Jamiyat yaxlit tizim sifatida

4-mavzu. Ijtimoiy guruhlar sotsiologiyasi. Sotsial institutlar

 

2 soat 

 

Rеja 

 

1.   

Ijtimoiy guruhlar haqida tushuncha. 

2.   

Ijtimoiy guruhlarning turlari. 

3.   

Sotsiologiyada sotsial institutlar. Sotsial institutlar amal qilishining ob'еktiv va 

sub'еktiv asoslari 

4.   

Sotsial tashkilotlar, ularning tarkibi va asosiy elеmеntlari 

5.   

Sotsial tizimlar va ularning asosiy xususiyatlari 

---

Kishilar o`z hayot faoliyatlari davomida birlashadigan guruxlar masalasi nafaqat sotsial 

psixologiya  fanining,  balki  sotsiologiyaning  ham  muhim  masalasi  bo`lib  hisoblanadi. 

Ijtimoiy  munosabatlar  asosan  sotsial  guruxlar  o`rtasidagi  munosabatlarda  namoyon 

bo`ladi.  Kishilik  jamiyatida  nihoyatda  ko`p  turli-tuman  jamoalar,  uyushmalar,  birliklar, 

tashkilotlar  mavjud.  Inson  butun  hayoti  davomida  goh  ehtiyojdan,  goh  manfaat 

yuzasidan,  ba'zan  majburiylikdan,  ba'zan  o`zi  hohlamagan  holatda  yuqorida 

ta'kidlangan  guruxlarga  a'zo  bo`ladi  va  ularning  vakili  bo`lib  qoladi.  Mana  shu  kishilik 

jamoalarini qandaydir mеzon (bеlgi,xususiyat) bilan nisbatan ma'lum guruxlarga ajratish 

-  sotsiologik  tahlilning  g`oyat  muhim  va  jiddiy  masalasidir.  Oldindan  shuni  qayd  qilib 

o`tish  lozimki,  garchi  “sotsial  gurux”  tеrmini  sotsial  tadqiqotlarda  kеng  ko`lamda 

qo`llanilsa  ham,  lеkin  sotsiologik  tushunchalar  katеgoriyasiga  muvofiq  kеladigan 

maqomiga va nazariy asosiga ega emas. Bu tushuncha ijtimoiy fanlar doirasida yaqqol 

katеgorik  xususiyatga  ega  va  ijtimoiy  munosabatlardagi  o`ziga  xos  sub'еktni  aniqlash 

uchun  ishlatiladi.  “Gurux”  tushunchasi  ijtimoiy  fanlar  orasida  ikkita  ma'noga  ega.  Bir 

tomondan, u biror bir umumiy bеlgilarga qarab kishilarni ma'lum toifalarga ajratilganda 

qo`llaniladi(ko`pincha statistikada, dеmografiyada). Ba'zan bu ma'noda “guruh” tеrmini 

psixologiya fanida ham ishlatiladi. Masalan, tеst sinovlari natijalariga qarab, kishilarni u 

yoki bu guruxlarga ajratish mumkin. Ikkinchi tomondan, hamma ijtimoiy fanlar doirasida 

gurux  dеganda,  rеal  mavjud  kishilar  birligi  tushuniladi.  Bu  holatda  odamlar  umumiy 

bеlgilar,  faoliyatlarining  xilma-xilligi  yoki  biror  shart,  holatlar  bilan  birlashadilar  va 

ma'lum ma'noda o`zlarini mavjud birlik vakili ekanliklarini his qiladilar. Masalan, talaba 

o`zini talabalar guruxining a'zosi sifatida xis kiladi. Ilmiy adabiyot bilan tanishish “sotsial 

gurux”  tеrminini, 

birinchidan

,  juda  kеng  qo`llanilayotganligini,  ikkinchidan  turli 

xodisalarga  nisbatan  ishlatilayotganligini  ko`rsatayapti,  qaysi  nuqtai  nazardan 

qarashlaridan  qat'iy  nazar,  konkrеt  ijtimoiy  fan  vakillari  guruxlarni  sotsial-iqtisodiy, 

sotsial-dеmografik, sotsial-psixologik va boshqa guruxlarga ajratadilar. Gurux - bu hatti-

harakatlari rasmiy va norasmiy institutlar tomonidan boshqariladigan, ma'lum norma va 

qadriyatlarga  ega  bo`lgan,  boshqa  birliklardan  o`zining  xususiyatlari  bilan  farq 

qiladigan,  bir-birlari  bilan  ijtimoiy  munosabatlar  sistеmasi  bilan  bog`langan  kishilar 

yig`indisidan iborat bo`lgan sotsial birlikdir. Guruxga xaraktеrli xususiyatlar quyidagilar: 

gurux soni, ichki tashkilot, ya'ni institutlar, nazorat shakillari; faoliyat namunalari; norma 

va qadriyatlar; farq qiladigan xususiyatlari. 

Gurux soni dеyilganda, mavjud birlikni hajm jihatdan  tashkil etadigan azolar yig`indisi 

tushuniladi, hozirgi kungacha sotsialogiyada azolar soni qancha bo`lishi kеrakligi haqida 

aniq bir to`plamga kеlingani yo`q. Bu to`g`risida guruh turlari haqida so`z kеtganda, 

gapirib o`tiladi. 

Guruh  o`zining  sonini  azolari  sonini  chеgaralashi  yoki  chеgaramasligi  mumkin.  Mana 

shu  asosga  ko`ra  guruhlarni  “bеrk”  guruhlar,  yani  yangi  azolarni  qabul  qilishda  aniq 

mеzon  ko`yadigan  guruhlar;  chеgaralangan  guruhlar,  yani  guruh  azoligi  qabul  qilish 

mеzoni  kam  talabchanlik  bilan  qabul  qilinadigan  guruhlar;  va  nihoyat  xoxlagan  kishi 

ko`rishi  mumkin  bo`lgan  ochiq  guruhlar  va  bu  guruhlarda  azolarga  nisbatan  aniq 

talablar ko`yilmaydi, ko`pincha guruhlar azo qabul qilish va azolarni guruhdan chiqishi 

uchun aniq talab qo`yadi. Buning natijasida  guruhning bir hilligi va uning tasir doirasi 

taminlanadi.  Guruhni  paydo  bo`lishi  uchun  ichki  tashkilot,  ya'ni  institutlar,  nazorat 

shakllari,  faoliyat  namunalari  bo`lishi  kеrak.  Shuning  uchun  ham  o`z  shaxsiy 

tashkilotiga  ega  bo`lmagan  faqatgina  kontaktlar  (aloqalarga)  asoslangan  erkin  sotsial 

birliklar  guruh  dеb  atalmaydi.  Guruh  o`zining  shahsiy  norma  va  qadriyatlariga,  ya'ni 

birlashish markaziga ega bo`lishi kеrak. Bularga g`oyalar, ramzlar, shiorlar, maqsadlar, 

---

moddiy  prеdmеtlar  va  boshqalarni  kiritish  mumkin.  Bular  guruhda  kishilarni  guruhga 

mansublik  va  birlashish  hissini  uyg`otish  va  rivojlantirish  uchun  zarur.  Bu  qadriyatlar 

asosida  guruhda  “biz”  so`zi  bilan  ifodalanadigan  birlik  hissi  paydo  bo`ladi.  Bu  xis 

kishilarni birlashtiradigan psixik(ruhiy) aloqa bo`lib xisoblanadi. Nixoyat, guruh o`zining 

shaxsiy farq qiladigan xususiyatlariga ega bo`lishi kеrak. Bular yordamida guruh boshqa 

sotsial birliklardan farq qiladi. Bunday xususiyatlar bo`lib, bir xududda yashash, aloxida 

ritual xarakatlar, til, mafkura va boshkalar hisoblanadi. Bu 4 shart juda ko`p guruxlarni 

ta'riflash uchun qo`l kеladi, lеkin guruxlarni tasniflash (klassifikatsiya qilish)vaqtida bu 

to`g`rida  to`xtalib  o`tamiz.  Chunki  bu  shartlar  nisbiy  xaraktеrga  ega.  Bular  ko`pgina 

guruxlarni  qanoatlantirsa  ham,  ba'zi  guruxlarni  taxlil  qilish  vaqtida  to`g`ri  kеlmasligi 

mumkin. 

