàr o‘z yer-
làridàgi shaharlàrgà hîmiylik qilib, 
ko‘chib kålgàn hunàrmàndlàrni 
sîliqlàrdàn îzîd etgàn. Àmmî 
shahar 
làr o‘sib, bîyib bîrishi bilàn 
õo‘ 
jàyinlàr ulàrdàn ko‘prîq dà-
rî 
màd îlishgà intilgànlàr. Fåî-
dàl 
làr zulmi hunàrmàndchilik và 
sàvdî 
ning yuksàlishigà to‘sqinlik qilà bîshlàgan. Natijada 
shaharlik 
làr sånyîr hukmidàn îzîdlikkà chiqishgà intilgàn-
làr. Ko‘ 
pincha shaharlar o‘z erkinligini to‘lov, pul evaziga 
qo‘lga kiritgan. Bunday imkoniyat bo‘lmagan holda ozod-
lik uchun qo‘zg‘olon yo‘li tutilgan. Fransiyaning qàtîr 
shahar 
làridà XII–XIII àsrlàrdà sånyîrlàrgà qàrshi kuràsh 
bo‘lib o‘tgan.
Monastir va qasrlarda yashovchilarning hunarmand-
larga ehtiyoji, dushman xavf solganida yashirinish im-
koniyatining mavjudligi ular 
ning atrofida shaharlarning 
shaklla 
nishiga sabab bo‘lgan. Yevropadagi Myunster, 
Sen-Gallen,  Sen-Denu shahar 
lari monastirlar, Strasburg, 
Gamburg,  Augsburg  va boshqalar feodallar qal’alari  atro-
fida,  Padeborn,  Bremen,  Sveybryukken,  Bryuggelar daryo 
sohillari bo‘ylarida, ko‘priklar yonida barpo qilingan.
Shaharlàrning ko‘rinishi. Dàstlàb  shaharlàr  qish lîq làrdàn 
àhîlisining ko‘pligi bilan fàrq qilgàn, xolos. Shaharlar 
àtrîfi minîràli mudofaa dåvîri, suv to‘ldirilgàn xàndàqlar 
bilàn o‘ràlgàn. Qo‘riqchi-sîqchilàr minîràlàrdà tun-u kun 
àlmàshib turgàn. Dushmàndàn himîyalànish màqsàdidà 
shahar dàrvîzàlàri và ko‘priklàri mustàhkàm tåmirdàn 
yasàlgàn. Dàrvîzàlàr ichidàn màhkàm tàmbàlàngàn. 
56-rasm.  O‘rta asrdagi
shahar hayoti

68
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
57-rasm.  O‘rta asrdagi 
shahar ko‘chasi
Kåchàsi xàndàqlàr ustidàgi ko‘priklàr ko‘tàrib qo‘yilgàn và 
shahar dàrvîzàsi yopilgàn.
Shahar màrkàzidà bîzîr màydîni, uning yonidà 
ibîdàtõînà jîylàshgàn. Shahar kångàshi binîsi – rà-
tushà hàm shu yerdà qurilgàn. Shahar màvzålàri àlîhidà 
dàhàlàrgà bo‘lingàn. Dàhàlàr 
ning hàr biridà ma’lum 
kàsb-kîrdàgi hunàrmàndlàr yashàgànlàr.
Shahardàgi uylàrning àksàri qismi yog‘îchdàn quril-
gàn. Ular juda zich qurilgan bo‘lib, ko‘pincha bir-bi-
rigà tutàshib kåtgàn. Ko‘chàlàr tîr, ayrimlari enigà ikki 
måtrdàn ham îshmàgàn. Tundà ko‘chàlàr yoritilmàgàn, 
suv quvurlari và kànàlizàtsiya bo‘lmàgàn. Chiqindilàr hàm 
to‘g‘ridàn-to‘g‘ri ko‘chàgà tàshlànavergàn. Àhîlining zich 
jîylàshishi hamda tîzàlikning bo‘lmàsligi yuqumli kàsàl-
liklàrning tåz-tåz tàkrîrlànib turi 
shigà, ko‘plab kishilar-
ning be 
vaqt o‘limigà îlib kålgàn. Yong‘inlàr hàm sodir 
bo‘lib, yog‘îch 
dàn zich qurilgàn uylàrdàn tashkil topgan 
ko‘chàlàr, màv 
zålàr to‘lig‘ichà yonib bitgàn.
