Jahon tarixi

ommaviy asosini Birinchi jahon urushida eng ko‘p jabr ko‘rgan tabaqalar —
hunarmandlar, dehqonlar, urush faxriylari, ishsizlar, ertangi hayoti qanday
bo‘lishidan cho‘chib qolgan ishchilar tashkil etdi. Yirik kapital esa fashizmni
qo‘llab-quvvatladi.
Fashistlar ichki siyosatining asosiy yo‘nalishini
fashizmning mohiyati belgilab berdi. Binobarin,
fashizm hokimiyat tepasiga kelgach, A. Gitler
hukumati birinchi navbatda siyosiy demokratiyani yo‘q qilishga kirishdi. Bu
maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun har qanday jirkanch vositalarni ishga
soldi. Xususan, siyosiy partiyalar faoliyatiga barham berish uchun 1933-yil
23-fevralda Reyxstag binosiga o‘t qo‘yishni uyushtirdi va aybni kommunistlarga
ag‘darib, bolgariyalik G. Dimitrovni sud qildi. Lekin uni oqlashga majbur
bo‘ldi. Fashistlar ochiq terror yo‘liga o‘tdilar.
Fashistlarning ichki
siyosati

45
Fashistlar partiyasidan boshqa barcha siyosiy partiyalar faoliyati
taqiqlandi. A. Gitler sotsial-demokratlarni Birinchi jahon urushida
Germaniya taqdiri hal bo‘layotgan kezlarda noyabr inqilobini keltirib
chiqarganlikda, kommunistlarni esa «qizil diktaturani» o‘rnatmoqchi
bo‘lganlikda va sovetlarning josuslari sifatida aybladi.
Gitler prezident Gindenburgga «Xalq va davlatni muhofaza qilish
to‘g‘risida»gi dekretni imzolatishga erishdi. Bu dekret A. Gitlerga favqulodda
vakolatlar berdi. Endi Reyxstag boshlig‘i Gitler o‘z dekretlari bilan
mamlakatni boshqarish huquqiga ega bo‘ldi.
1934-yil 2-avgust kuni prezident Gindenburg vafot etdi. A. Gitler
prezidentlik lavozimini ham egalladi. Shu tariqa, butun hokimiyat A. Gitler
qo‘lida to‘plandi. Endi u Germaniyaning Federativ Davlat maqomini bekor
qildi, barcha darajadagi ma’muriy organlar rahbarlari tayinlanadigan bo‘ldi.
Davlat hokimiyatining bo‘linishi tamoyili harakatdan to‘xtatildi va
Reyxstagga saylov bekor qilindi hamda qonun chiqaruvchi hokimiyat
funksiyasi hukumatga topshirildi. Shu tariqa Veymar Respublikasi amalda
barham topdi.
Taqiqlangan kasaba uyushmalari o‘rniga natsistlar partiyasiga to‘liq
bo‘ysunuvchi «Germaniya mehnat fronti» tuzildi. Barcha matbuot nashrlari
yopildi yoki fashistlar nazorati ostiga olindi.
Fashizmning kelajagini tarbiyalash maqsadida «Gitleryugen» deb
ataluvchi yoshlar tashkiloti tuzildi. Davlat apparatida puxta tozalash
o‘tkazildi. Natsizmga ozgina bo‘lsa-da, muxoliflikda shubha qilinganlar
xizmat vazifalaridan bo‘shatildi. Ularning o‘rnini natsistlar partiyasi a’zolari
egalladilar.
Qurolli kuchlarning barcha zobitlari natsistlar partiyasi a’zosi bo‘lishi
shart qilib qo‘yildi. 1933-yilning oxiridayoq muxolif marralarda turuvchi
barcha tashkilotlar amalda yo‘q qilindi. Ayni paytda A. Gitler o‘z partiyasi
ichidagi muxoliflarni ham qatag‘on qildi.
