«jahon tarixi va manbashunoslik»

Dars o`tish uslubi: o`qituvchi materialni bayon qilishda suhbat usulidan foydalanadi, o`quvchilarni ijodiy izlanishga undaydi, toponimik materallarni topib, ularning ma`nosini mustaqil echishga o`rgatadi.

Suhbat uchun savollar: 1. Arablar hukmronligining qulashiga asosiy sabab nima? 2. Somoniylar davlati qachon tashkil topdi va unga kim asos soldi? 3. Xo`jalikning yuksalishiga nima sabab bo`ldi? Qanday feodal sha^arlarni bilasiz?

YAngi mavzuning konspekti. VIII asr oxiri — IX asr boshlarida xalifalik og`ir siyosiy tanglikka uchradi. Bo`ysundirilgan xalqlarni itoatda tutish arab xalifalari uchun tobora qiyin bo`lib qoldi. O`rta Osiyo xalqlarining tez-tez qo`zg`olon ko`tarib turishi, xalfalikning o`z ichidagi feodal urushlar arab xalifaligini zaiflashtirib qo`ydi va mustaqil mahalliy davlatlarning paydo bo`lishiga olib keldi. Xalifaning Xurosondagi noibi Tohir ibn Husayn (u mahalliy oqsuyak er egalari orasidan chiqqan) 821 yilda o`zini mustaqil hokim deb e`lon qildi. SHu tariqa Tohiriylar sulolasi (821 —873) ga asos solindi va bu sulola Xurosonda yarim asrdan ko`proq hukm surdi. Tohiriylar davrida O`rta Osiyoning ayrim viloyatlarini 819 yildan boshlab Somon xonadonining avlodlari — Somoniylar idora qila boshladi. Bir vaqtlar Somoniylar xalifalikka qarshi ko`tarilgan xavfli qo`zg`olonni bartaraf etishda xalifaga yordam bergan edilar, o`sha qo`zg`olon Samarqandda boshlanib, butun O`rta Osiyoga yoyilgan edi.

Tohiriylar sulolasining xalqqa qilgan jabr-zulmi mehnatkashlarni qo`zg`olon ko`tarishga majbur etdi. Qo`zg`olonga shahar hunarmandlaridan misgarlar (safforiylar) boshchilik qildi. 837 yilda Tohiriylar ag`darilib, Xurosonda Safforiylar davlati barpo qilindi. Buxoro Safforiylarga tobe bo`lishni istamadi. U somoniylarga murojaat etib, Buxoroni o`z qo`l ostiga olishni iltimos qildi. Nasr Somoniy 875 yilda ukasi Ismoilni Buxoroga hokim qilib yubordi.

«Ismoil Somoniy butun Movarounnahrni o`z qo`l ostida kuchli davlat qilib birlashtirdi. Xurosondagi Safforiylar davlatiga barham berdi va bu o`lkani o`z davlatiga qo`shib oldi. Ismoil Somoniy zamonida bu davlat har tomonlama kuchaydi. SHunday qilib, IX asr oxirlarida O`rta Osiyo arablar istibdodidan tamoman xalos bo`ldi. Poytaxti Buxoro bo`lgan mustaqil feodal davlat tashkil topdi va bu davlatni Somoniylar sulolasidan bo`lgan amirlar X asrning oxirlariga qadar idora qilib keldi.

Arablar hukmronligi davrida mehnatkash kadovarlarni arablar va mahalliy feodallar talab keldilar. Aholidan turli soliq va jarimalar undirib olish uchun xalq ommasi xonavayron qilindi. SHahdrlar vayron bo`lib, huvillab qoldi. Mamlakat xo`jaligi orqaga ketdi. Xonavayron bo`lgan ming-minglab kadovarlar shaharlarda ish qidirib yurardilar. Lekin mamlakat arab istilochilari hukmronligidan xalos bo`lgandan keyin har holda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi uchun imkon tug`ildi. YAngi-yangi kanallar, to`g`onlar, suv omborlari qurilib, minglab gektar erlar o`zlashtirildi, mamlakat chegaralari mustahkamlandi, dehqonchilik va hunarmandchilik: degrezlik, miskarlik, temirchilik, kulolchilik, to`qimachilik, shuningdek, konchilik ancha rivojlandi. YAqin SHarq mamlakatlari, Rus davlati, xazarlar, Volgabo`yi bulg`orlari hamda Xitoy bilan savdo-sotiq ishlari olib borildi.

