Jalpi ishki o’nim esaplaw usillari ha’m onin’ ko’rsetkishlerge ta’siri

Jalpi ishki o’nim esaplaw usillari ha’m onin’ ko’rsetkishlerge ta’siri.

Jalpi ishki o’nimdi esaplawda milliy esap sistemasinan paydalaniladi. Bul esaplar- bul jalpi ishki o’nim ha’m milliy daramatti islep shig’ariw, bo’listiriw ha’m olardan paydalaniwdi harakterleytug’in o’z ara baylanilsi makro ekonomikaliq ko’rsetkishler sistemasi. «Bunday esaplawlar xaliq araliq statistikada statndart sistema sipatinda 1953-jildan baslap qollanila baslag’an. Ha’zirgi waqitta dunyanin 100den artiq ma’mleketlerinde sol siyaqli O’zbekistanda usi sistema ken’ qollaniladi».¹

Jalpi ishki o’nim- ma’mleket ekonomikaliq iskerliginin’ aniq dawir dawamindag’i uliwma na’tiyjelerin ko’rsetetug’in ko’rsetkish. Ma’mleket territoriyasinda jaylasqan barliq karxanalar(shet el ha’m qospa karxanalari da usi esapqa kiredi ) ta’repinen jami islep shig’ariw faktorlari menen islep shig’arilg’an tovarlar ha’m xizmetlerdin’ bazar qunindag’i ko’rinisi bolip, onin’ mug’dari milliy esaplar sistemasi toykarinda esaplap shig’iladi.

«Birinshi ma’rte 1934-jilda Saymon Kuznets ta’repinen jalpi ishki o’nim tu’sinigi usinilg’an. JIO’ bar bolg’an ha’m belgilengen ma’mleketler islep shigariwdin’ jilliq esabat sipatinda dunya ekonomistleri bo’leklerge bo’lgen. Jalpi ishki o’nim usi jildag’i bahalardin’ o’siwin ag’imdag’i bahalarg’a tiykarlanip du’nya bazarlarinda belgileydi».²

JIO` - sostavina sol ma`mleket rezidentlerinin` sirt el ma`mleketlerinen alg`an da`ramatlari menen sirt el ma`mleketlerine berilgen to`lemlerdin` arasindag`i sal`dosi kirmeydi.

JIO` - to`mendegi usillarda esaplaniwi mumkin:

1. O`ndirislik metodi;

2. Bo`listiriw metodi;

3. Aqirg`i paydalaniw metodi.

« JIO`di o`ndirislik metodinda esaplaw ushin tarawlar yamasa sektorlar boyinsha toplang`an rezidentlarinin` jalpi qosimsha quni (YaKK) jiynaladi. Yag`niy Ya I M = YaKK

YaKK = BShO` - ARO`

bul jerde: BShO` - barliq shig`arilg`an o`nim, yag`niy balanisli waqitta islep shig`arilg`an o`nimler ha`m xizmetler quni.

ARO` - aralik o`nim, yag`niy o`ndiris protsessinde toliw tutilg`an o`nimler ha`m xizmetler quni. »³

Milliy schetlar sistemasinin metodologiyasina ilayik o`ndirilgen tovarlar ha`m xizmetler kuni to`mendegilerdi o`z ishine aladi:

- barliq o`nimler (basqa institutsional birliklerge islep shig`arilg`an o`nimler, o`zleri tutiniw yamasa toplaw ushin shig`arilg`an o`nimler, materialliq aylanis qa`rejetlerinin` o`simi)

- basqa institutsional birliklerge, ayrim alg`anda ma`mleket basqariw organlari ha`m kommertsialliq emes mekemelerge ko`rsetilgen xizmetlerdin` quni

- u`y xojalig`i ha`m jasaw ushin ko`rsetilgen za`ru`r xizmetler quni.

Bul xizmetler (awqat asiw, kir juwiw, u`ydi jiynaw remontlaw x.t.b.) quni BShO` qunina qosilmaydi.

Araliq o`nim (ARO`) bul belgili waqitta basqa tovar ha`m xizmet islep shig`ariw ushin toliq tuting`an o`nimnin` quni. Onin` ishine to`mendegiler kiredi:

- shiyki zat ha`m materiallar, energiya, tuqim, aziq - awqat o`nimleri, da`ri, arnawli kiyim ha`m basqa

- basqa institutsional birlikler ha`m ayrim adamlar ta`repinen islengen jumislar ha`m xizmetkerler ushin to`lemler (transport xizmeti, esaplaw orninin` xizmeti, kommunal xizmeti, reklama, bank, yuristlerdin` xizmeti ha`m basqa)

- komandirovka shig`inlari

Professor X.SHadiyev JIO’ esaplawdin bo’listiriw metodinin’ formulasin ko’rsetken.

Bul usilda JIO` to`mendegi baslang`ish da`ramatlardi toplaw ja`rdeminde aniqlanadi:

JIO` - MX + S + JP⁴

Bul jerde: MX - jallanba isshilerdin miynet haqi S - o`ndiris ha`m importqa saliq (o`ndiris ha`m importqa berilgen subsidiya saliq summasinan alip taslanadi)

JP - jalpi payda ha`m jalpi araliq daramatlar

Jallang`an isshilerdin miynet haqi to`mendegi eki a`hmiyetli komponentlerdi o`z ishine aladi:

- miynet haqi;

- isshilerdin` qamsizlandiriw ushin ajiratiwlar.

Miynet haqi naq ha`m to`lemlerdin` barliq tu`rlerin, yag`niy ha`r tu`rli qosimsha to`lewler, siyliqlar, aqsha ha`m natural formadag`i to`lemlerdi o`z ishinde aladi. Bulardin` ha`mmesi o`zine tu`ser baha ha`m ka`rxana paydasi esabinan beriledi. Miynet haqi saliq to`lemey turip esaplanadi.

Sotsial qamsizlandiriw ushin ajratpalar isshilerdin` keleshekte pensiya aliw xuqiqina iye boliwi ushin a`melge asiriladi.

1^ stat.uz. internet sayti.

2 ^ uz.wikipedia.org.

3^ Y.Abdullaev . Statistika. Oqiw qollanba. T.: 2006

4^ N.Soatov. Statistika asoslari. Oqiw qollanba. T.:2004