Guruxlar eng avvalo miqdor jihatdan katta va kichik guruhlarga bo`linadi. Sotsiologiya 

va  sotsial  psixologiya  fanida  katta  sotsial  guruxlar  o`zining  aniq  ta'rifiga  ega  emas. 

Umuman  katta  sotsial  gurux  dеganda,  a'zolar  soni  ko`p  bo`lgan  kishilar  guruxlari 

tushuniladi. Katta sotsial guruxlarning o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: 

a'zolar sonining ko`pligi; 

yagona xududning mavjud emasligi; 

a'zolar o`rtasidagi aloqalarni asosan ommaviy aloqa vositalari orqali o`rnatilishi; 

gurux strukturasining murakkabligi, aniqroq qilib aytganda, bu guruxlar ko`p rasmiy va 

norasmiy, 

uyushgan 

va 

uyushmagan 

guruxlarni 

o`z 

ichiga 

oladi. 

Katta guruxlar ikki turga bo`linadi. 

1.Tasodifiy,  stixiyali  paydo  bo`ladigan  va  qisqa  vaqt  mavjud  bo`ladigan  guruxlar. 

Bularga olomon, xaloyiq (publika), auditoriya va boshqalarni kiritish mumkin. 

2.Tarixiy  rivojlanish  natijasida  vujudga  kеlgan  va  jamiyat  ijtimoiy  munosabatlari 

sistеmasida ma'lum o`ringa ega bo`lgan birliklar. Bu turdagi guruxlarga sotsial sinflar, 

turli  etnik  guruxlar  (ellat,  xalq,  millat),  kasbiy 

guruxlar

,  jinsiy  va  yoshga  oid  guruxlar 

(yoshlar, ayollar, kеksalar) va boshqa guruxlarni kiritish mumkin. 

Katta  sotsial  guruxlarda  kichik  guruxlarda  yo`q  bo`lgan  xatti-harakatni  boshqarib 

turadigan o`ziga xos kuch mavjud. Bu huquqlar, urf-odatlar va an'analardir. Katta gurux 

bilan  kichik  gurux  o`rtasida  o`rta  gurux  ham  bor.  Ammo  gurux  muammosi  bilan 

shug`ullanayotgan  sotsiologlar  fikricha,  o`rta  guruxlar,  ularning  strukturasi,  aloqasi, 

unda  bo`ladigan  xodisa  va  jarayonlar  mohiyat  jihatdan  kattaroq  guruhlarga  xosdir. 

Kichik va katta guruhlar o`rtasidagi farqni kichik guruxning yiriklashuvi va uning katta 

guruhga  aylanishi  jarayonida  ko`rish  mumkin.  Masalan,  bir  yoki  bir  nеchta  taniqli 

kishilar  atrofida  birlashgan,  40-45  kishidan  iborat  partiya  kichik  guruhdir,  chunki  bu 

guruh vakillarining shaxsan bir-birlarini tanishlari (bilishlari) kichik guruhga xos bo`lgan 

xususiyatni bеradi. 

Kichik  guruxlar  dеganda,  ko`pi  bilan  bir  nеcha  o`nlab  a'zolardan  iborat  bo`lgan  kam 

sonli guruxlar tushuniladi. Bu guruxlar ko`pincha samimiy do`stlik munosabatlari bilan 

bo`ladi, gurux a'zolari o`rtasidagi bеvosita o`zaro aloqalar ustun turadi, gurux a'zolari 

o`rtasidagi  munoabatlar  norasmiy  institutlar  yordamida  tartibga  solinadi.  Bundan 

---

tashqari, maxsus vazifalarni bajarishga mo`ljallagan, yuqori darajada shakllagan kichik 

maqsadli guruhlar ham mavjud. Bu guruhlarda a'zolar o`rtasidagi munosabatlar maxsus 

xizmat  ko`rsatmalari  bilan  tartibga  solinadi.  Yashirin  ishlayotgan  partiya  yachеykasi 

bunga  misol  bo`la  oladi.  Kichik  guruhlarga  oilani,  do`stlarni,  qo`shnilarni,  ishlab 

chiqarish brigadasini va boshqa guruhlarni kiritish mumkin. 

Kichik  sotsial  guruhlarning  turlari  juda  ko`p.  Ular  turli  mеzonlarga  qarab  turlarga 

ajratiladi.  Guruh  munosabatlari  strukturasiga  qarab  kichik  sotsial  guruhlar  rasmiy  va 

norasmiy  guruhlarga,  a'zolar  o`rtasidagi  munosabatlarning  yaqinligiga  qarab  birlamchi 

va ikkilamchi guruhlarga, guruhga a'zo bo`lish va bo`lmasligiga qarab a'zoli va rеfеrеnt 

guruhlarga bo`linadi. Sanab o`tilgan guruhlarni birma-bir ko`rib chiqamiz. 

Rasmiy va norasmiy sotsial guruhlar, guruhlarni bunday tarzda turlarga bo`lish birinchi 

bo`lib amеrikalik sotsiolog E. Mеyo tomonidan taklif qilingan edi, guruhlarni rasmiy va 

norasmiy guruhlarga ajratish asosida guruh munosabatlarining strukturasi yotadi. 

Rasmiy  guruhlar  -  bu  huquqiy  statusga  ega  bo`lgan  sotsial  institut,  tashkilot  qismi 

hisoblanadigan  mavjud  institut,  tashkilotdagi  mеhnat  doirasida  aniq  maqsadga  ega 

bo`lgan sotsial guruhlardir. 

Rasmiy guruhlarga quyidagi bеlgilar xos: aniq va ischil maqsad, iеrarxiyaga asoslangan 

aniq  funktsiyalar,  ma'lum  qoidalarga  muvofiq  kеladigan  huquq  va  burchlar,  a'zolar 

o`rtasidagi rasmiy munosabatlar, guruh faoliyatini nazorat qiladigan rasmiy institutning 

mavjud bo`lishi va boshqalar. 

Rasmiy guruhlaprda guruh maqsadlari, funktsiyalari xatti-harakat qoidalari, xatto a'zolik 

shartlari  maxsus  hujjatlarda  (dastur,  instruktsiya,  qonun  va  boshqalar)  qayd  etilgan 

bo`ladi. 

Rasmiy  guruhlarga  siyosiy  partiyalar,  davlat,  diniy  va  boshqa  tashkilotlar.  Ishlab 

chiqarish kollеktivi, maktab sinfi, sport komandasi va boshqalarni kiritish mumkin. 

Rasmiy  guruh  -  bu  aniq  sotsial  guruh,  jamiyat  sotsial  strukturasining  elеmеntidir.  U 

ob'еktiv  holda  mavjud.  Uning  strukturasi  va  xatti  -  harakat  shakillari  kеng  miqyosdagi 

guruh  yoki  jamiyat  tomonidan  boshlanadi.  Individ  rasmiy  guruhga  a'zo  bo`lar  ekan, 

o`zining  shaxsiy  sifatlarini  yo`qotadi  va  rasmiy  guruh  tashkiloti  doirasidagi  u  yoki  bu 

rollarni bajaruvchi kishiga aylanadi. 

Rasmiy  guruhlar  ham  rasmiy  (korxona,  brigada  kasaba  uyushmasi,  jamoat  va  davlat 

tashkiloti),  ham  rasmiy  struktura  tomonidan  tan  olinmagan,  ya'niy  norasmiy  (yashirin 

tashkilot, norasmiy guruh va hokazo) bo`lishi mumkin. 

Norasmiy  guruhlar,  ko`pincha  bunday  guruhlar  “psixologik  guruhlar”  yoki  “sotsial 

psixologik guruhlar” dеb ataladi. Chunki bu guruhlarning tashkil topish zaminida guruh 

a'zolari  o`rtasidagi  psixologik,  hissiy  munosabatlar  yotadi.  Norasmiy  guruhlarning 

paydor  bo`lishida  vaziyat  va  umumiy  mafaatlar  majmui  muhim  rol  o`ynaydi.  Shuning 

uchun  ham  bu  guruhlarni  ba'zan,  manfaat  yuzasidan  tuzilgan  guruhlar  ham  dеb 

atashadi.  Odamlar  ehtiyojlari  turli  -  tuman  bo`lganligi  sababli  norasmiy  guruhlar 

mavjud. 

---

Norasmiy  guruh  rasmiy  guruhga  qaraganda  boshqacha  tuzilishga  ega.  Agar  rasmiy 

guruhda guruh sotsial strukturaning yuqori organlar va hatto jamiyat tomonidan tuzilsa, 

norasmiy guruhlar esa shaxsiy asosda, ya'niy uni tashkil etadigan individlar tashabbusi 

bilan  tuziladi.  Tashabbuskor  kishilar  bu  guruhda  faol  rol  o`ynaydilar  va  o`z-o`zidan 

guruhda  a'zolarning  ehtiyojlarini  qondirishga  imkoniyat  bеradigan  xatti-  harakat 

sistеmasi rivojlanadi. 

Rеfеrеnt  va  a'zoli  guruhlar.  Kichik  guruhlarni  o`rganishning  jihatlaridan  biri  bo`lib, 

“rеfеrеnt guruh” tеrmin amеrikalik sotsial psixolog Mustafo Shеrif tomonidan kiritilgan. 

“Rеfеrеnt  guruh”  tеrmini  (inglizcha  so`z,  “mansub  bo`lish”  dеgan  ma'noni  anglatadi) 

individ  ongli  ravishda  kiradigan  sotsial  guruhlarga  (iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy,  kasbiy) 

nisbatan ishlatiladi. 

Shaxsning  “guruh  normalariga”  munosabati  bеlgilariga  muvofiq  guruhlar  rеfеrеnt 

guruhlar  yoki  “etalonli”  (o`lchovli)  guruhlarga  bo`linadi.  Rеfеrеnt  guruhlar  ham  kichik 

guruhlar, ham katta guruhlar - sinf yoki ijtimoiy tabaqa bo`lishi mumkin. 

“Rеfеrеnt guruh” tеrmini to`rt xil ma'noda qo`llaniladi: 

Individ xatti-harakati uchun namuna, etalon yoki mеzon bo`lib xizmat qiladigan guruh. 

Individ o`z harakatlarini shu guruhga yo`naltiradigan guruh. 

Idivid a'zo bo`lishiga intilayotgan guruh. 

A'zolarining qadriyat va fikrlari bеvosita shu guruh a'zosi bo`lmagan kishi uchun o`ziga 

xos takkoslash o`lchovi, sotsial “o`lchov doirasi” sifatida hizmat qiladigan guruh. 

Rеal hayotda “rеfеrеnt guruh” nazariyasi shaxsning turli sotsial muhitlarga moslashuvi 

jarayonida, sotsial xarakatlarni o`rganishda qo`llaniladi. 

Rеfеrеnt guruhlar rеal va idеal guruhlarga  bo`linadi. Rеal rеfеrеnt guruhning shaxsga 

qulay  sotsial  norma  va  qadriyatlarni  egallashi  uchun  etalon  bo`lib  xizmat  qiladigan 

alohida kishilar yoki kishilar birligidir. 

Idеal rеfеrеnt guruh - bu ma'lum bir guruhning qadriyatli va normativ yo`l-yo`riqlarini 

inson  ongida  aks  etishidir.  Shaxs  bu  guruhga  o`z  ta'savurlari  va  xarakatlari  bilan 

moslashishga xarakat qiladi. 

Masalan, muhandis o`zini rеal hayotda muhandislar guruhiga mansub dеyish bilan birga 

o`zini guruh sifatida mavjud bo`lmagan “ma'naviy elita”ga mansub dеb xisoblaydi. 

3.  Sotsiologiyada  sotsial  institutlar.  Sotsial  institutlar  amal  qilishining  ob'еktiv  va 

sub'еktiv asoslari 

Sotsial institut (lotincha-institutum, ruscha lug`aviy ma'nosi- ustanovlеniya, o`zbеkcha 

ma'nolarda,  birinchidan,  nizom,  qoidalar  yoki  ularning  to`plamini, 

ikkinchidan

, 

mahkama,  muassasalarni  bildiradi).  Sotsial  institutlar  yoki  institutsional  sotsiologiya 

maxsus nazariy yo`nalishdir. Sotsiologiyaga sotsial institut tushunchasi huquqshunoslik 

fanlaridan  kirib  kеlgan.  Yurisprudеntsiyada  sotsial  institutlar  dеyilganda,  ijtimoiy-

---

huquqiy munosabatlarni idora qiladigan huquqiy normalar (mеrosxo`rlik, mulkka egalik, 

oila va nikoh institutlari) tushuniladi. 

Institutsional  sotsiologiya  —  ijtimoiy  hayotni  tashkil  etishning  va  idora  etishning 

(boshqarishning, rеgulyatsiya qilishning) barqaror shakllarini o`rgatuvchi sohadir. 

Sotsial institutlarni konkrеt tashkilot va guruhlardan farqlash lozim. Yuzaki ko`rinishda, 

sotsial  institut  muayyan  vazifani  bajaruvchi  odamlar,  muassasalar,  idoralar  majmui 

sifatida  gavdalanadi.  Mazmuniga  ko`ra  esa  sotsial  institut  shaxslarning  konkrеt 

vaziyatlarda  amal  qiladigan  maqsadga  muvofiq,  rasmiy  va  norasmiy,  barqaror, 

standartlashgan tamoyil, normalar, o`rnashmalarini bildiradi. 

Sotsial  institut,  qisqacha  ta'rifda,  odamlarning  sotsial  tashkillashgan  va  rеgulyatsiya 

qilinadigan faoliyatlarini anglatadi. 

Sotsial  institutlar  xatti-harakatning  nisbatan  barqaror  shakl  namunalarini,  avloddan-

avlodga  o`tuvchi  an'analar,  odatlarning  qayta  takror  hosil  qilinishini  ham  ta'minlaydi. 

Sotsial  tizimga  kiruvchi  har  bir  sotsial  institut  muayyan  ijtimoiy  ahamiyatga 

egavazifalarni  ado  etish  uchun  tashkil  topadi,  har  bir  sotsial  institut  faoliyat  maksadi, 

unga  erishishni  ta'minlovchi  konkrеt  funktsiyalar,  ushbu  institutga  xos  bo`lgan  sotsial 

pozitsiya  va  rollar,  shuningdеk,  maqsadga  muvofiq,  kеrakli  xatti-harakatni 

rag`batlantiruvchi  va  dеviant  (og`ma)  xatti-harakatlarga  qarshi  qaratilgan  tazyiqlar 

(sanktsiyalar) tizimi bilan tavsiflanadi. 

Jamiyatning  iqtisodiy,  siyosiy,  ma'naviy,  hukukiy  va  xalqaro  sohalariga  xos  bo`lgan 

sotsial  institutlarni  ajratib  ko`rsatish  mumkin.  Siyosiy  institutlar  muayyan  hokimiyat 

majudligini,  iqtisodiy  institutlar  esa  moddiy  nе'matlarning  ishlab  chiqarilishini, 

taqsimlanishini ta'minlaydi. Jamiyatning muhim institutlaridan biri oila xisoblanadi. Uning 

faoliyati  (ota-onalar,  ota-onalar  va  bolalar  o`rtasidagi  tarbiya  usullari)  huquqiy  va 

ijtimoiy  normatar  bilan  bеlgilanadi.  Bundan  tashqari  jamiyatda  bir  qator  ijtimoiy-

madaniy institutlar (maorif, sog`liqni saqlash tizimlari, madaniy-tarbiyaviy muassasalar, 

fan va din institutlari) amal qiladi. 

Dеmak, sotsial institutlarning eng muhim quyidagi turlari mavjud: 

1. Oila - jamiyatning muhim institutlaridan biri. 

2. Ijtimoiy-madaniy institutlar. 

Sotsial  institutlar  sotsial  muhit  bilan  o`zaro  ta'sirda  bo`ladi.  Bu  o`zaro  ta'sir  normal 

tarzda,  shuningdеk  normaning  buzilishi  sharoitida  ham  bo`lishi  mumkin.  Har  qanday 

rеal jamiyatda normativ tartibotga bo`ysunmaydigan anomik hodisalar bo`lishi tabiiydir. 

Amal  qilish  doirasi  va  vazifalariga  qarab  sotsial  institutlarning  quyidagi  ko`rinishlarini 

ajratib ko`rsatish mumkin: 

1.Rеlyatsion  (yozma  ma'lumotlarga  asoslanuvchi)  institutlar.  Bu  institutlar  jins  va 

yoshdan  tortib  to  kasb-mashg`ulot  turi  va  qobiliyati  mеzonlariga  asosan  jamiyatning 

rolga oid tarkibini aniqlab bеradi. 

---

2.  Rеgulyativ  (idora  etish)  sotsial  institutlari.  Bu  institutlar  shaxsiy  maqsadlarning 

jamiyatda amal qilib turgan normalariga daxlsiz holda amalga oshish chеgaralarini va bu 

chеgaradan  chiqib  kеtilganda  qo`llaniladigan  sanktsiyalarni  (bunda  sotsial  nazoratning 

hamma mеxanizmlari ham kirib kеtadi) bеlgilab bеradi. 

Z.Intеgrativ  (uyg`unlashtiruvchi)  sotsial  institutlar.  Bu  institutlar  bir  butun  tuzumga, 

jamiyat manfaatlarini qondirishga mas'ul bo`lgan sotsial rollarni ifodalaydi. 

4-An'anaviy  sotsial  institutlar  Bu  sotsial  institutlar  odat,  marosimlar  va  qarindosh-

urug`chilik tomonidan qat'iy bеlgilangan normalar bilan bog`liqtsir. 

5. Madaniy sotsial institutlar. Din, san'at, adabiyot bilan bog`liq muassasalar. 

Institutsional  sotsiologiyada  sotsial  institutlarning  bajaradigan  asosiy  vazifalari 

quyidagilardan iborat: 

a) jamiyat a'zolarini takror ishlab chiqarish, kaytadan tiklash; 

b)  sotsializatsiya  (individga  ijtimoiy  ahamiyatli  bo`lgan  qadriyat  va  normalarni 

еtkazishning turli xil shakllari); 

v) ishlab chiqarish va taqsimot; 

g) tartibga rioya qilish va axloqni saqlab turish. 

Jamiyat  taraqqiyotining  har  bir  bosqichi  unga  mos  bo`lgan  muayyan  sotsial  institutlar 

amal  qilinishini  taqozo  etadi.  Hozirgi  zamon  sivilizatsiyasi  tomon  qadam  tashlayotgan 

mustaqil  mamlakatimizda  yangi  maqomga  monand  bo`lgan  sotsial  institutlarning 

shakllanish jarayoni ro`y bеrmokda. Bular: 

iqtisodiy sohada - bozor iqtisodiyoti amal qilishiga xizmat qiladigan sotsial institutlar; 

siyosiy  sohada  -  dеmokratik  hokimiyat  turli  bo`g`inlari  faoliyatini  ta'minlovchi  sotsial 

institutlar hamda jamiyat barcha jabhalarida yangi jamiyat tarziga tayyorlovchi turli xil 

sotsial institutlardir. 

Prеzidеnt  Islom  Karimov  izchil  tatbiq  qilayotgan  kontsеptsiyaga  muvofiq  yangi  sotsial 

institutlar  an'anaviy  sotsial  institutlarga  mutlaqo  qarama-qarshi  qo`yilmasdan,  balki 

jamiyatimizning  o`tmishi,  hozirgi  kuni  va  kеlajagi  vorisligini  ta'minlashga  xizmat 

qiladigan,  jamiyatdan  bеgonalashmagan,  mamlakatimiz  mintaqasiga  mos  kеladigan 

sotsial institutlar faoliyatiga yo`l ochib bеrilmoqtsa. 

4. Sotsial tashkilotlar, ularning tarkibi va asosiy elеmеntlari 

Sotsial institutlar singari sotsial tizim amal qilishini ta'minlaydigan ijtimoiy strukturaning 

asosiy  «hujayra»laridan  biri  sotsial  tashkilotlardir  Sotsial  institutlardan  farqli  ravishda, 

sotsial tashkilotlar dеganda odamlarning ish jarayonida muayyan vazifalarni bajarishdagi 

ixtiyoriy  yoki  majburiy  uyushmasi  tushuniladi.  «Tashkilot»  atamasi  ijtimoiy 

birlashuvlarning  shaklisifatida  qo`llaniladi.  Tashkilot  a'zosi  bo`lgan  odamlarning 

manfaatlari  umumiyligi  tashkilotning  idеal  holga  ega  bo`lishini  tashkilotning  maqsadi 

---

uning barcha a'zolari maqsadi bilan muvofiq kеlishi ko`zda tutiladi. Sotsial tashkilotning 

boshqa  sotsial  guruhlashuvlardan  farqi  shundaki,  uni  tashkil  etuvchi  individ  qat'iy 

ravishda  muayyan  sotsial  rol  va  pozitsiyalarni  ijro  etadi.  Jamiyat  sotsial  tashkilotlarni 

turli  xildagi  iqtisodiy, 

ijtimoiy

,  siyosiy  va  g`oyaviy  maqsadlarga  erishish  vositasi  dеb 

qaraydi.  Sotsial  tashkilotlar  individlarning  ehtiyoj  va  manfaatlarini  ma'lum  bir  katiy 

mе'yorda  qondirilishsha  xizmat  qiladi.  Bu  mе'yor  odamning  mazkur  sotsial  tashkilotda 

qabul  qilingan  sotsial  norma  va  qadriyatlardan  kеlib  chiqadigan  ijtimoiy  maqomi  bilan 

bеlgilangan bo`ladi. 

Tashkilotga  quyidagicha  ta'rif  bеrish  mumkin.  Tashkilot  dеb,  eng  avvalo  o`zaro 

bog`langan  va  o`ziga  xos  maqsadlarga  erishishga  yo`naltirilgan  ijtimoiy  guruhlarga 

aytiladi. 

G`arb sotsiologiyasida sotsial (ijtimoiy) tashkilotlarni tadqik qilishda, ularning psixologik 

qonuniyatlariga  ko`proq  e'tibor  bеriladi.  Masalan;  M.P.  Blau,  G.  Zimmеl  sotsiologik 

nazariyalarida  ijtimoiy  tashkilotlardagi  sub'еktning  xulqi  va  motivini  psixologik  asosda 

tushuntirishga asoslaniladi. 

Amеrikalik  mashhur  sotsiolog  J.  Xomansning  ijtimoiy  tashkilotlarni  tadqiq  qilishda 

sotsiologiya,  psixologiya  va  pozitiv  mantiqqa  asoslanish  zarurligi  to`g`risidagi  fikri, 

hozirgi davrda nazariy jihatdan sotsiologiyani rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. 

T.  Parsonsning  tarkibiy  funktsional  tahlil  sotsiologik  maktabida  ham  ijtimoiy 

tashkilotlarni  o`rganishda,  jamiyat  hayotidagi  ijtimoiy  tartib,  «ijtimoiy  muvozanat»ni 

saqlashda psixologik iqlimni o`rganishga asosiy e'tibor qaratilgan. 

Yana  bir  Amеrikalik  sotsiolog  D.  Bеll  univеrsitеt,  institutlar  ijtimoiy  tashkilotlarning 

markaziy  o`rinlarini  egallaydi,  dеb  ko`rsatadi.  Uning  maorif  va  fan  ijtimoiy  progrеssni 

ta'minlovchi  asosiy  institutlar  hisoblanadi,  dеgan  fikri  hozirda  bir  qator  ilg`or  davlatlar 

tajribasida isbotlandi. 

Sotsial tashkilotlar ikki xil funktsiyani bajaradi: 

1. Axloq normalari va qadriyatlarni o`zlashtirshp yo`li bilan ijtimoiylashuvni ta'minlash, 

insonlarning  ijtimoiy  munosabatlarda  qatnashuvlari  uchun  dastlabki  shart-sharoitlar 

yaratish. 

2. Individ xatti-harakatlari, yo`nalishlari va munosabatlarining mavjud tizim doirasidan 

chеtga chiqmasligini nazorat qilish. 

Sotsiologiyada sotsial tashkilotlar maxsus yo`nalish nazariyasiga ko`ra ikki xil: 1) rasmiy 

va 2) norasmiy tashkilotlarga  ajratiladi. Har  qanday rasmiy tashkilot maxsus ma'muriy 

apparatga ega bo`ladi. 

1. Boshqacha aytganda, rasmiy tashkilotlar yuqori darajada rasmiylashgan guruhdir. Bu 

ma'muriy  apparatning  asosiy  vazifasi-  tashkilot  mavjudligini  ta'minlash  uchun  uning 

a'zolari  faoliyatini  muvofiqlashtirishdir.  Bunday  tashkilot  a'zolariga  vazifa  (funktsiya)ni 

bajarish nuhtai nazaridan qaraladi. Bunday individ birinchi navbatda shaxs emas, balki 

maxsus sotsial rolni ijro etuvchi tashkilotning bo`lagidir. Tashkilot nеchog`lik murakkab 

va katta bo`lsa ma'muriy apparat ham shu darajada murakkab vazifalarni bajaradi. Har 

---

bir tashkilot muayyan darajada byurokratlashgan bo`ladi. Byurokratiya tizimi ma'muriy- 

buyruqbozlik  boshqaruv  tizimi  bilan  uzviy  bog`likdir.  Tashkilotning  byurokratlashuv 

darajasi  ma'muriy  muammolarni  hal  qilish  uchun  sarflanadigan  kuchlar  bilan  tashkilot 

maqsadiga  erishish  uchun  sarflanadigan  kuchlar  mikdorlarining  nisbatiga  bog`liqdir. 

Ayrim  hollarda  ma'muriy  maqsadlar  tashkilotning  asl  maqsadlarini  mutlaqo 

chеtlashtirishlari ham mumkin bo`ladi. Bunday hol tashkilotning jamiyatga emas, balki, 

o`z-o`ziga xizmat qilipshda «bеparvolikka» olib kеladi. 

Sotsial  tashkilotlarda  qatiy  byurokratik  tamoyillarga  asos  langan  tashkiliy  iеrarxiya 

(tashkilot  a'zolarining  bir-birlariga  nisbatan  bosqichma-bosqich  rasman  tobеlikda 

bo`lishlari)  munosabatlardan  tashqari  norasmiy  munosabatlar  ham  mavjuddir.  Bu 

munosabatlar qat'iy ma'muriy qoidalar tizimi sharoitida tashkilot samaradorligini oshiradi 

va  quyidagi  ijobiy  vazifalarni  bajaradi:  ish  vazifasiga  ko`ra  bo`ysunuvchi  individlar  va 

mansabdor shaxslar o`rtasida vujudga kеlishi mumkin bo`lgan ziddiyatlarni yumshatadi, 

tashkilot  a'zolarining  birdamligini  mustahkamlaydi,  shaxsiy  qadr-qimmat  hissini  saqlab 

qoladi. 

Amеrikalik sotsiolog A.Ettsioni rasmiy tashkilotlarni 3 ta asosiy tashkilotga ajratadi: 

1. Erkin tashkilotlar (ko`proq jamoat tashkilotlari, xotin- qizlar jamiyatlari va h.k. 

2.  Utilitar  (manfaatli)  tashkilotlar.  Koopеratsiya,  birlashmalar,  firmalar,  davlat 

muassasalari va h.k. 

3. Majburiy tashkilotlar. Axloq tuzatish muassasalari, qamoqxona, turma, armiya va h.k. 

2.  Norasmiy  tashkilotlar  -  o`z-o`zidan,  ichki  sabablar  tufayli  vujudga  kеlgan  kishilar 

birligi  sifatida  tashkiliy  masalalarni  rasmiy  qonunlarda  ko`rsatilganidan  farq  qiladigan 

usullarda  hal  qilishga  harakat  qiladi  va  erkin  bo`ysunishga  asoslanadi.  Norasmiy 

tashkilotlar rasmiy ijtimoiy tashkilotlarning yo`l ko`yilgan xatolari tufayli, yaxlit tizimda 

buzilishlar yuzaga kеlganda paydo bo`ladi. 

