Jahon xo`jaligida iqtisodiy o’sish va ijtimoiy rivojlanish muammolari. Reja

Jahon xo`jaligida iqtisodiy o’sish va ijtimoiy rivojlanish muammolari.
Reja:

1. 
   Jaxon xo`jaligidagi integratsiya va iqtisoslashuv.
   
2. 
   Jaxon shumul iqtisodiy muammolar.
   
3. 
   Insoniy rivojlanish konsepsiyasi.
   

Jaxon xo‟jaligidagi iqtisodiy integratsiya. Xozirgacha biz asosan ayrim mamlakatlardagi milliy iqtisodiyot, iqtisodiy jarayonlar tugpisida fikr yuritdik. Ammo iqtisodiyotga xos bulgan muxim bir xususiyat shuki, u che gara bilmaydi, baynalmilal xususiyatga ega. Agar bu masalaga tarixan yondashilsa, iqgisodiyotning, xo‘jaliklarning yakinlashuv jarayoni ilgaridan ma‘lum. Masalan, eramizdan av
valgi II asrdayoq, Buyuk ipak yuli bila.n Xitoy, Yaponiya, Koreya mollari Xindiston, Eron, urta Osiyo Orkali Vizantiya va Ita liyaga olib kelingan, u yerdan sotib olingan mollar boshka mam
lakatlarga olib borilgan. Tarixiy faktlarga murojaat etilsa, har bir karvonda kup sonli odamlar, yuk ortilgan ot, tuya, xachir va boshkalar bulgan, yul bir necha oylab danom etgan. Bu xalqaro savdo yuli XIV-XV asrlarda Amir Temurning olib borgan iqtisodiy siyosati tufayli keng rivojlandi (kam boj olingan, karvon yullari karokchilardan ximoya kilingan, bir kunlik yul oxirida karvonsaroy bulgan, u yerda suv uchun kuduklar, sardoba lar kurilgan, ot-ulov, yem-xashak va ozik-ovkatlari saklangan).
Amir Temur «Dunyo savdo bilan obod bulur» degan fikr bildirgan, bu fikrning xozirgi davrda kanchalik dolzarbligi hammaga ayon. Bobur Xindistonda podsholik kilgan davrda ham bu soxada muxim ishlar kilingan. Agradan Kobulgacha bulgan yul buylab har 15 mil (1 mil=I.6 km) masofaga 6 tadan ot va unga karaydigan xizmatchilar kuyilib, ular xalqka xizmat kilgan.
Jahon bozorining vujudga kelishi XV asr oxiri va XVI asr boshi bilan belgilanadi. Chunki buyuk geografik kashfiyotlar tufayli Amerika kit‘asi, kuplab yangi orol va mamlakatlar ochildi. Ular bilan dengiz orkali iqtisodiy aloka kuchaydi, mustamlakachilik ti zimi vujudga keldi. iutisodiyotning baynalmilallashuv jarayoni doim rivojlanishda buldi va ayniksa ikkinchi jahon urushidan keyin bu jarayon mazmun jixatdan tobora chukurlashib, xududi kengayib bormokda. Jahon xo‘jaligi, uning paydo bulishi, rivojlanishi va takomillashuv konuiiyatlari, tamoyillari doim olim va mutaxassislarning diqk.at markazida bo‗lgan.
2. Halqaro iqtisodiy integratsiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi.
Xozirgi davrda dunyoda 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo‗lsa, ularning tabiiy iqlimiy sharoitlari nixoyatda turli-tuman. Ularning axolisi, xo‘jalik faoliyati, turmush tarzi ham xilma-xildir. Tarixiy, an‘anaviy sharoit tufayli har bir mamlakatda o‗ziga xos xo‘jalik faoliyati, mahsulot turlari yuzaga kelgan. Masalan, bizga yaxshi tanish bo‗lgan kartoshka, makkajuxori, pomidor, tamaki Amerika kashf etilgandan keyin bizga olib kelindi va rivojlandi. Shunday yo‗l bilan o‗zaro savdo-sotiq madaniy aloqalar kuchayib bormoqda. Ayniqsa, xalqaro savdo munosabatlari bu borada yetakchi o‗rinni egallaydi va iqgisodiy ta‘limotlarda ham bu soxada muxim yutuqlar mavjud. Xalqaro iqtisodiy integratsiya dastlab savdo soxasida keng tus olgan. Halqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqgisodiyoti allaqachon milliy davlatlar doirasidan chiqqan va bular klassiq neoklassik va neokeynschilik nazariyalar hisoblanadi. Ular XIX-XX asrlardagi iqgisodchilar
A.Smit, D.Rikardo, R.Torrens, J.S.Mill, A.Marshall (yuqorida ular bilan tanishganmiz.) J.Vayner,. G.Xaberler, G.Jonson, P.Samuelson lardirA.Smit tomonidan mutlaq afzalluk prinspi ishlab chiqilgan, unga ko‗ra, eng kam harajat talab etuvchi tovarlar ishlab chiqarish va eksport qilish samaralidir va aksincha.
