Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)

Urushning yakunlàri. Jànnàning qàh 
ràmînligi fransuz-
làrning vàtànpàrvàrlik tuyg‘usini kuchàytirib, îzîdlik 
urushidà kåskin burilish yasàydi. Inglizlàrning kåtmà-kåt 
màg‘lubiyatlàri 1453-yildà sulh tuzilishi bilàn tugàydi. Ulàr 
iõtiyo ridà  fàqàt  Kàlå  pîrti qîlàdi.
G‘àlàbà qirîl hîkimiyatining kuchàyishigà îlib kåladi. 
Qi 
rîl 
ning muntàzàm qo‘shini tuzilà bîshlàydi. Sîliqlàr 
ning 
mun 
tàzàm yig‘ilishi îrqàli dàvlàt dàrîmàdlàri îshadi. 
Màrkàzlàshtirish yakunlàri. Kàrl VII uning o‘g‘li Lyu-
dîvik XI (1461–1483) o‘z siyosàtini Bråtàn và Ànju ger-
soglàrini bo‘ysun 
dirishdàn bîshlàydi. Bunga javoban yirik 
fåîdàllàr «Jàmiyat bàõt-sàîdàti ittifîqi»ni tuzàdilàr. Uning 
ràhbàri  Kàrl Burgundskiygà qàrshi Lyudîvik muvaffaqiyatli 
kurash olib borib, Burgundiyaning g‘àrbiy qismini Fransi-
yagà qo‘shib îladi.
Fransiyaning jànubidàgi Prîvàns vilîyati Màrsål pîrti 
bilàn 1481-yilda qirîl hukmigà o‘tàdi. Lyudîvikning vîrisi 
Kàrl VIII ning 1491-yilda Bråtàn  gårsîgining qizi Ànnàgà 
uylànishi bilàn Fransiyaning màrkàz 
làshuvi yakunlànàdi.
XV asr oxiriga kelib butun Fransiya yaxlit markaziy 
hokimiyatga bo‘ysundirildi. 
1. Õàritàdàn Fransiyaning XI–XIV àsrlàrdàgi hu-
dudlàrini tîpib ko‘rsàting.
2. Fransiyaning XV àsrdà XI àsrdàgigà nisbàtàn 
kuchli màm 
làkàt ekànligini misollar asosida tàs-
diqlàb båring.
3. 1420-yildagi shàrtnîmà Fransiyagà qàndày o‘zgà-
rishlàr îlib kålgàn?
4. Õàlq îzîdlik hàràkàti và Jànnà d’Àrkning yuz 
yil 
lik urushdàgi o‘rnini bàhîlàng.

98
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
80-rasm.  Gastings  jangi
26-§. ANGLIYADA MARKAZLASHGAN 
DAVLATNING TASHKIL TOPISHI
Nîrmàndlàr istilîsi. Angliyada qirîl hîkimiyatining zàif-
lashuvi uni dàniyaliklàrning tàlînchilik màydînigà àylàn-
tiràdi. Angl-sàks 
làr bunga qàrshi XI àsrning 40-yillàridà 
qo‘z 
g‘îlîn ko‘ 
tàrgànidà, ulàrgà Fransiya 
ning shimîlidàgi 
Nîr 
màndiya gersogi yordamga keladi. Ammo ko‘p o‘tmày 
bu ko‘màk båg‘àràz bo‘lmàgàni tàsdiqlànàdi. 
Nîrmàndiya gersogi Vilgålm  qo‘shinlàri 1066-yilda Àng 
-
li 
yagà kålib tushàdi. Gàstings jàngidà nîrmàndlàrning îtliq 
ritsàrlàri inglizlàr piyodà qo‘shinini qurshàb îlàdi. Àngliya 
qirîli  Gàrîld và uning qo‘shini tångsiz jàngdà hàlîk bo‘-
làdi. Nîrmàndiya gersogi qirîllik tàõtini egàllàb, Vilgålm I 
nîmini îlàdi.
Fåîdàl jàmiyatining uzil-kåsil o‘rnàtilishi. Vilgålm mà-
hàlliy fåîdàllàr – angl-sakslar yerlàrini tîrtib îlib, o‘z 
 
ri 
tsàrlàrigà bo‘lib båràdi. Ayni paytda kichik và o‘rtà yer 
egàlàri o‘z mulklàrini sàqlàb qîlishadi. Màmlàkàtni itîàtdà 
sàqlàsh uchun kuchli qirîl hokimiyati zàrur edi. Vilgelm
0
I 

99
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
barcha yirik yer egalàrini qirîlgà sîdiqlikkà qàsàmyod 
qildiràdi.   
Qirîlning eng yirik mulkdîr bo‘lishi, bàrînlàrgà esà 
yer-mulklàri 
ning turli vilîyatlàrdàn tàqdim etilishi Fran-
siya 
dàgi kàbi mustàqil gràf 
liklàrning tàshkil tîpishigà to‘s-
qin 
lik qilàdi. Nîrmàndlàr istilîsi nàtijàsidà Àngliya dåh-
qînlàrigà zulm o‘tkàzish kuchàyadi. 
O‘z hokimiyatini mustàhkàmlàsh màqsàdidà nîrmàndlàr 
Àngliya bo‘ylàb ko‘plàb qàl’àlàr qurdirgàn. Ulàrdàn eng 
màshhuri Lîndîndàgi Tàuer bo‘lib, u hozirgacha mavjud. 
Àngl-sàkslàrning dîimiy qo‘zg‘îlîn ko‘tàrish õàvfi bàrîn-
làrning qirîl tåvàràgidà yanàdà jiðslàshuvigà îlib kålàdi. 
Istilî qilingàn màmlàkàt iqtisodiy imkîniyatlàrini bilish 
màqsàdidà Vilgålm Yevropadà ilk màrîtàbà 1086-yili yer-
mulk và àhîli ro‘yõàtini o‘tkàzadi. Ro‘yõàtgà îluvchilàr 
sàvîllàrigà fàqàt hàqiqàtni aytib jàvîb bårish hàqidà 
qàsàmyod qildirilishi õàlq îràsidà ro‘yõàt vàràqàlàrining 
«Dàh 
shàtli sud kitîbi» nîmini îlishigà sàbàb bo‘làdi. 
Bàrînlàrning àhîligà zulmini chåklàsh uchun gràflik-
làrdàgi àngl-sàks màhàlliy sudlàri sàqlàb qîlinàdi. Màm-
làkàt gràfliklàrgà bo‘linib, ulàrning hàr birigà qirîl vàkili – 
shårif tàyinlànàdi.   
XII–XIII àsrlàrdàn boshlab Angliyada dåhqînlàr 
kuràshi  kuchà 
yadi. Ulàrning bir qismi o‘z õo‘jàyin-
làridàn qîchib o‘r 
mînlàrdà yashàydi. Qîchîqlàr birlàshib 
fåîdàllàr, yåpis 
kîplàr, àmàldîrlàr, qirîl sudyalàrigà hu-
jumlàr uyushtiradi. Ulàrni àhîli qo‘llàb-quvvàtlàydi. XIV 
81-rasm. 
London. Tauer 
qal’asi

100
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
82-rasm. Robin Gud
àsrdà õàlq îg‘zàki ijîdining såvimli qàhràmînigà àylàngàn 
Rîbin Gud siymosi ana shu bîylàrning dushmàni, ezilgàn 
måhnàtkàsh õàlqning himî 
yachisi sifàtidà tàsvirlànàdi.
Gånriõ II qirîlligi davri (1154–
1189)da Àngliyadà mîliya và hàrbiy 
islîhîtlàr o‘tkàzildi. Baronlarga har-
biy xizmat o‘rnigà õàzi 
nàgà «qàlqîn 
puli» sîlig‘i to‘làshigà ruõsàt båril-
di. Bu qirîlga muntàzàm yollànmà 
qo‘shin tuzish imkînini berdi. 
«Buyuk îzîdlik õàrtiyasi». III 
Salib yurishi ishtirokchisi Richard I 
Sheryurakning ukasi Iîànn qirîlligi 
davridà (1199–1216) qo‘z 
g‘olonlar 
avj olgan. O‘z kuchigà ishîn 
gàn 
qirîl gunîhkîr hi 
sîblàngàn bàrîn-
làrning mulklàrini tîrtib îlgàn, vàssàllàridàn kàttà to‘ 
lîvlàr 
tà 
làb etgàn. Nàtijàdà bu siyo 
sat barchani qirîlgà qàrshi 
qilib qo‘ygan. 
Bàrînlàr ritsàrlàr và shaharliklàr ko‘màgidà 1215-yil-
ning bàhîridà isyon ko‘tàràdilàr. Pîytàõt Lîndîn àhîlisi 
qo‘z 
g‘î 
lînchilàrgà dàrvîzàlàrni îchib båràdi. Qirîl «Buyuk 
îzîd lik  õàrtiyasi» nîmini îlgàn hujjàtni imzîlàshgà màjbur 
bo‘làdi.
Uning àsîsiy mîddàlàri bàrînlàr và ruhîniylàr màn-
fààtini ifî 
dàlàgàn. Qirîl cherkovning erkin sàylîvlàrigà 
riîya qilishini, vàssàllàrdàn îdàtdàgidàn ko‘p to‘lîvlàr 
îlmàslikni, bàrînlàrni qàmàmàslik, ulàrning mîl-mulkidàn 
màhrum etmàslik shàrtlàrini qàbul qilàdi.
Yorliq 63 mîddàdàn ibîràt bo‘lib, ritsàrlàr và erkin 
dåhqînlàrgà hàm àyrim yångilliklàr bårgan. Õususàn, 
ulàr 
dàn bålgilàngànidàn ko‘p õizmàt và to‘lîvlàr îlish 
taqiqlàngan. Hujjatda erkin kishilàrgà qirîl àmàldîrlàri 
o‘zbîshimchàliklàri và qo‘shimchà jàrimàlàrdàn himîya 
va’dà qilingàn. Låkin shartlarga àmàldà to‘liq riîya etil-
magan. 
Àngliya pàrlàmånti. Àngliyadà birinchi pàrlàmånt 
1265-yilda chàqiri 
làdi. Pàrlàmånt tàrkibidà bàrînlàrdàn 

101
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
tàshqàri, ruhîniylàr, hàr bir gràflikdàn ikkitadan ritsàr 
hàmdà yirik shaharlàrdàn ikkitàdàn vàkillàr to‘plàngàn. 
Pàrlàmånt XIV àsrdàn lîrdlàr và umum pàlàtàlàrgà bo‘linà-
di. Lîrdlàr pàlà 
tàsidà qirîl tàklif etgàn zîdàgînlàr, 
yåpiskîplàr, àbbàtlàr màjlis o‘tkàzgànlàr. Umum 
pàlàtàdà 
esà ritsàrlàr và shahar 
liklàr vàkillàri qàtnàshgàn. 
Pàrlàmånt – fransuzcha parle – «gàpirmîq» so‘zi-
dàn îlingàn.
XIV àsrdàn boshlab pàrlàmånt sîliqlàr tàyinlàshdàn 
tàsh 
qàri, qînunlàr ishlàb chiqish và qàbul qilishdà qàt-
nàshish huquqini qo‘lga kiritàdi.
1. Nîrmàndlàr istilîsining Àngliya uchun àhàmiya-
tini ta’riflàb båring.
2. Fåîdàl jàmiyatining Àngliya và Fransiyadà o‘rnà-
ti 
lishi xususi 
yatlàrini qiyoslàb, fàrqlàrini àniqlàng.
3. «Buyuk îzîdlik õàrtiyasi»ni siz qàndày tushun-
dingiz?
4. Àngliya pàrlàmånti hàqidà so‘zlàb båring.
83-rasm. Vestminster saroyi, hozirgi Buyuk Britaniya 
parlamenti joylashgan bino

102
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
27-§. ANGLIYA O‘RTA ASRLAR SO‘NGIDA
Àngliya yuz yillik urushlàr dàvridà. Yuz yillik urushlàr 
Àngliya iqtisîdiyotigà ham kàttà zàràr yåtkàzdi. Qirol Ri-
chàrd II 1377-yilda mamlakatda qo‘shimchà jîn sîlig‘i 
jîriy etdi. 1380-yilda jîn bîshi sîlig‘i 3 bàrà 
vàrgà îshiril-
di. Sîliqni yig‘ishdàgi suiistå’mîlliklàr, nîhàqliklàr Angli-
yadà õàlq qo‘z 
g‘îlîni boshlanishigà sabab bo‘ldi.
Kàmbàg‘àl ruhîniylàr va rîhiblàrdàn õàlq vîizlàri 
yåtishib chiqqan. Õàlq îràsidà kàttà îbro‘gà erishgàn Jîn 
Bîll o‘z va’zlàridà «Îdàm Àtî yer hàydàb, Mîmî Hàvî 
chàrõ yigirgàn paytdà kim dvîryan bo‘lgàn!» dåb àytgàn 
kinîyali so‘zlàri qishlîqlàrdà tåz-tåz tàkrîrlàngàn. Jon 
Boll hamma odam teng, yer esa uni ishlayotgan kishini-
ki ekanligini ana shu bilan isbotlar edi. U àrõiyåpiskîp 
buyrug‘i bilàn qàmîqqà îlingan.
Uît Tàylår qo‘zg‘îlîni. Qo‘z 
g‘îlîn 1381-yilning mày 
îyi 
dà sîliq yig‘uvchilàr bådîdligidàn bîshlànib, tåz îràdà 
Àngliyaning kàttà qismini qamràb îlà 
di. Qo‘zg‘îlînchilàr 
tîmînidàn îzîd etilgàn Jîn Bîll uning ràh 
 
bàr 
làridàn 
bi 
rigà àylànàdi. Dåhqînlàrdan iborat qo‘z 
g‘îlînchilar 
tunu 
kàsîz Uît Tàylår bîshchiligida pîytàõtgà yo‘l îlàdi. 
84-rasm.  Uot Tayler qo‘zg‘oloni

103
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
Londonliklar qo‘zg‘olonchilarga shahar darvozalarini ochib 
beri 
shadi. Qirol a’yonlari, taniqli amaldorlarning uylariga 
o‘t qo‘yiladi. Aybdor deb topilgan amaldorlar qatl etila 
boshlanadi.
Yosh qirol Richard II qo‘zg‘olon-
chilar bilan muzo 
karalar boshlash-
ga majbur bo‘ladi. Uchràshuvda 
qàbul qilin 
gàn «Màyl End» dàsturigà 
binîàn: dåhqînlàrning qàràmligini 
båkîr qilish, erkin sàvdîgà ruõsàt 
bårish, yer sîli 
g‘ini kàmàytirishgà rî-
zilik beriladi. Qirol bilan uchrashuv-
dan so‘ng qo‘zg‘olonchi 
larning o‘ziga 
to‘q qismi uylariga tarqalishadi. Lekin 
qo‘z 
g‘îlînchilarning kambag‘al qismi 
bunga qîniqmày Lîndîndà qîladi 
và qirîl bilàn yana uchràshish uchun Smitfildgà boràdi-
lar. Yangi ishlab chiqilgan dasturda fåîdàllàr tîrtib îl-
gàn yaylîv và o‘rmînlàrni qàytàrish, ibîdàtõînà yerlàrini 
musodara qilib dåhqînlàrga bo‘lib bårish, àhîlini tång 
huquqli bo‘lishini ta’ 
minlàsh kàbi talablàr bîr edi.
Uchràshuv pàytidà qirîl à’yonlàri 
dàn biri bilàn jànjàllà-
shib qîlgàn Uît Tàylår to‘qnashuvda yaralanib hàlîk 
bo‘làdi. Sàrîsi 
màdà qîlgàn dåhqînlàrni, ulàrning bàrchà 
tàlàblàri bàjàri 
lishi va’dà qilinib, shaharni tàrk etishgà 
ko‘ndiràdilàr. Lekin qo‘zg‘î 
l 
închilàr izidàn yubîrilgàn 
qo‘shin ulàrdàn àyov 
siz o‘ch îlàdi.
Qo‘zg‘îlîn màg‘lubiyatgà uchràsà-dà, uning ta’siridà 
Àng 
liyadà dåhqînlàrning måhnàt màjburiyatlàridàn vîz 
kåchilàdi. XV àsr dàvîmidà qàràm dåhqînlàr to‘lîv 
evàzigà îzîdlikkà erishàdi. Sîliqlàr tàrtibga solinadi. 
Àngliya XV àsrdà. Yuz yillik urush tugàgànidàn kåyin 
Àngliya tàriõidà «Qizil và îq gullàr» (1455–1485) urushi 
nîmini îlgàn urushlàr bo‘lib o‘tàdi. Bu urushda àhîli-
ning 1/4 qismi, nîmdîr fåîdàl zîdàgînlàr – baronlarning 
85-rasm.  Genrix VII 
Tyudor

104
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
dåyarli bàrchàsi qirilib ketàdi. Yîrk làrgà qàrshi Bîsvîrt 
yaqinidàgi hàl qiluvchi jàngdà (1485-yil) g‘îlib chiqqàn 
Lànkàstårlàr  õînàdîni qo‘llàgàn Gånriõ Tyudîr Àngliya 
tàõtigà kålàdi. 
Gånriõ VII Tyudîr (1485–1509) dàvridà qirîl hoki-
miyati kuchàyib bîràdi. Urushlàrdà qirilib ketgàn nîrmànd 
zîdàgînlàri o‘rnigà, lîrdlàr pàlàtàsigà kiritilgàn yangi àngl-
sàks zîdàgînlàri qirolning ishînchini qîzînishgà intiladi. 
Umum 
pàlàtàgà tàklif qilingàn ritsàrlàr và shaharliklàr hàm 
Genrix kiritgàn qînunlàrni tàsdiqlàr, ungà yangi sîliqlàr 
yig‘ishgà ko‘mak båràrdi.
1.  Yuz yillik urush davrida Angliyadagi ichki vazi-
yat haqida nima deya olasiz?
2.  Uot Tayler qo‘zg‘oloniga olib kelgan sabablarni 
ko‘rsating.
3.  Lankasterlar va yorklar sulolasi urushlarining 
Ang 
liya siyosiy tarixidagi ahamiyati nimada? 
4.  Genrix VII Tyudor mamlakatda qanday siyosat 
yuritgan?
28-§. GERMANIYA
Mamlakat xo‘jaligi. Germaniyada ishlab chiqarish 
kuchlarining o‘sishi XII asrdan boshlanadi. O‘rmonlar kesi-
lib, botqoqlar quritilib ekinzorlarga aylantirila boshlanadi. 
Mehnat qurollarining takomillashuvi hosildorlikni oshiradi. 
Donli ekinlardan tashqari zig‘ir yetishtirish, bog‘dorchilik, 
uzum chilik  rivojlanadi.
Qishloq xo‘jaligi taraqqiyoti sha 
harlar 
ning vujudga ke-
lishi, yuksalishi bilan be 
vosita bog‘liq edi. Kyoln,  Vorms, 
Frankfurt,  Ulm,  Nyurnberg,  Augsburglar yirik hunarmand-
chilik va savdo markazlariga aylanadi. Germaniya sha-
harlari qo‘shni Fransiya, Niderlandiya, Italiya, Vengriya, 
Bolqon yarimorolidagi mamlakatlar bilan qizg‘in savdo-so-
tiq olib borgan. Nemis hunarmandlari ishlab chiqar 
gan 

105
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
86-rasm. Fridrix I 
Barbarossa
movut, surp, metalldan yasalgan qurol-aslahalar, buyumlar 
boshqa o‘lkalarda ham qadr 
langan.
Siyosiy taraqqiyot. Shtaufenlar sulolasining eng mashhur 
vakillaridan biri Fridrix I Barbarossa 
(1152–1190) edi. Dastlab Fridrix o‘z 
istilolarini salib yurishlari tufayli boyib 
ketgan Italiya shaharlariga qaratadi. 
Bunga  faqat Milan va Lombar-
diyaning bir necha shaharlari qarshi 
chiqadi. 1158-yilda Ronkal vodiysida 
chaqirilgan seym (kengash) imperator-
ning Ita 
liyadagi hokimiyatini cheklan-
magan deb e’tirof etadi. Fridrix I ning 
Bo 
lonyadan taklif etgan eng bilimdon 
huquqshunoslari  u n in g  xizmatiga  kirib, 
qonunlar majmualarini tuzib beradilar. 
Bu qonun to‘p 
lam 
larida Fridrix I «yer-
dagi jonli qonun» deb e’tirof etiladi.
Mavjud vaziyatda Milan boshchiligida Lombardiya sha-
harlari bosqinchilarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradi. Qo‘z-
g‘olonni bos 
 
 
 
ti 
rish davomida Milan aholisiga sakkiz kunda 
shaharni tashlab ketish sharti qo‘yiladi. Lekin Milan XII 
asrning 60–70-yillarida qayta tiklanib, yangi jangga ho-
zirlik ko‘ra boshlaydi. 1176-yilda Lenyano jangida Liga 
qo‘shini imperator ritsarlarini tor-mor qiladi. Fridrix I 
Shimoliy Italiya shaharlariga kommuna – erkinlik huquqini 
berishga majbur bo‘ladi.
Innokentiy III Germaniya siyo 
satiga o‘z ta’sirini o‘tkaz-
gan Rim papasi bo‘l 
di. U deyarli barcha tomonidan 
unutilgan Barbarossaning 18 yoshli 
nabirasini dastlab german knyazlari 
1212-yilda qirol deb tan olini 
shiga 
erishadi. Keyingi papaning qo‘llashida 
Fridrix II oradan sakkiz yil o‘tib im-
perator deb e’lon qilinadi.
Fridrix II imperatorligining yigir-
ma yilidan ko‘pini Italiyada, Sitsili-
ya qirolligida o‘tkazadi. Uning sa-
87-rasm. Rim papasi 
Innokentiy III

106
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
88-rasm. Fridrix II
royida arab, vizantiyalik va yahudiy 
olimlar to‘p 
langan. Fridrixning o‘zi 
arab va yunon tillarini bilgan, lo-
tin va italyan tillarida ijod qilgan. 
Uning Palermodagi saroyi arab xali-
falarining saroyla 
rini eslatar edi. Im-
perator Sharq musiqasi, raqslari, Sharq 
ada 
biyoti va she’riyati, Sharq me’-
mor 
chi 
ligining muxlisi bo‘lgan. Sharq 
hukm 
dorlarining ayrimlari bilan do‘st 
tu  tin gan.
Imperator mamlakat bo‘ylab hara-
katlanganida uni jang 
chilar va filbon-
lar o‘tirgan fillar kuzatib borgan. Fil-
lar ortidan tuyalar, yo‘lbarslar, sherlar, 
qoplonlar yetaklab yurilgan. Fuqaro-
larda bu jarayon kuchli taassurot qoldirgan. Fridrix II 
devonxonasida lotin tilining nozik jihatlaridan foydalanib, 
maktublar, hujjatlar bitilganki, unga butun Yevropa taqlid 
qilgan. Fridrix II yozgan «Qushlar bilan ov qilish» asari 
uning bu sohadan yaxshi xabardorligidan darak beradi; 
asar hozirgacha saqlanib qolgan. Impe 
rator qator makta-
blar va Neapol universiteti asoschisidir. U cherkov yoki 
shahar kengashi emas, hukmdor tomonidan tashkil etilgan 
birinchi universitet bo‘lgan.
Zamondoshlari Fridrix II ning g‘ay 
ritabiiy qobiliyati 
va qudratiga qoyil qolib, unga «Jahon hayrati» deb nom 
be rishgan.
Fridrix II ning vafotidan so‘ng papalar tarafdorlari 
shta 
ufenlar sulolasining vakillarini taxtdan chetlatishga 
intilishgan.
Germaniyada yigirma yil davomida umuman impe-
rator saylanmaydi. Knyazlar 1273-yilda to‘planib Rudolf 
Gabsburgni taxtga o‘t 
qazadilar. Ammo Gabsburglarning 
dastlabki boshqaruvi uzoq davom etmagan Lyuksem-
burglar sulolasiga qarshi kurash olib boradi. Gabsburg-
larning 369 yillik imperatorlik davri faqat 1437-yildan 
 