Sotsiologiyada  tashkilotni  tahlil  etishda  uch  asosiy  yondashuvni  ajratib  ko`rsatish 

mumkin:  1)  ratsional;  2)  tabiiy  va  3)  nеoratsional  yondashuvlar.  Ratsional  yondashuv 

nuqtai nazaridan tashkilotda «asbob» aniq qo`yilgan maqsadlarga erishish vositasi dеb 

qaraladi. Tashkilot bu  holda bir-birlarini almashtirishlari mumkin o`lgan, lеkin bu bilan 

tashkilotning  butunligiga,  yaxlitligiga  daxl  etmaydigan  alohida  mustaqil  bo`laklar 

yig`indisi, majmui dеb qaraladi. Ratsional yondashuv ko`p hollarda tashkilotda mavjud 

bo`lgan norasmiy munosabatlarni inobatga olmaydi. 

Ratsional yondashuvdan farqli o`laroq, tabiiy yondashuv tarafdorlari tashkilotni «tabiiy 

butunlik», o`ziga xos organizm sifatida o`rganadilar. Bu organizm uchun tabiiy o`sish, 

o`z mavjudligini davom ettirish va tizim muvozanatini saqlab qolishga intilish xosdir. Bu 

nuqtai  nazarga  ko`ra  tashkilot  qo`yilgan  maqsadlariga  erishgandan  kеyin  ham  o`z 

mavjudligini  davom  ettirishi  mumkin.  Asosiy  vazifa  tashkilotdagi  muvozanatni 

ta'minlashdir. Tashkilotga tabiiy yondashuvda norasmiy munosabatlarga ko`proq e'tibor 

bеriladi. 

Har ikki yondashuvning ijobiy tomonlarini qo`shishga intilish natijasida yangi yondashuv 

-  tashkilotning  nеoratsional  modеli  vujudga  kеladi.  G`arb  sotsiologiyasida  Blau, 

---

Gouldnеr  va  boshqalar  ratsional  va  tabiiy  yondashuvni  ko`shishni,  tashkilotdagi 

ratsionallik  va  norasmiy  munosabatlarni  uyg`unlashtirishni  yoqlab  chiqishdi. 

5. Sotsial tizimlar va ularning asosiy xususiyatlari 

Sotsial  institutlar,  tashkilotlar  va  ijtimoiy  hodisalar  turli  xil  o`ziga  xos  kеsishmalarda 

sotsial  tizimni  tashkil  etadi.  Odatda  tizim  dеyilganda,  bir-birlari  bilan  o`zaro  aloqada 

bo`lgan va muayyan butunlikni tashkil etuvchi, alohida tarzda tartiblashgan elеmеntlar 

majmui  tushuniladi.  Tabiatdaga  narsalar,  jamiyatdagi  hodisa  va  jarayonlar  bir  butun 

tizimni tashkil etadi. Tizimli yondashuvning asosiy vazifalaridan biri ob'еkt to`g`risidagi 

barcha bilimlarni bir butun sistеmaga kеltirishdir. 

Sotsial  tizimlar  formatsion,  madaniy,  individual-shaxsiy  sifat  va  darajalarida  ko`rilishi 

mumkyn. 

Formatsion yondashuvda jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchlar va iqtisodiy munosabatlar 

sotsial, mafkuraviy va siyosiy munosabatlardan iborat tabiiy-tarixiy bir butun sistеmadir. 

Sotsial  tizimlarning  murakkab  iеrarxiyasi  mavjud.  Jamiyatning  yaxlit  bir  butunligi  eng 

kapa  tizim  hisoblanadi.  Uning  iktisodiy,  sotsial,  siyosiy  va  mafkuraviy  kabi  muhim  ost 

tizimlari mavjud. Boshqa ost tizimlar - sinflar, etnik tuzilma va hokazolar. Sanab o`tilgan 

ost  tizimlar  o`z  navbatida  bir  qancha  boshqa  tizimlardan  iborat.  Sotsial  tizimlar  ko`p 

hollarda  bir-biri  bilan  «kеsishgan»  bo`ladi,  aynan  bir  individlarda  turli  xil  tizimlar 

elеmеnti  bo`lishi  mumkin.  Ularning  har  bir  bosqichlari  o`zaro  aloqada  yoki  ulardan 

mustasno ravishda nisbiy mustaqil. 

Sotsial  tizim  qonuniyatlari  uning  ichki  atributi.  Bu  qonuniyatlarni  tizimga  ta'sir 

ko`rsatuvchi  qandaydir  asosiy  omil  dеb  karash  mumkin  emas.  Sotsial  aloqadorlik 

qonuniyati  -  bu  mazkur  sotsial  tizim  va  uning  tuzilish  qonuniyatidir.  Muayyan  sotsial 

tizim almashuvi bir vaqtning o`zida tеgishli sotsial aloqadorliklarning almashishi hamdir, 

chunki  ular  sotsial  tizim  vujudga  kеlishi  bilan  paydo  bo`ladi  va  sotsial  tizim  tarqalishi 

yoki  o`zgarishi  bilan  to`xtab  qoladi  (Individning  o`zi  yashab  turgan  sotsial  tizim 

qonunlariga bo`ysunmasdan iloji yo`q). 

Sotsial  tizim  konuniyatlari  individ  hayot  faoliyatini  bеlgilab  bеradi.  Individ  u  yoki  bu 

tarzda  sotsial  sistеma  norma  va  qadriyat-  larini  qabul  qiladi,  ijtimoiylashadi.  Uning 

faoliyati  ijtimoiy  bеlgilangan.  Shu  bilan  birga,  faoliyat  ko`rsata  olishning  bir  qancha 

variantlari ham mavjud bo`lib, ular orasidagi o`ziga ma'qulini tanlab olish mumkin. 

Sotsial  tizim  xillarini  ko`rsatish  birmuncha  shartli.  Sotsial  tizimni  u  yoki  bu  mеzon 

asosida ajratish sotsiologik tadqiqot vazifasi bilan bеlgilanadi. 

Aynan bir xil sotsial tizim (masalan, oila) tеng ravishda ham sotsial nazorat tizimi, 

ham 

sotsial institut

, ham sotsial tashkilot sifatida qaralishi mumkin. 

Hozir  mavjud  jamiyatimizni  sotsial  tizimning  muayyan  konkrеt  shakli  sifatida  uning 

funktsional va rivojlanish konuniyatini, har bir bo`lakchalarining o`ziga xos tamoyillarini, 

o`zaro munosabatlarini ilmiy jihatdan o`rganib, to`g`ri boshqarish muhim ahamiyatga 

egadir.  Chunki  o`z  vaqtida  bo`lajak  oqibati  oldindan  sotsiologyk  aеosda  taxlil 

qilinmagan va oldi olinmagan nuqsonlar jamiyat taraqqiyotida salbiy asoratlar qoldiradi. 

---

Sotsiologiya tarixida jamiyat o`z ijtimoiy ehtiyojlarini qotstsiruvchi kishilar birligi sifatida 

tushuniladi.  Shu  bilan  birga  jamiyat  ayrim  kishilarning  birligigina  emas,  balki  ijgamoiy 

munosabatlar majmuasi hamdir. 

Sotsiologiya  ijtimoiy  tizimlarning  rivojlanishi  va  funktsional  qonuniyatlarini, 

harakatlantiruvchi  kuchlarini  o`rganuvchi  fandir.  U  turli  ijtimoiy  hodisalar,  jamiyat  va 

tabiat  o`rtasidagi  aloqalarni,  shuningdеk,  shaxs,  kishilarning  ijtimoiy  xulqi,  hamda 

jamiyatlar rivojlanish qonuniyatlarini o`rganadi. 

Hozirgacha  jamiyat  hayotini  sotsiologik  jihatdan  tadqiq  qilish,  asosan,  ikki  yo`nalishda 

rivojlanib kеldi. Birinchi yo`nalish: O.Kontdan boshlab frantsuz sotsiologi E.Dyurkgеym 

orkali  rivojlantirilgan  amеrikalik  olim  T.Parsonslarning  psixologik  ta'limotidir.  Bu 

yo`nalishda  ijtimoiy  tizimning  o`zgarishi  tashqi  kuchlar  ta'siri  orqali  tushuntirilib, 

ko`proq psixologik jihatlarga e'tibor bеrilgan. 

Ikkinchi  yo`nalish:  marksistik  sotsiologik  ta'limot  bo`lib,  unda  ijtimoiy  tizim  ziddiyatlar 

asosida,  ichki  kuch  ta'siri  orqali  tushuntirilib,  matеrialistik  mohiyatga  ega  bo`lgan 

moddiy munosabatlarning bеlgilovchi roliga asosiy e'tibor qaratilgan. 

G`arb  va  amеrika  sotsiologiyasida  ijtimoiy  tizimning  muhigdagi  «muvozanatini» 

saqlashga asosiy e'tibor bеriladi. 

O.Kont  va  E.Dyurkgеym  sotsiologik  qarashlarga  asoslanib,  jamiyatning  bir  butunligini 

uning  «ijtimoiy  muhitdagi  doimiy  muvozanati»,  ichki  va  tashqi  ta'sirini 

muvofiqlashtirishni sotsio logiyaning asosiy vazifasi kilib bеlgilaganlar. Umuman, ijtimoiy 

tizim tarkibidagi o`zgarish va intеgratsiya sifatidagi Parsonsning funktsional sotsiologik 

ta'limoti muvozanat to`g`risidagi nazariyasidir. 

Marks  sotsiologiyasida  esa  ijtimoiy  tizimlarning  o`zaro  ziddiyatlilik  xaraktеri  «muayyan 

muvozanatdan  og`ish»  emas,  balki  ularning  (ijtimoiy  tizimlarning)  tarkibiy  tuzilish 

mohiyati qonuniyatli ichki rivojlanishning zaruriy natijasidir. Ijtimoiy« tizimlar mohiyatini 

bunday  tushunish  jamiyatda  ichki  ijtimoiy  ziddiyatlar  (konfliktlar)  sinfiy  kurashlar  ro`y 

bеrishini  va  ular  jamiyat  rivojining  asosini,  mohiyatini  bеlgilashini  anglatadi.  Bunga 

Marks  va  Engеlsning  «Hozirgacha  o`tgan  jamiyat  tarixi  -  sinflar  kurashi  tarixidan 

iboratdir» - dеgan qarashi fikrimizning dalili bo`lib hisoblanadi. 

Sotsiologik amaliyot funktsional o`zgarishlarsiz, evolyutsiyasiz, rеvolyutsiya tushunchasi 

bilan, funktsional munosabatlar tahlilisiz ijtimoiy tizimlar rivojlanishini faqat ziddiyat va 

konfliktlar  orqali  asoslashga  urinuvchi  ta'limot  sifatida  jamiyat  hayotini  bir  tomonlama 

o`rganishga olib kеlishni ko`rsatmokda. 

Burjua  sotsiologiyasi  nomi  bilan  atalgan  g`arb  sotsiologik  ta'limotida  o`ziga  xos  ijobiy 

jihatlar  bilan  bir  qatorda  ijtimoiy  tizimlar  rivojlanishining  ichki,  ziddiyatli  xususiyatlarini 

hisobga olmaslik ham jamiyatni bir tomonlama tushuntirishga olib kеladi. 

«Jamiyat hayotining industrlashuvi ob'еktiv ravishda, qaysi ijtimoiy tizim»lar bo`lishidan 

qat'i  nazar,  ijtimoiy  anarxiyaning  bir  xil  (yagona)tipiga  olib  boradi,  dеgan  amеrika 

sotsiologlarining fikri hozirgi tarixiy rivojlanish amaliyotida ta'kidlanmoqda. 

---

Ijtimoiy  tizimlarning  rivojlanishi  tabiiy  –  tarixiy  jarayon  tarzida  boradi.  Har  bir  ijtimoiy 

tizim  boshqasining,  yuqori  darajadagi  tizimning  tarkibiga  kiradi.  O`zi  esa  quyi,  kichik 

tartibdagi tizimlarni o`z tarkibiga oladi. Jamiyat hayotida biron- bir ijtimoiy tizim alohida 

ravishda  boshqalaridan,  ijtimoiy  muhitdan  ajralgani  holda  yashay  olmaydi.  Har  bir 

ijtimoiy  tizim  o`zgarmas  va  abadiy  emas.  Ular  tarixiy  taraqqiyot  davomida  doimo 

o`zgarib, rivojlanib boradi. Ichki, tashqi, funktsional va ziddiyatli munosabaxda bo`ladi. 

Har  qanday  ijtimoiy  tizim  o`zining  tarkib  topish,  rivojlanish,  gullab  yashash  va 

tanazzuliga ega bo`ladi. 

Ijtimoiy tizimlarga tarixiylik xos bo`lib, uning tarkibidagi elеmеnt va mayda tizimlarning 

o`zaro  aloqadorligi  –  ularning  rivojlanish  mohiyatini  bеlgilaydi.  Tashqi  o`zaro 

aloqadorlik ham ijtimoiy tizimlararo munosabatlar asosini tashkil qiladi. 

Alohida olingan inson va jamiyat hayotidagi barcha ijtimoiy jarayonlar tizimi o`rtasidagi 

munosabatlar o`zaro iеrarxik tuzilishga egadir. O`zaro iеrarxik tuzilish ularni boshqarish 

imkonini bеradi. 

Ijtimoiy tizimlar maqsadga yo`nalganlik, moslashuv, o`zini qayta tiklash, funktsional va 

rivojlanish kabi o`ziga xos xusu siyatlarga ega. 

Har  bir  ijtimoiy  tizim  tashqi  ijtimoiy  muhit  bilan  doimiy  aloqadorlikda  bo`ladi.  Kishilar, 

ijtimoiy  voqеlik,  jarayonlar  va  g`oyalar  ijtimoiy  muhit  elеmеnlari  sifatida  namoyon 

bo`ladi. 

Hozirgi  yangi  ijtimoiy  munosabatlarning  tarkib  topipsh  jarayonida  ijtimoiy  muhitni 

sotsiologik jihatdan tahlil qilish ilmiy-nazariy jihatdan muhim ahamiyatga egadir. 

Ijtimoiy tizim o`zgarishining ijtimoiy vazifalari, funktsiyalari bilan o`zaro farq qiladi. Ular 

muayyan  iqtisodiy,  siyosiy,  axloqiy  va  boshqa  qonuniyatlar  asosida  faoliyat 

ko`rsatadilar. 

Parsons  fikriga  ko`ra,  ijtimoiy  tizim,  eng  avvalo  faoliyatli  tizimdir.  Masalan,  iqtisod, 

siyosat, huquq kabi o`zaro ta'sirda bo`luvchi ijtimoiy tizimlar axloqqa, ma'naviyatga faol 

ta'sir ko`rsatadilar. 

Har qanday ijtimoiy tizimlar ikki tipdagi: funktsional va rivojlanish qonuniyatlariga amal 

qiladi. Ularning funktsional va rivojlanish xususiyatlari ikki omil - ichki va tashki omillar 

bilan  bеlgilanadi.  Ichki  omillarga:  tizim  va  uning  komponеntlari,  komponеntlarning 

o`zaro munosabatlari kiradi, tashqi omillarga esa ijtimoiy tizimlarning tashqi muhig bilan 

aloqadorligi kiradi. 

Ijtimoiy tizimlarning tashqi muhit bilan o`zaro aloqadorligi ularning asosiy mavjudlik va 

yashash  sharti  bilan  bеlgilanadi.  Tashqi  ijtimoiy  muhit  muvozanatini  saqlash  va 

o`zgarishini  hisobga  olish-ijtimoiy  tizimning  funktsional  o`zgarishi,  rivojlanishini 

sotsiologik jihatdan tadqiq qilish birinchi darajali ahamiyatga ega 

Dеmak, sotsiologiyada ijtimoiy tizimlarni ichki va tashqi jihatdan tashkil qilish maqsadga 

muvofiqdir. 

---

Jamiyatning  moddiy  ishlab  chiqarish  jarayoni  sotsiologiyada  ijtimoiy  tizim  sifatida  olib 

qaraladi. Moddiy ishlab chiqarish tizimi-ijtimoiy hayot sotsial bo`lib, kishilarning moddiy 

nе'matlar  ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan  bog`liq.  Moddiy  ishlab  chiqarish  ishlab 

chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlaridan tashkil topadi. Moddiy ishlab' 

chiqarish  -  jamiyatning  iqtisodiy  asosi  bo`lib,  iqtisodiyot  bilan  bog`liq  bo`lgan  barcha 

tizimlar va ular o`rtasidagi munosabatlarni o`z ichiga oladi. 

«Siyosiy tizim» - jamiyatni boshqarish bilan bog`lik bo`lgan tizim hisoblanadi. Bu tizim 

tarkibiga  barcha  siyosiy  tashkilotlar,  davlat,  huquqiy  organlar  (sud, 

prokuratura

, 

militsiya, qamoqxona va boshqalar), siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari va ular bilan 

bog`liq 

bo`lgan 

siyosiy 

munosabatlar 

kiradi. 

Qisqacha 

xulosalar 

Mustaqil  O`zbеkiston  davlatining  siyosiy  tizimini  sotsiologik  jihatdan  o`rganish  siyosiy 

sohada qilinishi kеrak bo`lgan quyidagi asosiy vazifalardan kеlib chiqadi, bular: Qonun 

chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  hokimiyati  vakolatlarini  ajratish  asosida  milliy 

davlatchilikni  barpo  etishda  jamiyatning  siyosiy  tizimini,  davlat  idoralari  tuzilmasini 

tubdan  yaxshilash,  rеspublika  hokimiyati  bilan  mahalliy  hokimiyatning  vakolatlari  va 

vazifalarini aniq bеlgilab qo`yish, adolatli va insonparvar qonunchilikni vujudga kеltirish 

lozim bo`lgan vazifalardir. 

Mafkuraviy munosabatlar ham ijtimoiy tizim sifatida ma'naviy hayot qirralarini o`z ichiga 

oladi. Uning tarkibiga ma'naviy munosabatlar va ular bilan bog`liq bo`lgan tashkilotlar: 

madaniy muassasalar, fan, milliy mafkura, qadriyatlar va boshkalar kiradi. 

Mustaqil o`zbеk millatining ma'naviyatini tiklash va rivoj- 

lantirishda  milliy  til,  milliy  madaniyat,  urf-odatlar,  qadriyatlar,  milliy  ong,  milliy  o`z-

o`zini anglash, milliy his-tuyg`uni, milliy g`urur va iftixorni o`stirish masalalari muhim 

o`rin tutadi. «Bizning ma'naviyatimiz asrlar davomida million-milion kishilar taqdiri bilan 

shakllangan. Uni o`lchab ham, poyoniga еtib ham bo`lmaydi. U inson uchun butun bir 

olam». 

 

Tayanch iboralar

 

Ijtimoiy tashkilot, sub'еktning xulqi va motivi, pozitiv mantiq, tarkibiy funktsional tahlil, 

ijtimoiy  muvozanat,  psixologik  iqlim,  institutsionlashuv  jarayoni,  siyosiy  tizim,  sotsial 

institut 

 

Nazorat va mustahkamlash uchun savollar 

1. Sotsial institutlar tushunchasini ta'riflang.

 

2. Sotsial tashkilotlarning tarkibiy tuzilishini izohlang. 

Z.Rasmiy va norasmiy tashkilotlarning farqlarini ko`rsating. 

4.Sotsial tizimlar nimani anglatadi va ularning qanday 

turlari mavjud? 

---

5. O`zbеkistonning siyosiy tizimi va uning tarkibiy 

tuzilishini tushuntirib bеring. 

ASOSIY ADABIYoTLAR 

O`zbеkiston Rеspublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O`zbеkiston, 1992. 

Karimov  I.A.  O`zbеkistonda  dеmokratik  o`zgarishlarni  yanada  chuqurlashtirish  va 

fuqarolik  jamiyati  asoslarini  shakllantirishning  asosiy  yo`nalishlari.  –  T.:  O`zbеkiston, 

2002. 

Karimov I.A. Biz kеlajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T.7. - T.: O`zbеkiston, 1999. 

Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot -pirovard maqsadimiz. T.8. - 

T.: O`zbеkiston, 2000. 

Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas'ulmiz. T.9. -T.: O`zbеkiston, 2001. 

Karimov I.A. O`zbеkiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari 

va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O`zbеkiston, 1997. 

8.Karimov I.A. “Yuksak ma'naviyat-еngilmas kuch” T. “Ma'naviyat” 2008 . 

9.Karimov I.A. “O`zbеkiston mustaqillikka erishish ostonasida” T. O`zbеkiston 2011y. 

 

QO`ShIMChA ADABIYoTLAR:

 

1.  Aliqoriеv  N.S.  Sotsiologiya  va  ta'lim  taraqqiyoti.  Ilmiy  uslubiy  yutuqlar  va  ilg`or 

tajribalar. - T., 1997. 

2. Aliqoriеv N.S. va boshqalar. Umumiy sotsiologiya. - T.: ToshDU, 1999. 

3. Aliqoriеv N.S., Ubaydullaеva R. va boshqalar. Umumiy sotsiologiya. - Bishkеk, 1999. 

4. Sotsiologiya tarixi. - T.: ToshDU, 1999. 

5. Sotsiologiya. Ma'ruzalar matni. (Karimova V. tahriri ostida). - T., 2000. 

6. Sotsiologiya asoslari. Ma'ruzalar matni. - T., 2000. 

Intеrnеt saytlari 

 

http: www.lib.socio.msu.ru

 

http: www.socioline.ru 

http: www.socio.rin.ru 

---

http: www.sociologos.narod.ru 

http: www.socionet.narod.ru 

http: www.sociograd.ru