Klassik iqgisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilardan bo‘lib mexnat taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas (A.Smit fikri), balki xalqaro ko‗lamda ham ob‘ektiv zarurat ekanligini isbotlab berdi. Olimning fikri shundan iboratki, prinsipial jixatdan qaralsa, har bir davlat o‗ziga kerakli barcha narsani (tovarlarni) ishlab chiqarishi mumkin, ammo bu iqrisodiy jixatdan qanchalik to‗g‗ri, degan savol turiladi. Unga javob berib, Rikardo aytadiki, har bir davlat ma‘lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi, mexnat unumdorligi bo‗yicha turlicha korsatkichga, demak nusbuy afzallukka, ustunlikka ega bo‗ladi. Solishtirma harajatlar tamoyili ham barcha mamlakatlar uchun tegishlidir va qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilish muammosini hal etilganda hisobga olinishi shart. Shu sababli ayrim davlatlarda u yoki bu soha «mustaqilligi» uchun kurash e‘lon qilinganda bu omil albatta yaxshi o‗pganib chiqilishi maqsadga muvofiqdir «Sof» ta‘limot tarafdorlari fikricha, jahon bozorida «mukammal raqobat» mavjud; barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil imkoniyatlarga ega; taklif doimo talabni vujudga keltiradi; savdo balansida o‗qini –o‗zi tartibga solish xususiyati prinsipi bor. Eksport va import baholari nisbatini tushuntirishda ular uzoq muddatli rejalarda «savdo sharoitlari» industrial davlatlar ziyoniga va agrar mamlakatlar foydasiga o‗zgarmoqdahisoblaydilar va buni yer unumdorligining pasayib borishi qonuni bilan bog‗lamoqdalar. Xalqaro savdoning neokeynschilik ta‘limoti vakillarining fikricha, har bir mamlakat ichki bozorda kuproq tovar ishlab chiqari~ga intilgani sababli mex,nat va kapital bilan bandlikning tula ervshsligi tufayli ko‗proq eksport qilishga va kamroq import qilishga intiladi. Shu sababli ham xalqaro savdo uzini-uzi tartibga soluvchi jarayon bula olmaydi, aksincha tovar eksporti kapital chiqarish bilan ragbatlantirilishi keraq import esa protekuionistik choralar bilan cheklanishi zarur. Bu choralar umummilliy manfaatlarga mos kelar emish. Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta‘limotlarda E.Xeksher, B.Olin (Shvesiya), P.Samuelson tomonidan yaratilgan «ishlab chiqarish omillarining halqaro taqsimoti» nazariyasi asosiy hisoblanadi. Ularning fikricha, har mamlakat iqtisodiyoti ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat, tabiiy resurslar) bilan bir xil ta‘minlanmaganligi bilan, demaq har bir omilning turlicha bahoga egaligi (ish haqi, foiz, renta) bilan tavsiflanadi.. Har bir mamlakat jahon bozoriga ishlab chiqarish omili nisbatan arzon bulgan yul bilan tayyorlangan tovarlar chiqarladi. Bunday ishlab chiqarish ixtisoslashuvi shunga olib keladiki, barcha davlatlar uziga qulay va foydali bulgan xo‘jalik tarmoqlarini rivojlantirib, qulay sharoit bulmagan boshqalaridan voz kechadi. Bu nazariya ishlab chiqarishning chiqimlarini mutlaqlashtiradi va xalqaro ixtisoslashuvning yarona mezoniga asoslanadi. Shu sababli jahon savdosi uyg‗un (garmonik) jarayon deb qaraladi.
Ilmiy-texnik progress bilan bogliq iqtisodiy qarashlar ingliz iqtisodchisi Jon Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari surilgan. Uning modeli buyicha texnika progressi neytral, mehnatni iqtisod qiluvchi va kapitalni iqtisod qiluvchi guruhlarga bulinadi. Texnika progresihalqaro savdoga ishlab chiqarish va iste‘mol orqali neytral, ishobiy va salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin.