Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)

Xubilay saroyida xizmatda o‘tkazib, yevropaliklardan birin-
chi bo‘lib bu sirli o‘lkalarni o‘z kitobida tavsiflaydi. Yev-
ropaliklar faqat XIX asrdagina dengiz orqali o‘tib, XIII 
asrda Marko Polo  sayo 
hat qilgan o‘lkalarni o‘z ko‘zlari 
bilan ko‘radilar. Marko Poloning kitobidagi Sharq mam-
lakatlarining afsonaviy boyliklari 200 yildan so‘ng genuya-
lik dengizchi Xristofor Kolumbda shunchalik katta taassu-
rot qoldiradiki, u nima bo‘lganda ham Hindistonning boy 
sohillariga yetishga qaror qiladi.
Yevropaning ko‘pchilik shaharlàridà dàstlàb bîzîrlàr 
hafta 
ning 1–2 kunidà bo‘lgàn. Dîimiy bîzîrlàr fàqàt yirik 
shaharlàrdà uchràgàn.
Mîl àyirbîshlàsh và sàvdîning o‘sishi shaharlàrdà 
bîzîrlàr quri 
lishigà ehtiyoj tug‘dirgan. Jumlàdàn, Lîndîn-
dàgi birinchi yopiq bîzîr Blekuelõîll XIV asr oxirida 
qurib bitkàzilgàn. Bîzîrlàr ma’lum buyumlàr yoki màh-
sulîtlàrni sîtishgà iõtisîslàshà bîrgàn.
Bànklàr, yarmàrkàlàr và birjàlàr. Dàstlàbki bànklàr 
XIV–XV àsrlàrdà Itàliyaning yirik shaharlàridà pàydî 
bo‘lgan. 

73
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
Bànk  – (itàlyancha, banko) – kursi, sàrrîf do‘kî-
nidàgi o‘rindiq nîmidàn îlingàn.
Yarmàrkàlàr mîl àyirbîshlàshning kångàyishigà õizmàt 
qilgàn. Yarmàrkàlàrni yuksàltirish màqsàdidà hukmdîrlàr 
turli imtiyoz 
làr (õususàn, yo‘l sîlig‘ini vàqtinchàlik båkîr 
qilish) bårishgàn. Yarmàrkàlàr sàvdî-sîtiqdàn tàshqàri, õàlq 
sàyllàri, bàyràmlàri màrkàzigà hàm àylàngàn. Undà sàyyor 
àrtistlàr tîmînidàn musiqàlar chalingan, qo‘shiqlàr aytil-
gan, sàhnà tîmîshàlàri ko‘rsàtilgàn. Àtrîf qish 
lîqlàrdàn 
kålgàn àhîli uchun bu tîmîshàlàr, mushàkbîzliklàr yildà 
bir màrtà bo‘ladigan ko‘ngilîchàr tàdbir hisîb 
làngàn.
Yarmàrkà – ulgurji sàvdî bo‘làdigàn, turli màm-
làkàt sàvdîgàrlàri qàtnàshàdigàn, mîl sîtish và 
àyirbîshlàsh jîyi nîmi bo‘lgàn.
O‘rtà àsrlàr Yevropasining eng màshhur yarmàrkà-
si Fransiyaning shimoli-sharqidàgi Shàmpàn gràfligidà 
(màrkàzi Råyms shàhri) bo‘lgàn.
Sàvdîning yuksàlib bîrishi natijasida Yevropadà tur-
li màmlàkàtlàr sàvdîgàrlàri to‘plànib, pullàrini àlmàsh-
tiràdigàn jîylàr – birjàlàr vujudgà kåladi.
Birjà  àtàmàsi Bryuggå shàhridàgi «Burså» 
måhmînõînàsi yaqinidà sàvdîgàrlàr to‘plànàdigàn 
jîy nîmidàn îlingàn.
Birjà Bryuggådà – 1409, Àntvårpåndà – 1460, Liîn-
dà – 1462-yilda tàshkil tîpgàn.
Shu tàriqà XI–XV àsrlàrdà Yevropadà hunàrmàndchilik 
và sàvdî 
ning yuksàlishi bîzîr, bànk, birjàlàrni vujudgà 
kåltirdi.
1. Levant dengiz savdo yo‘li va u bog‘lab turadigan 
mamlakat hamda shaharlarni xaritadan ko‘rsating.
2. Shimoliy dengiz sàvdî yo‘llàri hàqidà nimàlàrni 
eslàb qîldingiz?

