Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki
Download 4.25 Mb. Pdf ko'rish
|
Bank ishi (2)
|
Quyidagi tayanch s
o„zlarga ta‟rif bering Faktoring Sotib oluvchi Debitor Ochiq faktoring Kreditor Yopiq faktoring Mol yetkazib beruvchi Regress huquqi O„z bilimini tekshirish bo„yicha savollar - Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish tartibi. - Kimlarga nisbatan faktoring qo‗llash mumkin emas. - Faktoring shartnomasini tuzish va uning elementlari. - Faktoring xizmatlarini taqdim etish shartlari. - Tijorat banklari tomonidan faktoring operatsiyalarini o‗tkazish. - Faktoring operatsiyalarining kamchiliklari. 499 oshirish jarayonida bank (faktor) tomonidan mijozga k o‗rsatiladigan bir qator boshqa komission-vositachilik xizmatlar ham tushuniladi. Faktoring operatsiyasini amalga oshirishda odatda uch subyekt qatnashadi. Bular: - faktor-vositachi (tijorat banki yoki faktoring kompaniyasi); - mol yetkazib beruvchi; - mol sotib oluvchi. 6 3 4 1 5 1. 2 24-rasm. Faktoring operatsiyasini o„tkazish jarayonlari 1 - bank (faktor) va mol yetkazib beruvchi o‗rtasida faktoring xizmati b o‗yicha shartnoma tuzish. 2 - mol yetkazib beruvchi (MYB) tomonidan mol sotib oluvchiga tovar j o‗natish, xizmatlar ko‗rsatish. 3 - MSO tomonidan yetkazib berilgan tovar va xizmatlarning hujjatlarni bank (faktor)ga berish yoki faktor tomonidan ularni (debitor qarzdorlik) sotib olish. 4 - bank (faktor) tomonidan MYBga tovar yoki xizmatlar haqini (60-85 foiz)t o‗lab berish. 5 - MYB va MSO o‗rtasida tuzilgan shartnoma bo‗yicha tovar va xizmatlarga t o‗lash muddati yetib kelganda, bank to‗lovni MSOdan undirib oladi. 6 - bank (faktor) tomonidan komissiya t o‗lovlarini ushlab qolgan holda t o‗lovning qolgan qismi (15-40 foizi)ni MSOga o‗tkazib berish. Faktoring operatsiyasini amalga oshirganlik uchun komissiya t o‗lovi ikki asosiy omilga bog‗liq bo‗ladi: birinchidan, MYBning faktoring operatsiyasiga jalb qilingan pul mabla g‗larining oboroti va summasiga; Bank, Faktoring kompaniya (Faktor) Mol yetkazib beruvchi (MEB) Mol sotib oluvchi (MSO) 500 ikkinchidan, faktoring uchun jalb qilingan kredit resurslarining miqdori va foiz stavkasiga bo g‗liq. Odatda, faktoring bo‗yicha komissiya t o‗lovi bank (faktor) tomonidan mijozga to‗lab berilgan pul mabla g‗lariga kunlik foiz stavka o‗rnatish va uni undirish orqali amalga oshiriladi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta‘sirida k o‗pgina mamlakatlarning iqtisodiyotida yuzaga kelayotgan not o‗lovlar faktoring operatsiyalarining ahamiyati va dolzarbligini yanada oshirdi. Faktoring operatsiyasi pul mabla g‗larini undirish bo‗yicha majburiyatni va t o‗lamaslik riskini o‗zida ifodalaganligi bois, u riskli operatsiyalar qatoriga kiradi. U risk bilan bo g‗liq bo‗lsada, lekin yuqori foydali bank biznesi, moliya marketingining samarali vositasi, iqtisodiyotni rivojlantirishning zamonaviy jarayonlarga mos b o‗lgan bank operatsiyalarining integratsiyalashgan shakllaridan biri xisoblanadi. Faktoring operatsiyalari xalqaro iqtisodiy munosabatlarida ham q o‗llanilib, uni xalqaro kreditning shakli sifatida qarash mumkin. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda eksportyorning importyorlarga b o‗lgan pul talablari maxsus faktoring kompaniya tomonidan sotib olinadi ( inkassatsiya qilinadi). XX asrning 50-yillaridan boshlab, amerika banklari tomonidan t o‗lovlarning to‗xtab qolishi, to‗lay olmaslik, shuningdek, eksportyorlarning kreditlarga b o‗lgan ehtiyojining o‗sishi faktoring operatsiyalarining rivojlanishiga sabab b o‗ldi. 1988-yilda xususiy xuquqni unifikatsiyalash Xalqaro instituti tomonidan qabul qilingan xalqaro faktoring t o‗g‗risidagi konventsiyaga asosan quyidagi 4 ta belgidan kamida 2 tasini qondirgan operatsiya faktoring hisoblanishi mumkin. Bular quyidagilar: 1. Qarz majburiyatlarini oldindan t o‗lab berish shaklida kreditlashjarayonining yuzaga kelishi. 2. Mol yetkazib beruvchining buxgalteriya hisobi, ayniqsa, sotuv hisobining tizimli y o‗lga qo‗yilganligi va yuritilishi. 3. Mol yetkazib beruvchi qarzning inkassatsiya qilinganlig. 4. Mol yetkazib beruvchini kredit riskidan su g‗urta qilish. O‗zbekiston Respublikasida faktoring operatsiyalari XX asrning 90-yillaridan boshlab tijorat banklari amaliyotida q o‗llanilib kelinmoqda . ―Banklar va bank faolimyati to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi qonunining 4- moddasiga binoan uchinchi shaxslar nomidan majburiyatlarning bajarilishini nazarda tutuvchi kafolatlar berish, uchinchi shaxslardan majburiyatlarning bajarilishini talab qilish 509 muammosini hal qilish, ushbu munosabatlarning barqaror b o‗lishiga k o‗maklashishi kerak. O‗zbekiston Respublikasida banklar faktoring operatsiyalarini XX asrning 90-yillar o‗rtalaridan amalga oshira boshladilar. Fuqarolik Kodeksining 42-bobi pul talabnomasi ostida mabla g‗ bilan ta‘minlash, Markaziy bankning y o‗riqnomalaridan kelib chiqib banklar faoliyatida faktoring operatsiyalari q o‗llash imkoniyatlari kengaya boshladi. Markaziy bank tomonidan faktoring operatsiyalarini amalga oshirish uchun r o‗yxat mol yetkazib beruvchining asosiy hisob raqami ochilgan bankdagina berilishiga ruxsat etilgan. Faktoring uchun bankning o‗z mablag‗lari manba bo‗ladi, ya‘ni banklar faktoring xizmatini o‗z sarmoyasi hisobiga amalga oshiradi, faktoring muddati 90 kun qilib belgilangan va faktoring operatsiyalarning samaradorligini oshirish uchun ushbu operatsiya regress huquqisiz amalga oshirilishi, ya‘ni bank mol yetkazib beruvchi hisobvara g‗idan faktoring shartnomasi bo‗yicha o‗tkaziladigan summani qaytarib olishga haqli emas. Bu shart hozirgi kunda faktoring amaliyoti va uning samaradorligini ta‘minlashga xizmat qilmoqda. Bu operatsiya orqali nafaqat mol yetkazib beruvchi, balki mol sotib oluvchi ham ijobiy imkoniyatlarga b o‗ladi. Bular: • sifatsiz tovarni sotib olish riskini bartaraf etadi; • mablag‗lar aylanishini tezlashtiradi, raqobatbardoshligini yaxshilaydi; • xarid hajmini ko‗paytiradi. Bundan tashqari faktoringning iqtisodiy afzalliklari: * likvidlilik va rentabelligini oshiradi va foydasini k o‗paytiradi; * debitor qarzdorlik tezda pul mabla g‗iga aylanadi; * debitorlar tomonidan t o‗lovlar muddatlariga rioya qilishidan mustaqil b o‗ladi; * oborot hajmi kengayadi va daromadlilik oshadi; * o‗z kapitalini