Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

faktoring
(international factoring) hisoblanadi. Faktoringning bu 

---

504
turida eksportyor bank yoki faktoring kompaniya bilan global tsessiya 
shartnomasini 
tuzadi 
va 
eksportyorning 
barcha 
yoki 
ba‘zi 
importyorlaridan uning t
o‗lovlarini undirish huquqini faktorga o‗tkazadi. 
Faktoringning u yoki bu turini q
o‗llash mol sotib oluvchining pul 
mabla
g‗lariga bo‗lgan ehtiyoji va banklarda bank resurslarining 
yetarliligiga, faktoring operatsiyaning risk darajasiga bo
g‗liq. Shu va 
boshqa sabablardan kelib chiqib faktoringning qiymati, u b
o‗yicha 
komission va foiz t
o‗lovlarining miqdori past yoki yuqori bo‗lishi 
mumkin. 
 
3-
§. Faktoring xizmati bo„yicha shartnoma va uning tarkibi 
Dunyo amaliyotida faktoring xizmatlarining narxi 2 elementga 
bo
g‗liq: 
1) Xizmat k
o‗rsatish uchun haq – komission to‗lov. U o‗rtacha 
schyot-faktura narxining 0,5
–3,0 %ini tashkil qiladi, ammo ba‘zi 
hollarda bu t
o‗lov 5 %gacha ham boradi. 
2) Berilgan kredit mabla
g‗lari uchun haq – bankning kredit 
b
o‗yicha foiz stavkasi. Uning miqdori mijoz tovar hujjatlarini bankka 
taqdim qilib, pul mabla
g‗larini bankdan olgan kundan boshlab to mol 
sotib oluvchidan pul kelib tushishigacha b
o‗lgan vaqt ichidagi 
mijozning kundalik debet saldosi miqdoriga qarab belgilanadi. Ushbu 
davr mijozning bank kreditidan foydalangan davri 
– kreditning muddati 
hisoblanadi. 
Faktoring xizmati mijoziga shartnoma asosida k
o‗rsatiladi. 
Shartnomada, albatta, bankning mol yetkazib beruvchiga regress huquqi 
borligi yoki y
o‗qligi ko‗rsatiladi. 
Regress huquqiga ega b
o‗lgan shartnomada bank mol yetkazib 
beruvchiga bergan uning hujjatlarini t
o‗lab berish bo‗yicha majburiyati 
va t
o‗langan mablag‗larini qaytib olish huquqiga ega va, aksincha, 
regress huquqiga ega b
o‗lmagan shartnomada bank to‗lanmaslik riskini 
o‗z zimmasiga oladi. 
Jahon amaliyotida faktoring operatsiyalari b
o‗yicha chegaraviy 
summalarni belgilashning uch xil usuli mavjud: 
1) Kreditlash limitini ajratish. Faktoring xizmati shartnomasida 
xizmatlarni k
o‗rsatishning limit chegarasi belgilanadi. Agar MYB 
tomonidan t
o‗lanadigan summa belgilangan limitdan oshib ketsa, bank 
mol yetkazib beruvchiga barcha q
o‗shimcha mablag‗larni qaytarib 
berish huquqiga ega. Mol yetkazib beruvchi t
o‗lovga qobiliyatsiz bo‗lsa, 
505
u holda mol yetkazib beruvchining hisob vara
g‗iga kelib tushadigan 
mabla
g‗lar uning qarzdorlik summasi undirilgunga qadar bank hisobiga 
o‗tkaziladi. 
2) Har oylik yuk j
o‗natish limitini jo‗natish. Mol yetkazib beruvchi 
mijoz qarzining miqdoridan 
qat‘i nazar, shubhali qarzlardan 
su
g‗urtalanadi. Limit hafta, oy, choraklarda belgilanishi mumkin. 
3) Alohida shartnomalar b
o‗yicha sug‗urta. Bu usul alohida 
holatlarda, katta summalarda shartnomalar imzolanganda q
o‗llaniladi. 
Ba‘zi hollarda tomonlar aralashgan usullarni ham qo‗llashlari mumkin.
Faktoring xizmati t
o‗g‗risida bank mol yetkazib beruvchi bilan 
shartnoma imzolashdan oldin mol yetkazib beruvchi 
o‗z bankiga mol 
sotib oluvchining rekvizitlarini 
– to‗lovchining nomi va manzili, u bilan 
tuzilgan shartnoma shartlari, barcha qarzdorlik t
o‗lovlari summasi va 
boshqa tur 
ma‘lumotlarni taqdim etadi. Barcha ma‘lumotlarni o‗rganib 
chiqib bank kelishuv shartlari t
o‗g‗risida qaror qabul qiladi. Faktoring 
xizmatlari t
o‗g‗risidagi shartnoma yoki kelishuv, odatda, 1–4 yilga 
tuziladi. Ochiq faktoringda shartnoma yoki kelishuv t
o‗liq xizmat 
amalga oshirilishiga, yopiq faktoringda esa faqat hisob-kitob hujjatlari 
hisobini (diskontlashga) yuritishga tuziladi. 
T
o‗liq xizmat ko‗rsatish to‗g‗risidagi shartnoma yoki kelishuv 
regress huquqi bilan tuziladi (
ma‘lum vaqtga, asosan, to‗lov muddatidan 
s
o‗ng 90 kun), alohida holatlarda esa mol yetkazib beruvchi bankning 
ishonchini qozongan b
o‗lsa, regress huquqi bo‗lmasligi ham mumkin. 
Davlatlararo savdo-sotiq qiladigan korxonalarga xizmat k
o‗rsatishda 
eksport va import faktoringidan ham foydalaniladi. 
Faktoring kelishuvida faktoring turidan tashqari, shuningdek, 
quyidagilar k
o‗rsatiladi: 
• sotib oluvchilar, taqdim etiladigan majburiyatlar; 
• taqdim etiladigan majburiyatlarning limit (nazorat) summasi; 
• avans miqdori; 
• ushlab qolishlar; 
• majburiyatlarni to‗lash muddatlari; 
• faktoring operatsiyalarini bajargani uchun to‗lov miqdori; 
• yetkazib beruvchi tomonidan olinadigan qo‗shimcha xizmatlar; 
• faktoring operatsiyalari bo‗yicha chegaraviy summa; 
• regress huquqi; 
• mol sotib oluvchi tomonidan to‗lovni amalga oshirishning oxirgi 
muddati; 

---

528