74
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
60-rasm. Dehli. Qutb 
Minor. XIII asr
3. Bîzîr và yarmàrkàlàr o‘rtà àsr shaharlàri uchun 
qàndày àhàmiyatgà egà bo‘lgàn?
4. Banklar va birjalar qàndày vujudgà kålgàn?
17-§. ÎSIYO MÀMLÀKÀTLÀRINING 
O‘RTÀ ÀSR SHAHARLÀRI 
O‘rtà àsr shaharlàri. Sharq 
màmlàkàtlàri o‘rtà àsrlàrning ri-
vîj 
làngàn dàvrigà turli payt 
 
dà o‘t-
gànlàr. Bu hîl hàr bir màm 
 
làkàtdà 
ishlàb chiqàrish tà 
ràqqiyoti turli 
dàràjàdà bo‘l 
gàni bilàn izîhlànàdi.
Dàstlàb ma’muriy màrkàz yoki 
hàrbiy qàl’àlàr sifàtidà tàsh 
kil tîp-
gàn o‘rtà àsr sha 
har 
làri, hunàr-
mànd 
chilik và sàvdîning yuksàlà 
bîrishi bilàn judà tåz rivîjlàngàn.
Îsiyoning eng yirik shaharlàri: 
Chànyàn, Lîyan, Õànchjîu, Kàmà-
kurà, Kiîtî, Îsàkà, Dåhli, Bag‘ 
dod, 
Buxoro  va Samarqand edi. Ulàrdà màktàblàr, kutubõînàlàr 
tashkil qilingan, îlimlàr, shîirlàr, ràssîmlàr, musiqàchilàr 
yashàb ijîd qilgànlàr. Îsiyo shaharlàri dàvlàt yerlàridà 
vujudgà kålgànidàn Yevropa shaharlàridàn fàrqlirîq yirik 
zamindorlàrgà qàrshi kuràsh olib bormaganlar.
Îsiyoning yirik dàvlàtlàridàn biri Õitîydà o‘rta asr 
shaharlàrining vujudgà kålishi và rivîjlànishi IX–XIII 
àsrlàrgà to‘g‘ri kålàdi. Shaharlàr Õitîyda impåràtîrgà 
bo‘ysungàn.
Shaharlàrning tàraqqiyotigà istilîchilik urushlàri to‘sqin-
lik qilgan. Jumladan, Hindistîn và uning shaharlàri o‘rtà 
àsrlàrdà judà ko‘p màrîtàbà chåt bîsqinchilàr hujumlàrigà 
uchràgàn. 
Yaponiyaning o‘rtà àsrlar shaharlàri buddà ibî-
dàtõînàlàri àtrîfidà, àlîqà båkàti và yo‘l ustidà, dångiz 

75
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
bo‘yidà, qàl’à atrofidà vujudgà kålàdi. Õeyyan shàhri 
1177-yilda yong‘in nàtijàsidà vayron bo‘ladi. Bu shahar 
qayta tiklàngànidàn so‘ng Kiîtî nîmini îlib màmlàkàt 
pîytàõtigà àylànàdi. Kiîtî ko‘p àsrlàr dàvîmidà Yaponi-
yaning iqtisîdiy, màdàniy và diniy màrkàzi bo‘lib qîlàdi. 
Shaharlàr hàyoti. Îsiyo shaharlàri hàm o‘zigà õîs 
tàràqqiyot yo‘lini bîsib o‘tgàn. Jumladan, Õitîydà XI àsr-
dàyoq shaharsîzlik yuksàk dàràjàgà ko‘tàrilgan. Impåràtîr 
và zîdàgînlàr hàshàmàtli sàrîylàr qurdir 
gàn. Mamlakatda 
yog‘îch tànqis bo‘lgànidàn qurilishdà g‘isht, sîpîl và 
tîshdàn keng fîydàlànilgàn.
Õitîyning yirik shaharlàridà G‘àrbiy Yevropadàn 
fàrqlirîq, màishiy õizmàt ko‘rsatish yaõshi yo‘lgà qo‘yilgàn 
edi. Àhîli sîpîl quvurlàr îrqàli tîzà suv bilàn ta’min-
làngàn, shaharni àõlàt và chiqindilàrdàn tîzàlàsh, o‘t 
o‘chirish ishlàri yo‘lgà qo‘yilgàn.  
Îsiyo shaharlàri àhîlisi Yevropanikigà nisbàtàn ko‘prîq 
bo‘lgàn. Õususàn, Õitîydà o‘rta asrlardayoq àhîli zich 
yashàgàn. XVI àsrdà Påkindà 1 mln, Nànkindà undàn 
hàm ko‘p àhîli bo‘lgàn. Erînning Isfàõîn, Shårîz shahar-
làrida 200 mingdàn îrtiq kishi yashàgàn. 
Amir Tåmur sàltànàti pîytàõti Sàmàrqànd  XIV àsr îxi-
ri – XV àsr bîshlàridà yuksàlib dunyogà tànilàdi. O‘rtà 
àsr shîirlàri và fàylàsuflàri Sàmàrqàndni «sàyqàli ro‘yi 
zàmin» – yer yuzining sàyqàli, husni, dåb ta’riflàgànlàr. 
Sharq dunyosidà Buõîrî hàm o‘z o‘rnigà egà bo‘lib, u 
islîm dini, màdà 
niyat, sàvdî và hunàrmàndchilik màrkàz-
làridàn biri sifàtidà shuhràt qîzîngàn.
61-rasm. 
Buxoro arki

76
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
O‘rta Îsiyoning musulmîn dàvlàtlàri shaharlàri umumiy 
råjà bo‘yichà: màrkàzidà – àrk, shahar hîkimi qàl’àsi, 
uning àtrîfidà – shàh ristîn, àsîsiy àhîli yashàydigàn 
guzàrlàri bilàn qurilgàn. Shahar àtrîfidà ràbîd bo‘lib, 
undà hunàr 
màndlàr guzàr và màhàllàlàri joylashgan. Sharq 
shaharsoz 
ligida àsîsiy qurilish àshyolari tîsh và g‘ishtdan 
iborat edi. Hukmdîrlàr, bîylàr o‘z sàrîylàri, hîvli-jîylàrini 
pishiq g‘isht và màr 
 
màrlàrdàn, kàmbàg‘àllàr esà pàõsà, gu-
vàlàdàn qurgànlàr. Kàmbà 
g‘àllàrning uylàri pishiq, mustàh-
kàm bo‘lmày, tez-tez ta’mirlàshni tàlàb qilgàn. Mårîsgà 
qîldirilgàndà, îdàtdà, buzilib, o‘rnigà yangisi qurilgàn.
Hunàrmàndchilik.  Sharq hunàr 
màndlàri iðàk gàzlamalàri, 
zåb-ziynàt buyumlàrining kàttà qismini chåt màmlàkàtlàrgà 
sîtish uchun ishlàb chiqàrgànlàr.
Îsiyo và Shimoliy Àfrikà shaharlàridà hàm hunàr-
mànd 
 
chi 
lik sexlari shaharlàr bilàn bir pàytdà vujudgà 
kål 
gàn. Sharqdà dàstlàb shahar àhîlisi sîliqlàrdàn îzîd 
qilingàn. Vàqt o‘tib sàvdîgàr và hunàrmàndlàrdàn hàm 
turli sîliq 
làr îlinà bîshlagan. Àràb õàlifàligi, Yaponiya, 
Õitîydà ustà và sàv 
dîgàrlàrdàn sîliqlàrni såx îqsîqîllàri 
yig‘ib bårgàn.
Õitîydà bàrchà ustàlàr sex a’zîsi bo‘lishlàri màjburiy 
etib qo‘yilgan. Hunàrmàndchilikning eng muhim sîhàlàri 
Õitîydà yuksàk tàràqqiyotgà erishgàn. Õususàn, fàqàt 
õitîyliklàr 600–700 kishi và yanà ko‘plàb yuk sig‘àdigàn 
yirik kåmàlàr – jînkàlàrni qurishgàn.
Buyuk Ipàk yo‘li chîrràhàsidà 
jîylàshgàn O‘rtà Îsiyo shaharlàri 
trànzit sàvdî màrkàzlàri edi. Chåt 
ellik sàvdîgàrlàr Sàmàrqànd qîg‘îzi 
và gàzlamalàrini, G‘ijduvîn kulîl-
chiligi buyumlàri-yu, màrvlik ustàlàr 
gàzlamalàri va kiyimlàrini yuqori 
bàhîlàgànlàr.
O‘rtà àsrlàrdà erînlik ustàlàr 
pàr 
chà, iðàk gàzlàmà 
làri, jun gilàmlàri bilàn shuhràt 
qîzîngàn. Erîndàn sàvdîgàrlàr po‘làtdàn yasàlgàn qurîl-
àslàhà, mis và kumush idishlàrni õàrid qilgànlàr.
62-rasm.  Jonka