iqtisodiy va moliyaviy rejalashtirish imkoniyati kengayadi; * t o‗lay olmasligi riskini kamaytiradi. Shu bilan birga faktoring maxsus jarayon b o‗lib, bu sohada yuzaga keladigan risklarni boshqarishni talab qiladi. Umuman, faktoring pul mabla g‗lari va sarmoyalar aylanishini tezlashtirish, qarzni undirib olish bilan bo g‗liq xarajatlarni kamaytirish, banklar o‗rtasida munosabatlarni osonlashtirishga yordam berib, pulning 508 Faktoring operatsiyalari quyidagilar b o‗yicha amalga oshirilishi mumkin emas: - byudjet tashkilotiga q o‗yilgan talabnomalar; - jismoniy shaxslarning qarz majburiyatlari b o‗yicha; - t o‗lovga layoqatsiz deb e‘lon qilingan korxonalarning maj- buriyatlari; - zarar k o‗rib ishlaydigan korxonalar bo‗yicha; - nolikvid balansga ega b o‗lgan korxonalar bo‗yicha; - kapital q o‗yilmalarni moliyalash bo‗yicha; - tovar t o‗lovi va barter bitimlari bo‗yicha; - bajarilgan ishga bosqichma bosqich yoki tugashi bilan haq t o‗lanadigan bo‗lsa; - agar oldi-sotdi t o‗g‗risidagi shartnomada to‗lovchi shartda kelishilgan muddatda mahsulotni qaytarish huquqiga ega b o‗lsa, shuningdek sotuvdan keyin xizmat k o‗rsatish mavjud bo‗sa faktoring q o‗llanilmaydi. Faktoring operatsiyalariga doir mabla g‗larni yetkazib beruvchining hisob raqamiga o‗tkazilishi ikki nusxada memorial order bilan rasmiylashtiriladi, ulardan bittasi shu operatsiya amalga oshirilgan kunga tegishli kunlik hujjatlarga tikiladi, ikkinchi nusxasi esa mijozning hisob raqamdan k o‗chirmasiga ilova qilinadi. Faktoring bo‗yicha hisob- kitoblar amalga oshirilganida t o‗lov talabnomasining yuqori qismida faktoring degan yozuv yoki muhr va oluvchi hisobraqamida faktoring hisob raqami k o‗rsatilishi shart. Aslida faktoring yuqori daromad keltiruvchi operatsiya b o‗lishi bilan bir qatorda, o‗ziga yarasha riskli operatsiya hisoblanadi. Bank shartnoma shartlariga muvofiq operatsiyalarni amalga oshirishi, yetkazib beruvchi va t o‗lovchi bilan amalga oshirilgan operatsiyalarning batafsil hisobini yuritishi, yetkazib beruvchini shaxsiy hisob vara g‗i holati t o‗lovchi tomonidan to‗lov talabnomalari to‗lanishi va qarzni qaytarilish holati t o‗g‗risida muntazam ravishda hisobot tayyorlashi va muddati o‗tkazib yuborilgan to‗lov talabnomalarning tahlilini amalga oshirishi shart. O‗zbekiston Respublikasida hozirgi paytda to‗lov muddatlariga rioya qilish, hamda x o‗jalik yurituvchi subyektlarning debitor va kreditor qarzdorliklarini imkon boricha kamaytirishga jiddiy e‘tibor berilmoqda. Bank faktorlar faoliyati, aynan tovar yetkazib beruvchilar va xaridorlar o‗rtasidagi munosabatlarda to‗lovlar xatari va muddatlilik 501 huquqini olish va boshqalar banklar tomonidan faktoring operatsiyalarni amalga oshirishga huquqiy asos yaratib berildi. Faktoring quyidagi funksiyalarni bajaradi. 1. Subyektning qarz majburiyatlarini kreditlash orqali uning joriy faoliyatini moliyalashtirish, faoliyatini q o‗llab-quvvatlash, manfaatlarini himoya qilish. 2. MSOdan pul mabla g‗larini undirish. 3. MYBga berilgan kredit berish ustidan monitoring yuritish. 4. Kredit riskining oldini olish v.b. Download 4.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|