boshlanadi.

107
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
Germaniyada Saksoniyaliklar, Frankoniya, Shtaufen-
lar, Lyuksemburglar, Gabsburglar sulolalari hukm-
ronlik qilgan.
German shaharlari. Nemis knyazlari, sa 
libchi ritsarlar-
ning Boltiq bo‘yidagi istilolari Germaniya 
ning shimoli-
dagi shaharlarning yuksalishiga yo‘l ochadi. Bu shaharlar 
XIV asrning o‘rtalariga kelib Ganza ittifoqiga birlashadilar. 
Bu ittifoq faqat iqtisodiy masalalar hamda savdo-sotiq bi-
langina shug‘ullanib qolmasdan, XIV asrning 70-yillarida 
Shimoliy dengizda savdodagi raqobatchisi Daniya qiroliga 
jiddiy zarba beradi.
Ganza ittifoqidan tashqari so‘nggi o‘rta asrlarda 
Germani 
yaning boshqa  qismidagi shaharlar ham yuksa-
ladi. Dunay sohili bo‘ylab joylashgan 90 ta shaharni bir-
lashtirgan  Shvabiya ittifoqi Italiya shaharlari bilan bevo-
sita savdo qilgan. Augsburg,  Ulm va Nyurnberg shaharlari 
movut, surp, ið-gazlamalar ishlab chiqarishda, metall 
buyum, qurol-aslahalar yasashda yetakchi o‘rinni egallagan.
Germaniya shaharlari Ganza va Shvabiya savdo 
itti foq  lariga  birlashadilar.
Reyn daryosi bo‘ylab joylashgan shaharlar Kyoln, 
Vorms,  Strasburglarda metall ishlab chiqarish va movut 
to‘qish rivojlangan. Bu shaharlar Niderlandiya, Fransiya 
va Italiya bilan savdo-sotiq olib borgan. 
1. Germaniya (Muqaddas Rim imperiyasi)ning rivoj-
langan o‘rta asrlardagi xo‘jaligini tavsiflab bering.
2. Yozuvsiz xaritaga Germaniya shaharlarini 
tushirib, ular haqida manbalar, internetdan olgan 
ma’lumotlaringizni gapirib bering.
3. Fridrix I Barbarossa haqida topgan ma’lumotla-
ringizni so‘zlab bering.
4. Imperator Fridrix II ni zamondoshlari nima 
sababdan «jahon hayrati» deb atashgan? Uning 
faoliyatidan lavhalar so‘zlab bering.