Bu mash’um reja 1934-yil 30-iyun kuni tunda amalga oshirildi. Bu tun
Germaniya tarixiga «uzun pichoqlar kechasi» nomi bilan kirgan. Shu tariqa
A. Gitler Germaniyaning yagona hukmdori, partiya rahbari, fyurer, ya’ni
Germaniya xalqining cheksiz huquqqa ega bo‘lgan dohiysiga aylandi. Uning
hokimiyatini mustahkamlash asosi terror edi. A. Gitlerning fikricha, terror —
bu siyosiy raqiblarini yo‘q qilish vositasigina emas, ayni paytda butun
nemis xalqini qo‘rqitish omili, fuqarolarda qarshilik ko‘rsatish muqarrar
halokatga olib boradi, degan aqidani qaror toptirish vositasi ham bo‘lishi
kerak edi. Albatta, Gitler yalpi terror va qatag‘on siyosatini bu siyosatni
amalga oshirishga qodir bo‘lgan qudratli terrorchi tashkilotlarsiz amalga
oshira olmas edi.
Shuning uchun ham u bunday tashkilotlarni vujudga keltira oldi. Tez
orada natsistlar o‘zlarining bosh jazo idorasi — xavfsizlik otryadlarini
(qo‘riqlash qo‘shini) — SSni tuzdilar. Unga A. Gitlerning ishongan odami
G. Gimmler rahbarlik qildi.

46
SS otryadlarining vazifasi — o‘zgacha fikrlovchi odamlarni ta’qib etish,
ommaviy qirg‘in uyushtirish, pechlarda yoqib yuborish, gaz kameralarida
zaharlab o‘ldirishdan iborat edi. Shuningdek, o‘lim lagerlari (konslager)ga
olib kelingan asirlar ustidan turli tajribalar (muzlatish, zaharli o‘t ta’siri, turli
tibbiy sinovlar) o‘tkazilishini tashkil etdi.
SSning tarkibiy qismini gestapo (maxfiy politsiya) va SD (razvedka va
kontrrazvedka) tashkil etgan. Ularning asosiy vazifasi mavjud tuzumga qarshi
paydo bo‘lgan har qanday muxolifatni joyida yo‘q qilishdan iborat edi.
Ayni paytda ular zimmasiga yahudiylarni ommaviy qirg‘in qilish vazifasi
ham yuklatilgan.
Fashistlar o‘zgacha fikrlovchilar, demokratik tashkilotlar vakillari va
harbiy asirlarni ommaviy qirg‘in qilish maqsadida 15 ta o‘lim lagerlari barpo
etdilar, bu lagerlarda 10 mln ga yaqin kishi yo‘q qilindi.
Asir ayollar sochlaridan kema machtalariga iplar to‘qilgan, odam bolasi
terisidan ayollar sumkachalari, qo‘lqoplar tayyorlangan, yog‘idan sovun
ishlab chiqarishda foydalanilgan, yoqilgan murdalarning kullari o‘g‘it sifatida
ekin maydoniga sepilgan.
Asirlarning tilla tishlari sug‘urib olinib, fashistlar davlati manfaatlari
yo‘lida ishlatilgan. Davlatda oziq-ovqat tanqisligi ro‘kach qilinib,
yaratuvchilik mehnatiga noqobil bo‘lgan barcha kishilar, qariyalar, telbalar,
ruhiy bemorlar, tutqanoq kasali bilan og‘rigan bemorlarni qirib yuborishga
buyruq berilgan. Germaniyaning 275 ming aholisi o‘ldirilgan.
Natsistlar yahudiy aholini to‘liq qirib tashlash bo‘yicha maxsus dastur
ishlab chiqqanlar. Bu — insoniyat tarixida eng shafqatsiz irqiy ta’qib edi.
Xususan, Yevropada 6 mln dan ortiq yahudiy qirib tashlangan.
Fashistlar o‘z ichki siyosatlarida maktab tarbiyasiga katta e’tibor berganlar.
Maktabga qadam qo‘yilgan davrdan boshlaboq «irqiy dunyoqarash», «irqiy
ustunlik» va german qonunini sof saqlashga e’tiqod tarbiyalana boshlagan.
Maktablarda faqat natsizmga xizmat qiluvchi o‘qituvchilargina ishlagan.
1933-yilning may oyidan boshlab 18—25 yoshlilar uchun ichki mehnat
majburiyati joriy etildi. 1935-yil mart oyidan boshlab esa umumiy harbiy
majburiyat to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi.
Germaniya iqtisodiyotini harbiy izga ko‘chirish uchun zarur chora amalga
oshirildi. Shu maqsadda 1934-yil 20-yanvarda «Milliy mehnatni tartibga
solish to‘g‘risida» qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra, fuqaro uchun mehnatni
erkin tanlash huquqi bekor qilindi. 1936-yilning yozida iqtisodiyotni harbiy
yo‘nalishga o‘tkazishning 4 yillik rejasi rasman tasdiqlandi. Shu 4 yil ichida
dunyoda eng qudratli zamonaviy armiya tashkil etilishi lozim edi. Shu
yillar davomida harbiy xarajat 10 baravar oshdi. 1939-yilga kelib Buyuk
Britaniya harbiy xarajati 5 mlrd, Fransiyaniki 2,3 mlrd markani tashkil
etgani holda Germaniya harbiy xarajatlari 18 mlrd markani tashkil etdi.
1939-yilda Germaniyada diviziyalar soni 1914-yilgi darajaga yetkazildi va
ular eng zamonaviy qurol-yarog‘lar bilan qurollantirildi. Harbiy-dengiz floti
modernizatsiya qilindi.

47
Shunday qilib, Germaniya ikki jahon urushi oralig‘ida vayronalikdan
g‘arb mamlakatlari yordamida tiklandi, taraqqiy qildi. Lekin fashizm
tinchliksevar kuchlardan ustun kelib, ikki yuzlamachi siyosat yuritdi.
Dunyoga hukmron bo‘lishga intildi. Bu yo‘lda tajovuzkor davlatlar bilan
til biriktirdi. Dunyoni bo‘ysundirishga intilgan Germaniya urush olib borishga
tayyorgarlikni nihoyasiga yetkazdi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. 1918-yildagi inqilobning shart-sharoitlari va uning oqibatlari haqida nimalarni
bilib oldingiz?
2. Veymar Respublikasi va Konstitutsiya haqida so‘zlab bering.
3. Nima uchun Germaniyada 1919—1923-yil davomida keskin siyosiy vaziyat
saqlanib turgan va shiddatli siyosiy kurashlar davom etgan?
4. «Daues rejasi»dan kuzatilgan maqsad nima edi? Fransiya qanday sabablarga
ko‘ra «Daues rejasi»ning qabul qilinishiga rozi bo‘lgan?
5. 1924—1929-yillar oralig‘ida Germaniya iqtisodiy taraqqiyotida qanday
natijalarga erishdi?
6. Qanday omillar Germaniyada o‘ta millatchi revanshchi kuchlar roli oshishiga
sabab bo‘ldi?
7. Fashizm haqida nimalarni bilib oldingiz?
8. Germaniyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishining sabablari haqida
so‘zlab bering.
9. Germaniya fashistlarining ichki siyosati haqida nimalarni bilib oldingiz?
10. Fashizm insoniyatga qarshi qanday mash’um jinoyatlar sodir etgan?
JADVALNI TO‘LDIRING. GERMANIYA PREZIDENTLARI FAOLIYATI
.
r
.
T
r
a
l
t
n
e
d
i
z
e
r
P
i
m
o
n
a
g
t
a
y
i
m
i
k
o
H
i
t
q
a
v
n
a
g
l
e
k
i
t
a
y
i
l
o
a
F
5-§. Fransiya
Fransiya jahon urushida g‘olib chiqqan davlat-
lardan biri edi. Biroq bu g‘oliblik Fransiya uchun
juda katta yo‘qotishlar evaziga qo‘lga kiritildi.
Chunonchi, urush tufayli 1,4 mln nafar fransiyalik halok bo‘ldi,
750 mingi yarador, mayib-majruh bo‘lib qoldi. Urush harakatlari oqibatida
sanoati taraqqiy etgan viloyatlar vayronaga aylandi. 3 mln 250 ming
gektar haydaladigan yer foydalanishga yaroqsiz bo‘lib qoldi. Fransiya
qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylandi. 1920-yilga kelganda
Fransiyaning davlat qarzi 300 mlrd frankka yetdi. (O‘sha davrdagi
hisoblarda AQSH dan 300 mlrd dollar, Buyuk Britaniyadan esa 650 mln
funt sterling qarz bo‘ldi.)
Birinchi jahon
urushining oqibatlari
?

48
Ayni paytda urush Fransiyani G‘arbiy Yevropaning birinchi davlatiga
ham aylantirdi. Elzas va Lotaringiyaning qaytarilishi, Saar viloyati ustidan
Fransiya nazoratining o‘rnatilishi mamlakatning bundan keyingi taraqqiyotida
juda katta ijobiy rol o‘ynadi. Yangi iqtisodiy hududlar Fransiya metallurgiya
sanoati qudratini 75 foizga oshirdi.
Bundan tashqari, Fransiya hukumati vayron bo‘lgan xo‘jalikni tiklash
masalasiga ham jiddiy e’tibor berdi. Bu maqsad uchun to‘langan 100 mlrd
markaga yaqin tovon sanoatni texnologiya jihatidan qayta qurish imkonini
berdi. Bularning bari mamlakatni yanada industrlashtirish uchun qudratli
omil bo‘lib xizmat qildi, oxir-oqibatda Fransiya agrar-industrial davlatdan
industrial-agrar davlatga aylandi.
Temir rudasi qazib chiqarish bo‘yicha Fransiya Yevropada birinchi
o‘ringa chiqdi. Qudratli banklar («Mirabo», Rotshildlar oilasi, aka-uka
Lazarlar, Malle kabi) paydo bo‘ldi. Sanoatning yetakchi tarmoqlarida
«Reno», «Sitroyen», «Pejo», «Simka» kabi ulkan kompaniyalar tashkil
topdi.
Shu bilan barobar mamlakatdagi katta miqdordagi mayda korxonalar
ham saqlanib qoldi. Ular barcha sanoat mahsulotining deyarli 50 foizini
ishlab chiqardilar. Qishloq xo‘jaligida ham tub o‘zgarishlar yuz berdi.
Chunonchi, katta yer egaligi salmog‘i kuchaydi. Masalan, jami xo‘jaliklarning
3,3 foizini tashkil etgan 40 gektardan ortiq yerga egalik qiluvchi xo‘jaliklar
qo‘lida ekin maydonlarining 45,6 foizi to‘plandi. Ular urushdan oldin atigi
2,6 foiz ekin maydoniga egalik qilardilar, xolos.
Urush tufayli Fransiya mustamlakachi imperiyasi yanada kengaydi. Suriya
va Livanda Fransiya nazorati o‘rnatildi (Ular sobiq Turkiya imperiyasi
mulklari edi). Shuningdek, Fransiya Germaniyaning Afrikadagi mustam-
lakalari — Togoning bir qismi va Kamerunga ega bo‘ldi.
Fransiya jamiyati ichki hayotida shovinizm kayfiyati nihoyatda kuchaydi.
Vaqtli matbuot «Nemislar hamma narsa uchun haq to‘lashlari kerak» shiorini
keng targ‘ib etdi va mamlakatdagi millatchi kuchlar Germaniyani mumkin
qadar kuchsizlantirishga urindilar.
Ayni paytda Fransiya Sovet Rossiyasiga qarshi chet el imperiyasining
eng faol tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Chunki Rossiyaga bergan qarzlari
taqdiridan nihoyatda tashvishga tushib qolgan edi.
Fransiya hukmron doiralarining bosh maqsadi Fransiyani Yevropaning
eng qudratli, Yevropa mamlakatlari orasida hal qiluvchi so‘zni aytuvchi davlatga
aylantirish edi.
1919-yil noyabr oyida urushdan keyin birinchi
marta parlamentga saylov o‘tkazildi. Saylovgacha
o‘ng partiyalar «Milliy blok» deb ataluvchi itti-
foqqa birlashdi. Blokni o‘ta o‘ng partiyalar —
«Milliy respublikachilik partiyasi», «Respublikachi-demokratik partiya» —
tuzgan edilar. Radikallar va Respublikachilar partiyalari ularga qo‘shilgan.
«Milliy blok»
hukumati. Uning ichki
va tashqi siyosati

49
Versal shartnomasi Fransiyaga juda katta foyda keltirgan bo‘lsa-da, o‘ta
o‘ng kuchlarni u qanoatlantirmas edi. Shuning uchun ular Versal
shartnomasini Fransiya diplomatiyasining muvaffaqiyatsizligi deb
hisobladilar. Shu bois saylov oldidan o‘ta o‘ng partiyalar mamlakatda
millatchilik g‘oyalarini zo‘r berib avj oldirdilar. Ayni paytda ular aholining
ma’lum qismini «bolshevizm xavfi» bilan ham cho‘chitishga erishdilar.
Bu omillar «Milliy blok»ning saylovda g‘alaba qozonishini ta’minladi.
Ular Millat Majlisidagi jami o‘rinlarning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ini
egallashga muvaffaq bo‘ldilar. Bu o‘ng kuchlar g‘alabasining rekord dara-
jasi edi. «Milliy blok» hukumatini A. Milyeran (1859—1943) boshqardi.
«Milliy blok»ning ichki siyosatdagi asosiy vazifasi mamlakatda inqilob
ro‘y berishiga yo‘l qo‘ymaslik va ijtimoiy harakat to‘lqinini pasaytirish edi.
Shuning uchun ham u saylovchilarga ishchilarning daromadidan o‘z
ulushlarini olishlariga imkoniyat yaratish, ularga korxonalarni boshqarishda
qatnashish huquqini berish kabi chuqur ijtimoiy islohotlarni amalga
oshirishga va’da berdi.
Biroq tez orada boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi bu va’dalarni
bajarishga imkon bermadi. Aksincha, A. Milyeran hukumati, yirik kapital
xohishi o‘laroq, 8 soatlik ish vaqti joriy etish to‘g‘risidagi qonunni amalda
joriy etishga to‘sqinlik ham qildi. Soliqlar yukini kamaytirmadi. Ish haqi
oshirilishi haqidagi talablarga qarshilik ko‘rsatdi. Bunday siyosat mamla-
katda kuchli ish tashlash harakati avj olishiga olib keldi. 1919-yilda bu
harakatlarda 1,2 mln dan ortiq ishchi qatnashdi.
O‘ta o‘ng partiyalar siyosatiga qarshi pozitsiyada turadigan yirik siyosiy
kuch Fransiya sotsialistik partiyasi (FSP) edi. Biroq uning safida ham birlik
yo‘q edi. Bu partiyada o‘ng, markaz va so‘l qanot deb ataluvchi guruhlar
o‘rtasida o‘zaro ichki kurash davom etmoqda edi.
1920-yilning dekabr oyida FSPda bo‘linish yuz berdi. Bo‘linib chiqqan
qism yangi siyosiy partiya — Fransiya Kommunistik partiyasini (FKP)
tuzdi. Ijtimoiy harakatda ana shunday bo‘linishlar, shuningdek, kasaba
uyushmalarida hukumat bilan kelishishga intiluvchi tomon kuchli mavqega
egaligi hukumatni mamlakatda tub ijtimoiy islohotlarni o‘tkazishga majbur
etish imkonini bermadi.
«Milliy blok» tashqi siyosatida Fransiyaning Yevropada yetakchi davlat
bo‘lib qolishi uchun qo‘lidan kelgan barcha choralarni ko‘rdi. Chunonchi,
u Germaniyani mumkin qadar kuchsizlantirishga intildi. 1920—1921-yillarda
Fransiya ta’siri ostida Chexoslovakiya — Ruminiya — Yugoslaviya ittifoqi
tuzildi. U tarixda «Kichik Antanta» nomi bilan ham ma’lum. Bundan
tashqari, 1921-yilda ham Sovet Rossiyasi, ham Germaniyaga qarshi
qaratilgan Fransiya — Polsha harbiy ittifoqi tuzildi.
Bunga javoban Germaniya va Rossiya 1922-yilda Rapallo shartnomasi
deb atalgan savdo-iqtisodiy shartnomani imzoladilar. Shartnoma har ikkala
mamlakatning xalqaro mavqeyini mustahkamladi.
4 — Jahon tarixi

50
Fransiyaning Yevropada o‘z gegemonligini butun choralar bilan qaror
toptirishga urinishi uning Buyuk Britaniya va AQSH bilan munosabatlarini
sovuqlashtirdi. Buyuk Britaniya Yevropada Fransiyaning gegemon bo‘lishini
aslo istamas, aksincha, bu mavqega o‘zi da’vogarlik qilardi.
Xalqaro maydonda gegemonlikka da’vogar AQSH ham Fransiyaning
yanada kuchayib ketishini xohlamas edi. Shuning uchun Buyuk Britaniya
va AQSH Germaniya Fransiyaga to‘lashi lozim bo‘lgan tovon miqdorini
mumkin qadar kamaytirishga intilganlar. Buning ustiga, Germaniya tovonni
hamisha ham vaqtida va belgilangan miqdorda to‘lash qobiliyatiga ega
bo‘lmagan. Germaniya tovonning bir qismini ko‘mir bilan to‘lash
majburiyatini ham olgan edi. 1922-yilda Rur viloyatidan Fransiyaga ko‘mir
yuborishni to‘xtatdi.
Bu hodisa Fransiya metallurgiya sanoati rivojiga katta salbiy ta’sir
ko‘rsatdi. Buning oldini olish maqsadida «Milliy blok» hukumati (bu vaqtda
uni ashaddiy militarist va shovinist R. Puankare boshqarar edi) 1923-yil
yanvarda Rur viloyatiga qo‘shin kiritdi va uni bosib oldi. Biroq Fransiya
o‘z maqsadiga erisha olmadi. Rur ko‘mir konlari ishchilari (nemislar)
Germaniya hukumatining chaqirig‘i bilan ko‘mir qazib chiqarish va uni
vagonlarga ortishdan bosh tortdilar. Natijada Fransiyaning o‘nlab metal-
lurgiya zavodlarida ish to‘xtab qoldi. Ayni paytda istilochi qo‘shinni saqlab
turish hukumatni ma’nosiz katta xarajat qilishga majbur etdi. Bu xarajat
soliqlarni yanada oshirish evaziga amalga oshirildi. Mamlakatda pul
qadrsizlandi. Bu esa Fransiyada ichki siyosiy vaziyatni keskinlashtirib yubordi.
Rur istilosi xalqaro munosabatlarda tanglik yuz berishiga olib keldi. Buyuk
Britaniya Germaniyaning yonini ola boshladi. AQSH va Buyuk Britaniya
Fransiyaning Yevropa qit’asida gegemonlik o‘rnatish xomxayolini butunlay
chippakka chiqarish yo‘llarini qidira boshladilar. Bu yo‘lni topdilar ham.
Bu yo‘l Germaniya iqtisodiyotini tiklash va bu bilan Germaniyaning Yevropa
siyosiy hayotidagi rolini oshirishga xizmat qiluvchi Daues rejasini hayotga
tatbiq etish edi.
Shu tariqa Rur istilosi aslida hukumatning kaltabin siyosati bo‘lib chiqdi.
Bu istilo Fransiyaning ichki va tashqi ahvolini yomonlashtirib yubordi. Bu
esa oxir-oqibatda «Milliy blok»ning 1924-yildagi saylovda mag‘lubiyatga
uchrashiga olib keldi.
1919—1924-yillarda Fransiyaning «Milliy blok» hukumati siyosatidan
norozi ichki va tashqi so‘l kuchlar «So‘l blok» tuzishga qaror qildilar. 1924-
yilda bunday blokning tuzilishiga erishildi. Radikallar partiyasi va sotsialistik
partiya bu blokka birlashdilar. Ular saylovchilarga chuqur ijtimoiy islohot
o‘tkazish, «Milliy blok»ning xalqqa qarshi qaratilgan tadbirlarini bekor qilish,
Sovet davlati bilan diplomatik munosabat o‘rnatish, Germaniyadan Fran-
siya qo‘shinini olib chiqib ketish kabi va’dalarni berdilar va 1924-yilning
may oyida parlamentga o‘tkazilgan saylovda g‘alaba qozondilar hamda «So‘l
blok» hukumatini tuzdilar. Hukumatni Radikallar partiyasi rahbari E. Errio

51
(1872—1957) boshqardi va Rur viloyatidan Fransiya qo‘shinlarini olib chiqib
ketdi. Oktabr oyiga kelib Sovet davlatini tan oldi va diplomatik munosabat
o‘rnatdi. Uy-joy muammosini hal etish maqsadida 300 mln frank mablag‘
ajratdi.
1925-yilda og‘ir sanoatda ishlab chiqarish urushdan oldingi darajadan
oshib ketdi. Biroq «So‘l blok» hukumati milliy pulning qadrini ta’minlay
olmadi. Inflatsiya o‘sib bordi. Masalan, 1915-yilda 1 dollar 5,5 frankka
teng bo‘lgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1926-yilda 47 frankni tashkil etdi.
Hukumat mamlakatda chuqur ijtimoiy islohotlar o‘tkazilishini istamayotgan
yirik kapital qarshiligini yenga olmadi.