Bu davrda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Urganch, Kesh (SHahrisabz), Marv va boshqa shaharlar xo`jalik va madaniyatning yirik markazlariga aylandi. SHahar mahdllalarining markaziy qismida hukmdorlar xonadoni a`zolari xamda boy savdogarlar, ruhoniylar va boshqa oqsuyaklar xashamatli hovli-joylar qurdilar, podsholikning qurol-yarog`, asbob, egar-jabduq ishlab chiqaradigan maxsus ustaxonalari tashkil topdi. SHaharlarning qiyofasi o`zgarib bordi: yangi imoratlar, hukumat idoralari, katta ustaxonalar, karvonsaroylar, machit, madrasa va boshqa binolar qurildi. Hunarmandchilik do`konlari, savdo rastalari ko`paya boshladi. SHaharlarga atrof qishloqlardan kosiblar, savdogarlar va boshqalar kelib joylashdi.

O`rta asr shaharlari uch qismdan iborat edi: shaxar markazidagi o`rda (ark), uning tevaragini o`rab olgan ichki shahar (shahriston) xamda tashqi shahar (rabotlar)dan tashkil topgan edi. Bir qancha rabotlar tez orada kattalashib, obod joyga aylandi. Rabotlarda katta-katta imoratlar qad ko`tardi, bozorlar va hunarmand-kosiblar mahallalari paydo bo`ldi. Bu erda zargarlar, sarroflar, to`quvchilar, kulollar, shishagarlar va boshqa shu singari kosib-hunarmandlarning uylari va do`konlari joylashgan edi.

SHaharlar bilan bir qatorda qishloqlar ham mamlakatning iqtisodiy hayotida katta rol’ o`ynaydigan bo`lib qoldi. Movarounnaxr va Xorazm vohalaridagi ko`pgina qishloqlar to`qimachilik, kulolchilik miskarlik, duradgorlik va boshqa xil hunarmandchilikda muhim o`rin egalladilar. CHunonchi, Buxoro viloyatidagi hozirgi Zandona qishlog`i Somoniylar zamonida «zandonacha» deb atalgan ip gazlamasi bilan O`rta Osiyoda va ko`pgina xorijiy mamlakatlarda nom chiqargan edi. Har ikki o`lkaning, ya`ni Movarounnahr bilan Xorazmning qishloq va shaharlarida sirlangan sopol idishlar, chiroyli va nozik qilib ishlangan shisha idishlar yasaldi.

Mamlakatning iqtisodiy jihatdan rivojlanishi ichki va tashqi savdoning kengayishiga olib keldi

Buxoro — qadimiy, tarixiy, yodgorliklarga boy shahar. Narshaxiy Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat us — Sufriya, ya`ni «Mis shahar», Madinat o`t — tujjor, ya`ni «Savdogarlar shahri» degan nomlari borligini aytadi: «Buxoro, — deb davom etadi tarixchi,— degan nom u nomlarning hdmmasidan ma`qulroqdir. Xuroson shaharlaridan birontasi ham bunchalik ko`p nomga ega emas. Bir xddisda Buxoro nomi Foxira bo`lib qolgan. CHunki «Qiyomat» kuni Buxoro shahri o`zida shahidlarning ko`pligi bilan faxr qiladi» (BT, 28-bet). Buxoroning Foxira deyilishi dinga qorilgan afsona, albatta, ikkinchidan, arab grafikasi oqibatidir. Buxoro nomi «Abdullanoma» va boshqa bir qator asarlarda «Vixara» tarzida keltirilib, otashparastlar ibodat qiladigan joy ta`riflanadi. Uning etimologiyasi xam bor.

Xalqda Buxoro — Bog`ora degan rivoyat ham bor. Buxoro so`zining etimologiyasi aniq emas.

Buxoro — sanskritcha vixara so`zidan olingan bo`lib, «ibodatxona» ma`nosini bildiradi, degan fikr bor. V. A. Livshitsning fikricha, vixara so`zi so`g`d tilida parxar shaklida kirgan. Hofizi Tanish Buxoriyning yozishicha, «Buxoro» so`zi buxor so`zidan kelib chiqqan bo`lib,O`tparastlar tilida «ilm makoni» demakdir. Bu talaffuz uyg`ur va xitoy butparastlarining tiliga yaqindir, chunki (ularda) sig`inish joylari bo`lgan ma`budalarni «buxor» deb ataydilar. Buxoro shaxrining nomi aslida Lumijkat bo`lgan (Hofizi Tanish Buxoriy, «Abdullanoma», 1-jild. T., 1966, 273- bet).

.

VIII — IX asrlarda Buxoroda katta o`zgarishlar yuz berdi. 849 — 850 yillarda shahar atrofi II darvozali devor bilan o`raldi. IX asrda mahalliy Buxoro boyonlari Ismoil Somoniy (892 — 907) boshchiligida tashabbusni o`z qo`llariga oldilar. Ular nisbatan markazlashgan, amalda xalifalikdan mustaqil bo`lgan feodal davlat tuzdilar. IX — X asrlarda u iqtisodiy va madaniy jihatdan o`rta va YAqin SHarqning asosiy shaharlaridan biriga aylandi.

Bu davrlarda ijod qilgan 30 ga yaqin shoirning nomi tarixda saqlanib qolgan. Abu Abdullo Rudakiy o`sha davrning eng ulug` shoiri bo`lgan. Rudakiyning bizga ma`lum bo`lgan eng ajoyib asarlaridan «SHarob onasi», «Qarilikka qasida» larni tilga olish, qayd etish lozim. O`rta asrning buyuk entsiklopedist olimlaridan biri buxorolik Abu Ali ibn Sino (980—1037 yillar) edi. Ibn Sinoning asosiy asarlari bo`lgan «Tib qonunlari», «SHifo kitobi», «Donishnoma» va b. q. asarlarida uning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari ifoda etilgan.

1220 yilning fevralida Buxoro CHingizxon qo`shinlari tomonidan zabt etildi. 1370 yilda esa Temur imperiyasi tarkibiga kirdi. XIV — XV asrlar mobaynida Buxoro diniy markaz vazifasini bajardi. Ulug`bek tomonidan Buxoroda (1417 yil) va G`ijduvonda (1433 yil) qurilgan madrasalar feodal hukmdorning ruhoniylarga e`tiqodi bilangina emas, balki uning olim sifatyda madaniy-ma`rifiy faoliyati bilan ham bog`liqdir.

XVI — XVII asrlarda Buxoro sezilarli darajada gullab-yashnadi. SHahar tubdan qayta qurildi, me`morchilik ansambllari paydo bo`ldi. Bu inshootlarning ko`plari bizning zamonimizgacha saqlanib qolgan. Noyob inshootlar shaharda o`ziga xos me`morchilik maktabi vujudga kelganligidan dalolat beradi. Qoraxoniylar davrida qurilgan Jome` masjidi xarobalari o`rnida Kalon masjidi (1514), uning qarshisida esa Mir Arab madrasasi (1530—1536 yillar). Baland Masjidi va Xo`ja Zayniddin masjidlari barpo etildi. KO`hna Buxoroning eskirib qolgan ko`plab monumental binolari qayta tiklandi va qisman ta`mirlandi. CHSHahar chekkalarida ulkan CHor Bakr ansambli, xovuzlar, sardobalar, ko`priklar, karvonsaroylar va Bahovuddin qishlog`ida maqbaralar qurildi. Qad`a devoridan tashqaridagi Fayzobodda ajoyib xonaqoh (1598—1599 yillar) qurildi. U chiroyli gumbazga, ichki tomoni esa ikki qavat, ganchga o`yilgan go`zal naqshlar bilan bezatilgan.

Buxoro jahondagi eng ko`hna shaharlardan biri. Olimlar taxminida, ayrim yozma manbalarda shaharning «yoshi» har xil ko`rsatilgan edi, ammo O`zbekiston Fanlar akademiyasining Arxeologiya instituti tomonidan tarix fanlari doktori A. R. Muhdmmadjonov boshchiligida olib borilgan arxeologik tekshirishlar natijasida Buxoroning «yoshi» 2300 yil ekanligi aniqlanmoqda.

Buxoro arki — hukumat markazi bo`lib, uning hokimi buxor-xudot deb atalar edi. Narshaxiy o`zidan ancha oldinroq yozilgan manbaga, ya`ni Abdulhasan Nishopuriyning «Xazoyin ul-ulum» («Ilmlar xazinasi») degan asariga asoslanib yozishicha, Buxoro qal`asi juda qadimiy bo`lgan va u tillarda doston bo`lib qolgan Siyovush hamda Afrosiyob zamonlarida qurilgan. Narshaxiy Siyovush hamda Afrosiyob zamonlarida qurilgan. Narshaxiy Siyovush qo`handizning ichida, uning sharqidagi darvoza yonida ko`milgan, degan afsonani keltiradi. Qo`handiz (qal`a) ning ikkita darvozasi bo`lgan. SHarqdagi darvoza G`o`ryon darvozasi deb, g`arbdagi darvoza Registon maydoniga ochilganligi sababli Registon darvozasi deb atalgan.

Mang`itlar sulolalari davriga doirdir. O`sha vaqtlarda Ark shahar hokimlari, keyinchalik xonlar, amirlar mansabdorlar va harbiy boshliqlar yashaydigan joy bo`lgan. XX asr boshlarida Ark aholisi taxminan 3000 kishiga etgan. Arkdan shaxdr va uning tevarak-atrof manzaralari va tepaliklar ko`rinib turadi.