108
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
29-§. RUS KNYAZLIKLARI
Feodal tarqoqlik. Rus knyazliklari tarqoq va o‘zaro 
qonli urushlar girdobida edi. Bundan foydalangan qiðchoq-
lar hujumlari va 
ziyatni yanada murakkablash 
ti 
rar, ayrim 
knyaz 
lar qiðchoqlar bilan ittifoq tu 
zib, qo‘sh 
ni knyaz 
-
liklarga qarshi yurishlar ham qilardi.
Ko‘pgina knyazlar bu vaziyatdan chiqishni, nizo 
larga 
chek qo‘yishni o‘ylay boshlaydilar. Kiyev knyazi Yaroslav 
Donishmandning o‘g‘li Vladimir  Monomaxning 1097-yilda 
Lyubech shahrida knyazlarning birinchi syezdini chaqirishi 
ham, asosan, o‘zaro urushlarga chek qo‘yishga mo‘ljal-
langan. Syezdning «har  kim  o‘z  ye ri    ga  egalik  qil sin», de-
gan muhim qarori o‘zga knyazliklarga qarshi bosqinlarni 
to‘xtatishni ko‘zda tutgan edi.
Ayni paytda Kiyev knyazining mavqei pasayadi. U av-
valgidek rus yerlarini o‘g‘illariga istaganicha bo‘lib berish 
huquqidan voz ke 
chishga majbur bo‘ladi. Kiyev Rusi si-
yosiy tarqoqlik davriga kiradi.
XII asr o‘rtalarida nizolar kuchayib boradi. Rusda bu 
paytda 15 ta mustaqil knyazlik bo‘lgan. Botuxon bosqin-
lari arafasida esa ular 
ning soni 50 taga yetgan.
89-rasm. Lyubechdagi syezd. Vladimir Monomaxning 
Kiyev knyazi Svyatopolk bilan uchrashuvi

109
IV BÎB. YEVROPADÀ MARKAZLASHGAN DÀVLÀTLÀRNING TÀSHKIL TÎPISHI
Nîvgîrîd råspublikàsi. Nîvgîrîd Kiyåv bilàn àlîqàsini 
uzgàn dàstlàbki knyazlik bo‘lgàn. XI àsrdà vujudgà kålgàn 
Nîvgîrîd, kå 
yinchàlik fàqàt Rusninggina emàs, Yevropa-
ning hàm yirik hunàrmàndchilik và sàvdî màrkàzigà 
àylàndi.
Nîvgîrîd knyazligigà, an’ànàgà ko‘rà, XI àsrdà noib-
likka Kiyåv knya 
zining to‘ng‘ich o‘g‘li qo‘yilgàn. Låkin 
yillàr o‘tib màhàlliy bîyarlàr ta’siri kuchàyib, ulàr knyaz 
hokimiyatini chåklày bîshlàydilàr. Shu tàriqà Nîvgîrîd 
bîyarlàr råspublikàsigà àylànà bîràdi.
Nîvgîrîdliklàr våchåsi Mînîmàõning nàbiràsi Vsåvîlîd 
Mstislàvichni 1136-yilda knyazlik tàõtidàn chåtlàtib, zin-
dîngà tàshlàshgà qàrîr qilàdi. Aynan shu vaqtdan shahar 
uzil-kåsil fåîdàl råspublikàsigà àylànàdi. Nîvgîrîd siyosiy 
hàyotidà àsîsiy o‘rin õàlq våchåsi u  sàylàngàn shahar 
hîkimi, sàylànàdigàn «shahar dumàsi» và yåpis 
kîp qo‘ligà 
o‘tàdi.
Vlàdimir-Suzdàl knyazligi. Mîskvà. 
Mà 
hàlliy bîyarlàrning màrkàziy hî-
kimiyatgà qàrshi kuràshi XII–XIII àsr-
làrdà  Kiyåv,  Gàlich-Vîlin,  Vlàdimir-
Suz dàl knyazliklàridà hàm kuzàtilàdi. 
Vlàdimir Mînî 
màõning o‘g‘li Yuriy 
Dîlgîrukiy XII àsrdà Vîlgà và Îkà 
dàryolàri hàvzàsidàgi yerlàrni bîsh-
qàràr edi. Knyazlikdà Rîstîv, Suzdàl,