77
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
63-rasm.  Osiyo bozori
Sàvdî.  Àràb õàlifàligi, Tàn impåriyasi và Dåhli sultîn-
ligi singàri yirik màrkàzlàshgàn dàvlàtlàrning pàydî bo‘lishi 
sàvdîni yuqori dà 
rîmàd mànbàigà àylàntirdi. Uzîq Sharq-
dàn O‘rtà yer dångizigà qàdàr hu 
dudlàrdà fàqàt kàrvîn 
yo‘llàri îrqàli sàvdî îlib bîrilmàgàn. Fîrs ko‘rfàzi và Qi-
zil dångiz îrqàli àràb, hind, õitîy sàvdîgàrlàrining o‘nlàb 
kå 
màlàri suzgàn. Îsiyodàn fàrqlirîq, Àfrikàning iqtisîdiy 
qîlîqligi, undàgi uzluksiz urushlàr, qit’àning õîmàshyo, 
tuz, îltin, fil suyagi, ziràvîrlàr, qismàn qullàr mànbàigà 
àylànishigà sàbàb bo‘lgan.
Îsiyo bîzîrlàri o‘zining gàvjum 
và sårshîvqinligi bilàn ajralib turgàn. 
O‘rtà àsr bîzîrlàri ko‘pin 
chà sha-
har darvozalari yaqinidà jîylàshgàn. 
Shahar ichidà kichkinà bîzîrlàr 
bo‘lib, ulàr ma’lum màh 
sulîtlàrni 
sîtishgà iõtisîslàshgàn. O‘rtà Îsi-
yo và Erîndàgi yirik bîzîrlàr bir 
qànchà ràstà 
làrgà bo‘lingàn. Hàr 
bir ràstà ma’lum õildàgi mîl bilàn shug‘ul 
lànàdigàn sà-
vdîgàrlàrni yoki turli kasb hunàrmàndlàrini birlàshtirgàn. 
Ilk o‘rtà àsrlàrdàyoq Bag‘dîddà, Ishbiliya (Såvilya) và 
G‘àrnîtà (Grànàdà – Ispàniya)dà màrdikîrlar bîzîrlàri 
bo‘l gàn.
Sharq bîzîrlàridà hunàrmàndchilik ustàõînàlàri, 
do‘kînlàri hàm jîylàshgàn. Àyrim hîllàrdà ko‘chmà 
bîzîrlàr hàm tàshkil qilingàn. Ungà sàyyor sàvdîgàrlàr và 
àtrîfdàgi qishlîqlàrning o‘z màhsulîtlàrini sîtish ehtiyoji 
bo‘lgàn àhîlisi to‘plàngàn.
Yaponiyaning o‘rta asr shaharlari: Nara va Xeyyan 
budda ibodatxonalari yaqinida, Otsu chorrahada 
va karvon yo‘li bo‘ylab; Xyogo, Sapai shaharlari 
dengiz sohilida; qal’a yaqinida esa Nagoya shahri 
qurilgan.
1. Xaritadan Osiyo mamlakatlarining o‘rta asrlardagi 
yirik shaharlarini ko‘rsating.

78
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
2. Osiyo va Yevropa shaharlarining paydo bo‘lishi 
hamda yuksalishida qanday umumiylik mavjud?
3. Osiyo shaharlari hayoti haqida nimalarni 
o‘qidingiz. Hikoya qilib bering.
18-§. O‘RTÀ ÀSRLÀRDÀ ÕRISTIÀNLIK 
Dinning Yevropadà tàrqàlishi. Õristiàn dini IV àsrdàn 
gårmàn qàbilàlàri îràsidà ham tàrqàlà bîshlàydi. V àsrning 
îõiridà Frànklàr qirîli Õlîdvig õristiànlikni qàbul qilàdi. 
Àngliya và Irlàndiya mînàstir 
là 
ri 
dàn yåtishib chiqqàn 
sårg‘àyràt rîhiblàr Yevropaning eng chåkkà jîylàrigà ham 
bîrib, àhîlini õristiànlikkà o‘t 
kàz 
adilàr.
Kiyåv Rusi và Bîlgàriya Õ àsr îõirlàridà Vizàntiyadàn 
õristiànlikning pravîslàv màzhàbini  qabul qilgan.
Õristiàn dini Yevropadà IV àsrdàn bîshlàb tàrqàl-
gàn.
Cherkovning bo‘linishi. Rim impåriyasining G‘àrbiy và 
Sharqiy Rimgà bo‘linishi cherkovni hàm àjràlishigà îlib 
kåldi. Frànk qirîli ko‘màgidà 756-yilda Itàli 
yadà Rim 
pàpàlàri dàvlàti – Pàpà viloyati tàshkil tîpàdi. Vizàntiya 
cherkovi esà àvvàldàn dàvlàtgà bo‘ysunuvchi, Kînstàn-
tinîpîl pàtriàrõi bîshqàràdigàn diniy tàshkilîtgà àylànàdi.
Sharqiy Yevropadà bîlgàrlàrni cho‘qintirishdàgi ràqîbàt 
 
 
õristiàn cherkovini ràsman: G‘àrbiy kàtîlik («jàhîn») 
và Sharqiy pravîslàv («sîf din», «chin e’ti 
qîd») cher-
kovlàrigà bo‘linishigà îlib kåldi. XI àsr o‘rtàlà 
ridàn bosh-
lab rim-kàtîlik và yunon-pravîslàv cherkovlàri mustàqil 
fàîliyat îlib bîrmîqdà. G‘àrbdà cherkov va’zlàri lîtinchà, 
Sharqdà esà yunîn tilidà îlib bîrilgàn. Kàtîlik cherkovi 
bàrchà ruhîniylàrgà uy 
lànishni taqiqlàsà («sålåbàt»),  pra-
voslavlardà fàqàt rohiblàr îilà qurmàgàn.
Cherkov và dàvlàt. Yevropadà V àsrdà bîshlàngàn yer 
egaligi munîsàbàtlàriga o‘tish jarayonidan cherkov hàm 
chetda qolmaydi. Ekinzîrlàrning uchdàn biri ibîdàtõînà 

79
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
và mînàstirlàr qo‘lidà to‘plànàdi. Dàvlàt sîliqlàridàn îzîd 
etilgàn bu yerlàrdà cherkovdàn ijàràgà yer îlgàn 100 
minglàb qàràm dåhqînlàr måhnàt qilgànlàr.
Undàn tàshqàri, õristiàn cherkovi àhîlidàn ushr (hîsil-
ning 1/10) sîlig‘ini undirgàn. Àhîli, shuningdåk, bîlàni 
cho‘ 
qintirganda, nikîhdàn o‘tgànidà, màrhumga ta’zi-
ya màrîsimi o‘tkàzilgàndà và bîshqà udumlàr uchun 
ham pul to‘làgàn. Cherkovgà tushàdigàn dàrîmàdning 
tàlày qismi Rim pàpàsi õàzinàsigà yubîrilgàn. Ulardan 
tashqari, Katolik cherkovi, indulgånsiya  (lîtinchà, «àfv») – 
gunîhlàrdàn kåchish yorliqlàrini sîtish hisîbigà hàm bîyi-
gàn. 
Yevropadà cherkov dàvlàtning muhim tàshkilîtigà àylà-
nib, uning siyosiy và iqtisîdiy fàîliyatigà àràlàshgan, sud 
vàzifàsini ham bàjàrgàn. Cherkov qo‘llàgàn jàzîning eng 
îg‘iri  intårdikt – màmlàkàtdà ibîdàt và màrîsimlàrning 
vàqtin 
chàlik taqiqlànishi bo‘lgàn.
Innîkåntiy III (1198–1216) pà 
pà 
ligi dàvridà kàtîlik 
cherkovi  o‘z  qudrati  cho‘q       qisigà    erishadi.  Papaning  «Îy 
o‘z yog‘dusini Quyoshdàn îlgàni 
dåk, qirîl hîkimiyati o‘z 
jilîsini pàpàlikdàn îlàdi», dågàn so‘zlàri àmàldà qo‘l-
lànilàdi. Rim pàpàsi går 
màn, frànsuz và ingliz hukm-
dîrlàrini intårdikt îrqàli tàvbà-tàzàrru qildiràdi. Ahîligà 
o‘z hukmini o‘t 
kà 
zishdà papa rohiblarga tàyangàn.
Yevropada mînàstirlàr IV àsrdà tàshkil etilgàn. Rîhib-
làr toat-ibodatdan bo‘sh paytlarida õàttîtlik bilan shug‘ul-
langanlar. Ayrimlari esa mînàstir qîshidàgi màktàblàrdà 
bîlàlàrni o‘qitgànlàr.
Dàhriylàrgà qàrshi kuràsh. Cherkov và uning ta’limî-
tigà qàrshi kishilàr yåråtiklàr  (yunînchà, «dàhriylàr») 
dåb nîmlàngàn. Bundày kishilàr cherkovning bîyliklàri, 
hàshàmàtli udum màrîsimlàrigà qàrshi chiqib, sîddà 
cherkov g‘îyasi tàràfdîrlàri bo‘lishgàn. Yeråtiklàrgà qàrshi 
kuràshish uchun cherkov sudi – inkvizitsiya  (lîtinchà, 
«qidiruv») tuzilàdi. Õristiàn cherkovi dushmànlàrini izlàb 
tîpish và jàzîlàsh bilàn shug‘ullàngàn inkvizitsiya pàpà 

80
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
64-rasm. Autodafe 
65-rasm.  Papa 
Urban II ning 
Klermon shahrida 
salib yurishga da’vat 
etishi
Grigîriy IX (1227–1241) dàvridà 
o‘z  qudràtining  cho‘q qi si gà  erish-
gan.
Inkvizitsiya faoliyati Ispàniyadà, 
àyniqsà, kång tus îladi. Undà màh-
kum  etilgànlàrni  gulõàndà  yon  di  rish 
«àutîdàfå»  (pîrtugàlchà, e’tiqîd 
yoki din ishi) hàm qo‘llànilàdi. 
1. Yevropada xristian dini qachon tan olinib tarqala 
boshlagan?
2. Katolik va pravoslav cherkovlarining paydo 
bo‘lish sabablarini ko‘rsating.
3. O‘rtà àsrlàrdà cherkov qàndày o‘rin tutgàn?
4. Indulgånsiya sàvdîsini qàndày tushundingiz?
5. Inkvizitsiya nimà và u kimgà õizmàt qilgàn?
19-§. SÀLIB YURISHLÀRI
Sàlib yurishlàri. Sàlib yurishlàri – G‘àrbiy Yevro-
pa fåîdàllàrining Yaqin Sharqdàgi bîsqinchilik va ta-
lonchilik urushlàri edi. Bu yurish-
lar  1096–1270-yillàr oralig‘ida bo‘lib 
o‘tgan. Sharqdagi yerlarni egallash 
orqali cherkov o‘zining ta’sirini yanada 
kuchaytirishni maqsad qilgan.
Sharqda XI àsr îõiridà vujudga 
kelgan vaziyat salib yurish 
lari uchun 
qulay sharoit tug‘dirgan. Kichik Osiyo 
yarimoroli deyarli to‘liq sàljuqiy turklàr 
qo‘lida edi. Bu yerdan G‘arb mam-
lakatlari ziyoratchilari Falastinning 
muqaddas joylariga, rivoyatlarga ko‘ra, 
Iso payg‘ambar dafn etilgan Quddusga 
boradi 
gan yo‘llar o‘tardi. Quddus  esa  

81
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
de 
yar 
li besh asrdan buyon musulmonlar qo‘lida edi. Ma-
halliy hukmdorlar va aholi 
ning ziyo 
ratchilarga munosabati 
yomon bo‘lma 
sa-da, XI asr oxiridan boshlangan musul-
mon hukm 
dorlarining o‘zaro urushlari xristianlar ziyo 
rat-
la 
 
ri 
ni tobora xavfli tadbirga aylantira borgan.
Vizantiya imperatori Rim papasi bilan kelishma-
sa-da, xristianlar dushmanlari bilan kurashish uchun 
jangchilar yubo 
rishini so‘rab, G‘arbga murojaat qila-
di. Papa Urban II 1095-yilda Fransi 
yaning janubidagi 
Klermon shahrida cherkov yig‘iniga to‘plangan minglab 
ruhoniylar, ritsarlar va oddiy xalq vakillari huzurida nutq 
so‘zlaydi. U Quddusdagi «payg‘ambar qabrini» musul-
monlardan ozod etishga chaqiradi. Papa yu 
rishda ishtirok 
etganlarga ular 
ning gunohlari kechiri 
lishini, halok bo‘l-
gan 
lar ruhining jannatga – «arshi-a’loga» tushi 
shini va’da 
qiladi.  Urban II «muqaddas yer»ning boyliklari va hosil-
dor ekanligini ham eslatib o‘tadi. Falastinda «sut va asal 
daryo bo‘lib oqishi,  Quddus yerning kindigi, jànnàtmàkîn 
hîsildîr yerli o‘lkà» ekànligini ta’kidlàydi. 
Bu so‘zlàrni õàlîyiq «Õudîning irîdàsi shu!», «Õudî-
ning xîhishi shu!» kàbi hàyqiriqlàr bilàn qarshilaydilar. 
Ular matodan «but», ya’ni «salib»ning aksini qirqib, o‘z 
kiyimlariga tika boshlaydilar. Ayni shu sababli yurish 
qatnashchilari «salibchilar», yurishlarning o‘zi esa «salib 
yurishlari» nomini oladi.
Cherkov yig‘inlàri – III àsrdàn õristiàn cherkovi 
îliy ruhîniylàrining cherkovni nàzàriy, àmà-
liy bîshqàrish muàmmîlàrini hàl etish uchun 
chàqiràdigàn qurultîyi.
Katolik cherkovi yurish ishtirokchilariga ayrim yengil-
liklarni, jumladan, dehqonlarga qarzlaridan kechilishini, 
ular 
ning oilalari cherkov himoyasiga o‘tishini e’lon qiladi. 
Salib yurishlari ishtirokchilarining maqsad va vazifalari. 
Deh 
qonlar salib yurishlarida qatnashish orqali o‘zlarining 
og‘ir hayo 
tidan qutulib, Sharqda mulkka va baxtli ha-
yotga erishishga umid qilganlar. Salibchilarning ko‘pchili-
6 — Jahon tarixi 7

82
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
66-rasm. Salib yurishi ishtirokchilari
gini, asosan, ritsarlar tashkil etib, aksari boy bo‘lmagan 
xonadonlardan edilar. Oilaning kichik o‘g‘illari, mayorat 
tizimi bo‘lganidan, ya’ni meros katta o‘g‘ilga qoldirilgani 
sababli, ota-onalari merosining katta qismiga umid qilma-
salar ham bo‘lardi. 
Bu holatdagi ritsarlar o‘zlariga shon-shuhrat va boylik 
istab yo‘l 
ga chiqqanlar. Gersoglar, graflar va hatto ayrim 
qirollar hamda imperatorlar ham Sharqqa jo‘naydilar. Ular 
o‘zlariga yangi hu 
dudlar va fuqarolarni bo‘ysundirishni 
maqsad qilganlar. 
Qo‘shin bilan savdogarlar ham yo‘lga chiqib, ular 
Sharq mollari bilan savdo qilish orqali tez boyib ketishni 
orzu qilganlar. Albatta, salib yurishi ishtirokchilari faqat 
foydani o‘ylagan desa xato bo‘ladi. Moddiy manfaat 
ularda «payg‘ambar qabri»ni musulmonlardan xalos etish 
muqaddas ish ekanligiga ishonch bilan mujassamlashgan.
1. Sàlib yurishlàri nimà? Ulàrning bo‘lish sàbàblàri-
ni  ko‘r sàting?
2. Katolik cherkovi salib yurishlaridan qanday maq-
sadlarda foydalanishni ko‘zlagan?

83
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
3. Salib yurishlari uchun Yaqin Sharqda qanday 
qulay sharoit yuzaga keladi?
4. Rim papasi Urban II salib yurishlari qatnashchi-
lariga nimalarni va’da qiladi?
20-§. DASTLABKI SALIB YURISHLARI
Birinchi sàlib yurishi. Birinchi sàlib yurishlàrigà Fran-
siya, Itàliya và Gårmàniyaning turli vilîyatlàridàn kel-
gan ritsàrlàr to‘plàngàn. Ulàr yaõshi qurîllàngàn, zàrur 
îzuqà và pul bilàn ta’minlàngàn edilàr. Vizàntiya pîytàõti 
Kînstàn 
tinîpîldà 1096-yilning kuzidàn to‘plànà bîshlà 
gàn 
ritsàrlàrga impåràtîr Àlåksåy I vàssàllik qàsàmyodini qàbul 
qildirgan. Ya’ni Yaqin Sharqda tuzilajak xristian davlatlari 
Vizantiyaga siyo 
siy qaram bo‘lishi lozim edi.
Yurishlàr Suriya bilan Falastin-
da salibchilarning o‘z davlatlarini 
tuzi 
shi bilàn yakunlànàdi. Ularning 
ichida  Quddus qirolligi salibchilar-
ning asosiy davlati edi. Sàlibchilàr 
Quddusni egallashdà birgina jîmå 
màsjididà 10 ming musulmînni o‘l-
di 
ràdilàr. Yahudiylàr o‘z sinàgîgàsi 
(ibîdàtõînà)dà yondirib yubîrilàdi. 
Qirg‘in pàytidà ko‘plàb àyollàr và 
bîlàlàr hàm hàlîk bo‘làdi. Shaharliklàr uyigà bîstirib 
kirgàn ritsàr eshikkà qàlqînni îsib qo‘yar và bu uy 
bàrchà jihîzlàri bilàn yangi õo‘jàyingà o‘tgàn 
ligini ànglàtàr 
edi.
Sàlibchilàr Yaqin Sharqdà. Yevropadàn kålàyotgàn 
ritsàrlàr îqimi õristiànlàrgà istilî qilingàn hududlàrni 200 
yilchà qo‘ldà sàqlàsh imkînini båràdi.
Yaqin Sharqda sàlibchilàr màhàlliy dåhqînlàrni qàràm-
likkà tushi 
ràdilàr. Yangi õo‘jàyinlàr hosilning 1/3 qismini 
sîliqqà îlà bîshlàydi. Ungà qo‘shimchà tarzda àhîli 
qirîlgà, õristiàn cher 
kovigà hàm sîliq to‘làshgà màjbur 
67-rasm.  Arablarning 
ritsarlar bilan jangi

84
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
68-rasm. Salibchilarning Quddusni qamal qilishi
etilàdi. Nàtijàdà màhàlliy àhîlidà sàlibchilàrgà nisbàtàn 
nàfràt kuchàyib, qo‘zg‘îlînlàr ham bo‘lib turadi. 
Diniy-ritsarlarning ordenlari. Falastinda tashkil etilgan 
diniy-ritsarlik ordenlari odatdagi rohiblar ordenlaridan 
tubdan farq qilgan. G‘arbda oddiy rohiblarning asosiy ishi 
ibodat va mehnat qilish bo‘lsa, diniy-ritsarlik ordeni a’zo-
larining asosiy vazifasi urush edi. 
Dastlabki diniy-ritsarlik ordeni gospitalyerlar ordeni 
bo‘lgan. Uni ba‘zida ioanniylar ordeni ham deyishadi. 
Musulmonlar Falastinni qayta egallaganidan so‘ng or-
den dastlab Rodos oroliga, bir necha asr o‘tib Maltaga 
ko‘chib  joylashadi.
Quddusga kelayotgan ziyo 
ratchilarni himoya qilish 
uchun tuzilgan ikkinchi ritsarlik ordeni dastlab tampliyerlar 
deb nomlangan. U Quddusdagi ritsarlar joylashgan tepalik 
nomi bilan atalgan.
Tampliyerlar xayriya va in’omlar olishdan tashqari, 
sudxo‘rlik bilan ham shug‘ullangan. Yevropada ularning 
boyliklari haqida afsonalar to‘qilgan. 

85
III BOB. JAHON XALQLARI O‘RTA ASRLARNING RIVOJLANGAN DAVRIDA
Uchinchi yirik diniy-ritsarlik ordeni Muqaddas Bibi 
Maryamga bag‘ishlangan. Undagi ko‘pchilik ritsarlar Ger-
maniyadan bo‘lgani uchun, uni Nemis (lotincha Tevton)