Buning ustiga bu hukumat Fransiya mustamlakalarida (Marokash va
Suriyada) boshlangan milliy-ozodlik harakatlarini qonga botirdi. Germaniya
masalasida hukumat AQSH va Buyuk Britaniya oldida to‘la taslimchilik
yo‘lini tutdi. E. Errio hukumatini «Daues rejasi»ni qo‘llab-quvvatlashga
majbur etdilar. Bu Fransiyaning Yevropada gegemon bo‘lish orzusiga xotima
berilganligini anglatar edi. Bu ham yetmagandek, Fransiya 1925-yilda
Lokarno shartnomasini imzoladi. Bu shartnomaning imzolanishi aslida
Fransiyaning o‘z ittifoqchilari bo‘lgan Polsha va Chexoslovakiyaga nisbatan
xiyonati edi. Chunki mazkur shartnomada bu ikki davlatning Germaniya
bilan chegaralari buzilmasligiga xalqaro kafolat berish ko‘zda tutilmagan
edi. Bunday riyokorona shartnomaning imzolanishiga Fransiyaning
Germaniyaning bo‘lajak agressiyasi tig‘ini Sharqqa burib yuborishdek
mash’um niyati sabab bo‘ldi. Bu omillarning bari o‘ng kuchlarga so‘llarni
Fransiya manfaatiga xiyonat qilishda ayblashlariga imkoniyat tug‘dirdi. Ayni
paytda Fransiyada moliyaviy inqiroz kuchayib bordi. Moliya-sanoat doiralari
frankni barqarorlashtirish uchun favqulodda soliqlar joriy etish rejasini ilgari
surdilar. Biroq Sotsialistik partiya bu rejani qo‘llab-quvvatlamadi. Natijada
1926-yilning iyun oyida «So‘l blok» barham topdi.
Sotsialistik partiya bilan orani ochiq qilgan Radikallar partiyasi o‘nglar
bilan hamkorlik yo‘liga o‘tdi. O‘ng kuchlar radikallar bilan koalitsion
hukumat tuzdilar. Bu hukumat «Milliy blok» hukumati deb ataldi va unga
yana R. Puankare (1860 — 1934) boshchilik qildi. Parlament R. Puankarega
moliyaviy islohot uchun cheklanmagan vakolatlar berdi. Chunonchi,
hukumat soliqlarni 9 mlrd frankka ko‘paytirdi. Davlat xarajatlarini
qisqartirdi. Urush nogironlariga to‘lanadigan nafaqalar kamaytirildi.
1926-yilda frankning barqarorlashuviga erishildi (1 dollar avvalgi 47
frank o‘rniga 24,8 frankka teng bo‘ldi). Inflatsiyadan eng ko‘p zarar ko‘rgan
mayda mulkdorlar R. Puankarega frank xaloskori deb qaray boshladi. Bundan
tashqari, shu yilning o‘zida davlat budjeti daromadlari ilk bor urushdan
keyingi xarajatlardan ortiq bo‘ldi.
Moliyaviy barqarorlik, o‘z navbatida, iqtisodiyotning umumiy yuksalishi
boshlanganini anglatar edi. Fransiya sanoati mahsuloti hajmi birinchi bor
urushdan oldingi darajadan ortiq bo‘ldi. 1930-yilga kelganda Fransiyada

52
ikki jahon urushi oralig‘idagi eng yuqori sanoat ishlab chiqarishiga va sav-
do aylanmasiga erishildi. U sanoat taraqqiyotining o‘sish surati bo‘yicha
Buyuk Britaniya va Germaniyani ortda qoldirdi. Iqtisodiyotda davom etgan
barqaror taraqqiyot aholi turmush darajasi o‘sishiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi. Chunonchi, 1926-yildan boshlab ishsizlik, keksalik nafaqalari
hamda kasallik, nogironlik va homiladorlik yordam pullari joriy etildi.
Jahon iqtisodiy inqirozi Fransiyaga ham ta’sir
ko‘rsatmay qolmadi. 1930-yilning oxirida Fransiya
iqtisodiyotida inqiroz boshlandi va u uzoq — 1936-
yilgacha davom etdi. Ayni paytda u juda og‘ir kechdi. Chunonchi, 1931—
1935-yillarda sanoat mahsuloti ishlab chiqarish va milliy daromad hajmi 30
foizdan ortiqqa kamaydi.
Inqirozdan ayniqsa yengil sanoat katta talafot ko‘rdi. 1934-yilda
to‘qimachilikda yalpi mahsulot ishlab chiqarish 65 foizga kamaydi. 135 ta
ip-gazlama fabrikasi yopildi. Sanoatda ishsizlar soni 1,5 mln kishini tashkil
etdi. Ish soati 10—12 soat davom etadigan bo‘lib qoldi. Ish haqi 40 foizgacha
kamaytirildi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 40