Shahar àhîlisi. Shaharlàr àhî-
lisining àsosiy qismini hunàr 
mànd-
làr, sàvdîgàrlàr tàshkil qilgàn. Yirik 
shaharlàrdà bîy zî 
dàgînlàr, fåî 
dàl-
làr, àmàldîrlàr, tàbiblàr, ruhî 
niylàr 
hàm tà 
làyginà bo‘lgan.
Shahar àhîlisining kàttà qismi 
dåhqînchilik bilàn shu 
g‘ullànishdà 
dàvîm etgàn. Qàl’à dåvîri atrofidà 
ekinzîrlàr, bîg‘làr, pîliz hàmdà 
qo‘y, qîràmîl, îtlàr o‘tlàb yurgàn yaylîvlàr jîylàshgàn.
O‘rtà àsr Yevropa shaharlàrida àhîlining soni 3–5 
mingdan zi 
yod bo‘lmàgàn. XIV–XV àsrlàrdà hàm 20–30 
ming kishi yashàgàn shaharlàr yirik shaharlardan hisîb-
làngàn. Eng yirik shaharlàr: Pàrij,  Kîns tàntinîpîl,  Milàn, 
Flîrånsiya,  Kîrdîvà,  Såviliyalàrdà 80–100 ming àhîli 
yashàgàn.
Hunàrmàndchilik và sexlar. Shaharlàr õo‘jàligining àsîsi 
hunàrmàndchilik bo‘lgàn. Hunàrmànd ishlàb chiqàruvchi 
ish qurîllàri egàsi bo‘lib, õo‘jàligini mustàqil yuritgàn. 

69
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
Ulàr bîzîrlàrni o‘z buyumlàri bilàn tà’minlàgànlàr. Bàrchà 
ishlàr qo‘ldà bàjàrilgàni uchun ustàning måhnàti nihîyat-
dà màshàqqàtli bo‘lgàn. Õususàn, tåmirchi îmîch tishini 
tàyyorlàsh uchun qið-qizil cho‘g‘ bo‘lib turgàn tåmir-
ni qo‘rdàn îmbir bilàn îlib, sàndîn ustigà qo‘ygàn và 
kåràkli shàklgà kåltirgunchà uni bîlg‘àlàgàn. Ma’lum kàsb 
ustàlàri o‘z uyushmàlàri – sexlargà birlàshgànlàr.
Sex (nåmischà – Zeche) so‘zi õàlfàning ustàlikkà 
bà 
g‘ishlîv ziyofàti, kåyinchàlik bu so‘z kàsb ustàlàri 
uyushmàsiga nisbatan qo‘llanilgan.
Ustàlàrning umumiy yig‘ilishidà hàmmà bàjàrishi màj-
buriy bo‘lgàn sex nizomi qàbul qilingàn. Nizom tàlàbigà 
binîàn buyumlàr fàqàt ma’lum nàmunà bo‘yichà yasàlgàn. 
Sexni bîshqàrish uchun sàylàngàn îqsîqîl hunarmandlar-
ning nizomgà riîya qilishini, tayyorlangan buyumlàrning 
sifàti và sînini nàzîràt qilgàn. Nizomda ustàning dàst-
gîhlàri, o‘quvchi-shîgirdlàri, õàlfàlàri sîni bålgilàb qo‘yil-
gàn. Bu õildàgi tàdbirlàr ustàlàr uchun bir õil shàrîit 
yaràtish, ràqîbàtgà yo‘l qo‘ymàslik maqsadida qo‘llànilgàn. 
Tàyyor buyumlàr nàrxi hàm sex îqsîqîli tîmînidàn bål-
gilàngàn.
Àksàri hîllàrdà ustàning 1–2 tà õàlfàsi, bir nåchtà 
shîgird-o‘quv 
chisi bo‘lgàn. Ulàrning o‘zàrî munîsàbàtlàri 
hàm sex tîmînidàn nàzîràtdà tutilgàn. Õàlfàlik muddà-
ti kàsbning muràkkàbligigà qàràb 2–7 yil bo‘lib, nîdir 
buyum yasàsh và uni sex îqsîqîli sinîvidàn o‘tkàzish 
bilàn tugàgàn. Masalan, Gårmàniyadà õàlfà sexe – ziyofàt 
uyush 
tirib, so‘ng ustàlikkà ruxsàt îlgàn.
Shaharlàr hàyotidà sexlarning o‘rni. Sex o‘z a’zî-
làrining bày 
ràmlàrini tàshkil etgàn, vàfît etgàn ustàning 
îilàsini qo‘llàgàn. Sexlar shaharni qo‘riqlàshdà, urush-
làr pàytidà uning mudî 
fààsidà àlîhidà bo‘linma tàrzidà 
qàtnàshgàn. Sexlarning o‘z gårbi, bày 
rîg‘i, ibîdàtõînà-
si và ba’zidà àlî 
hidà qàbristîni hàm bo‘lgàn. Dàstlàb 
ishlàb chiqàrishning rivîjlànishigà õizmàt qilgàn sexlar 
XIV–XV àsrlàrdàn ungà to‘sqinlik qilà bîsh 
làgan. Sha-

70
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
58-rasm.  O‘rta asr
hunarmandi
harlàrdà ustàlàrning ko‘pàyib bîrishi 
ulàr o‘rtàsidà ràqî 
bàtni kuchàytir-
gan. Hunàrmàndlàr và sàvdîgàrlàr 
îràsidàn bàdàvlàt sex bîshliqlàri 
àjràlib chiqà bîshlàydi. Yevropadà 
sexlarning hàm tàbàqàlànishi ro‘y 
bårib: zàrgàrlik, mîvutchilik và 
bîshqà bîy sexlar vujudgà kålàdi. 
Bu jàràyonlàr Flîrånsiya,  Lîndîn, 
Bristîl,  Pàrij,  Bàzål kàbi yirik shaharlàrdà bîshlànàdi.
Hunàrmàndlàr õàlfàlàrning o‘sib ustàlikkà o‘tishigà 
to‘sqinlik qilà bîshlàydi. Nàtijàdà 10–12 yillàb ustàchilik-
kà o‘tà îlmàgàn õàlfàlàr tàbàqàsi vujudgà kålàdi. Bu hîl 
õàlfàlàrning «birîdàrlik» jàmiyatlàrini tuzib, o‘z hàq-hu-
quq 
làri, 14–16 sîàt dàvîm etàdigàn ish vàqtini qisqàrti-
rib, måhnàt shàrîitlàrini yaõshilàsh uchun kuràshini ku-
chày 
tiràdi. Mànbàlàrdà yozilishichà, XIV–XV àsrlàrdà 
Flîrånsiya,  Pårudjà,  Siånà,  Kyolndà shahar kàmbàg‘àllàri 
qo‘zg‘îlînlàri bo‘lib o‘tadi.
1. Yevropadà hunàrmàndchilikning qishlîq õo‘jà-
ligidàn àjràlib chiqishi sàbàblàrini ko‘rsàting.
2. Shaharlàrning vujudgà kålish sàbàblàri nimàdà edi?
3. Yevropa mamlakatlarida yangi shaharlarning pay-
do bo‘lish omillarini so‘zlab bering.
4. O‘rta asr shaharlari hayoti, ko‘rinishi haqida 
nimalarni bildingiz? Ularning O‘zbekistondagi 
XI–XII asr shaharlariga o‘xshash va farqli to-
monlarini izohlang.
16-§. O‘RTÀ ÀSRLÀRDÀ TOVAR ISHLAB 
CHIQARISHNING YUKSALISHI.
BOZOR VA YARMARKALAR
Tîvàr õo‘jàligining pàydî bo‘lishi. Sexlàr nàzîràtigà 
qàràmàsdàn hunàrmàndlàr sàvdî uchun tàyyorlàgàn 
buyumlàr sîni ko‘pàygàn. Nàtijàdà õîmàshyo và qish-

71
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
lîq xo‘jàlik màhsulîtlàrigà tàlàb hàm îshib bîrgan. 
O‘z nàvbàtidà, yirik yer egàlàri và dåhqînlàrning ye-
tishtiràdigàn màhsulîtlàri ko‘ 
pàyishidàn mànfààtdîrligi 
ortgan. O‘z màhsulîtlàrini sîtib, hunàrmàndchilik buyum-
làrini õàrid qiluvchilàr ko‘pàya bîshlàgan. Yirik shaharlàr 
fàqàt àtrîfdàgi vilîyatlàr bilanginà emàs, chåt màmlàkàtlàr 
bilàn hàm sàvdî àlîqàlàrini o‘rnàtgan. Ilk o‘rtà àsrlàrdà-
gi nàturàl õo‘jàlik o‘z o‘rnini tîvàr xo‘jàligigà bo‘shàtà 
bîshlàgan.
Tîvàr õo‘jàligi – màhsulîtlàrni bîzîrdà sîtish yoki 
àyirbîshlàsh uchun ishlàb chiqàruvchi õo‘jàlikdir.
Sàvdîning jînlànishi yo‘llàr yaõshilànishini tàlàb etgan. 
Fransiyadà qirîl fàrmînigà binîàn àsîsiy yo‘llàrgà tîsh 
yotqizilà bîshlàngan. Dàr 
yolàr ustidà yog‘îch và tîshdàn 
ko‘priklàr qu 
rish ishlàri yo‘lgà qo‘yilgan.
Sharq màmlàkàtlàri bilàn sàvdî. Suriya, Misr, Erîn 
và O‘rtà Îsiyogàchà bîrgàn yevropalik sàvdîgàrlàr Sharq 
bîzîrlàridàn shîyi gàzlàmàlàr, zåb-ziynàt buyumlàri, 
ziràvîrlàr xàrid qilàrdilàr. G‘àrb và Sharq màmlàkàtlàri 
îràsidàgi àlîqàlàrning yuksàlishidà Õitîydàn bîshlànib, 
O‘rtà Îsiyodàn o‘tgàn Buyuk Ipàk yo‘lining àhàmiyati 
båqiyos edi. Bu kàrvîn yo‘li O‘rtà yer dångizining sharqiy 
sîhiligà qàdàr dàvîm etgàn.
G‘àrbiy Yevropadà ÕIII–XV àsrlàrdà: Ispàniya, Itàliya, 
Jànubiy Fransiyani dångiz îrqàli Vizàntiya hàmdà Îsi-
yo màmlàkàtlàri bilàn bîg‘làsh uchun Låvànt, shimîldà 
Bîltiq dångizi îrqàli Lîndîn, Bryuggå, Lyubåk, Nîvgîrîd 
shaharlàrini o‘zaro bîg‘làsh uchun Shimoliy sàvdî yo‘llàri 
xizmat qilgàn.
Shimoliy sàvdî yo‘li bo‘ylàb jîylàshgàn Gårmàniyaning 
70 dàn ziyod sha 
har 
làri Gànzà shaharlàr ittifîqigà kirgàn.
Låvànt yo‘lidà jîylàshgàn Vånåtsiya và Gånuyalàr kuch-
li dångiz flîti tuzib, ulàr 
ning sàvdîdàgi ràqîbàti ba’zida 
urushlàrgà hàm àylàngàn.
Savdogarlar va bîzîrlàr. Shaharliklar o‘z foydasiga 
mol sotishni, kimga qarzga pul berishni, nimaga pul 
sarf 
lashni yaxshi bilganlar. Tinib-tinchimas savdogarlar 

72
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
59-rasm. 
Marko Polo
boyib ketish maqsadida uzoq va xatarli sayohatlarga 
chi qishgan.
O‘rta yer dengiz sohillari bo‘ylab itali-
yalik savdogarlar o‘z 
larining savdo man-
zilgohlari – faktoriyalar tizimini yara-
tishgan. Ularning ko‘pchiligi genuyalik 
va venetsiyaliklar bo‘lishgan. Bu dengiz 
respublikalari ajoyib savdo va harbiy flot-
lariga ega bo‘lishgan. Ularning kemalari 
Yaqin Sharq 
dan Yevropaga qimmatbaho 
mollar: shoyi matolar, chinni idish 
lar, 
turli ziravorlar va boshqa narsalarni olib 
o‘tardi.
Venetsiyalik savdogarlar – Pololar 
oilasi vakillari XIII asrda mo‘g‘ullar 
xonining Osiyoning ichkarisidagi qaror-
gohiga yetib boradi. Marko Polo 25 yil davom etgan 
sayohatining 17 yilini Xitoyni egallagan mo‘g‘ullar xoni