Varikaplar elektr boshqariluvchi sig‘im vazifasini o‘taydilar. Ularning ishlash prinsipi p-n o‘tish barer sig‘imining teskari siljituvchi kuchlanishga bog‘liqligiga asoslanadi (8- rasm).
Varikaplar asosan tebranish konturlar chastotasini sozlash uchun ishlatiladi. Elektr o‘tish sig‘imini boshqarishga asoslangan parametrik diodlar o‘ta yuqori chastotali signallarni kuchaytirish va generatsiyalash uchun, ko‘paytuvchi diodlar esa, keng chastota diapazoniga ega chastota ko‘paytirgichlarda ishlatiladi.
Shottki barerli diodlar qayta ulanish chastotalarini o‘nlarcha GGts va undan yuqori qiymatlarga yetkazish, radioelektron apparatlar massa va o‘lchamlarini kichiklashtirish va elektr manbalar FIK ni oshirish imkonini yaratgani munosabati bilan qayta ulanuvchi elektr manbalarda keng ko‘lamda ishlatiladi.
Shottki diodi deb potensial bareri metall - n yarimo‘tkazgich orasidagi elektr o‘tish hisobiga hosil bo‘luvchi diodlarga aytiladi.
2
|
Elektr zanjirlarning chastota xususiyatlari.
J[ Chiziqli ikki qutblik haqidagi to‘liq axborotni, hususan, keltirilgan ixtiyoriy kuchlanishga nisbatan uning (aks) ta’sirini chastotaviy tavsifdan, ya’ni kirish qarshiligi yoki o‘tkazuvchanligi haqiqiy va mavhum qismlarining chastotaga bog‘liqligidan qurib olish mumkin:
(26)
Keltirilgan kuchlanish tarkibida bir necha garmonik tashkil etuvchilar bo‘lganda ham, chastotaviy tavsif yordamida uning kirish tokini aniqlash mumkin; chastotaviy tavsif yordamida o‘tkinchi jarayondagi tokni ham aniqlash mumkin.
Shuni e’tiborga olish zarurki, chiziqli passiv ikki qutblik bo‘lganda, kompleks o‘tkazuvchanlik (qarshlik)ning haqiqiy va mavhum qismlari chastotaviy tavsiflari yoki uning moduli va argumentlari chastotaviy tavsiflari orasida ma’lum bog‘lanish mavjuddir.
Umumiy xolda, chastotaning kompleks funksiyasini quyidagicha belgilash qabul qilingan:
(27)
|
|
|
7
Вариант
|
|
1
|
Bir fazali, yarim davrli sodda to‘g‘rilagich sxemasini tushuntiring.
J; bir fazali, yarim davrli sodda to‘g‘rilagich sxemasi 2-rasmda keltirilgan.
2-rasm. Bir fazali, yarim davrli to‘g‘rilagich sxemasi.
Bir fazali, yarim davrli to‘g‘rilagich kirishidagi o‘zgaruvchan kuchlanishning faqat bitta yarim davrini chiqishiga o‘tkazadi (3.3- rasm).
a)
b)
3-rasm. Bir fazali, yarim davrli to‘g‘rilagich kirshidagi (a) va
chiqishidagi (b) kuchlanishlar diagrammasi.
|
2
|
Asosiy elektr kattaliklar (zaryad, tok, kuchlanish, energiya, quvvat) va ularning o‘zaro munosabatlari.
J; Har qanday metall o‘tkazgichlarda erkin harakatlanuvchi elektronlar mavjud bo‘ladi. Agar metall o‘tkazgich uchlariga (klemmalariga) hech qanday kuchlanganlik ulanmasa, elektronnlar har xil yo‘nalishlar bo‘yicha tartibsiz harakatlanadi, elektronlarning hech qanday tartibli harakati kuzatilmaydi.
Agar metall o‘tkazgich uchlariga har xil qiymatlarga ega bo‘lgan kuchlanganlik ulansa, u xolda elektronlarni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon hosil bo‘ladi.
Shu xolatda o‘tkazgich kesimidan bir vaqtning o‘zida bir xil miqdordagi elektr zaryadlari ko‘chib o‘tishi kuzatiladi.Elektronlarning tartibli harakati orqali zaryadli zarrachalarning o‘tkazgichning bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga ko‘chib o‘tishi elektr toki deb ataladi, qisqacha tok deyiladi.
Vaqt bo‘yicha tok o‘zgarmasa, bunday tok o‘zgarmas, agar o‘zgarsa o‘zgaruvchan tok deyiladi.
O‘tkazgichning barcha nuqtalarida tartibli harakatlanayotgan zaryadlardan tashqari, tartibsiz harakatlanayotgan elektronlar ham mavjud bo‘ladi, oqibatda ular o‘tkazgich orqali o‘tayotgan tokning tartibli harakatiga xalaqit beradi.
Bu xolat o‘tkazgichning yoki materialning qarshiligi deb ataladi.
O‘tkazgich qarshiligi R harfi bilan, yoki r bilan belgilanadi. qarshilikning o‘lchov birligi nemis olimi Georg OM (1787-1854) sharafiga Om deb belgilanadi.
Elektr zanjirining biron bir uchastkasidagi kuchlanish deb shu uchastkaning chekka nuqtalaridagi potensiallar farqiga aytiladi.
|
8
Вариант
|
|
|
|
1
|
Ikki fazali, to‘liq davrli to‘g‘rilagich sxemasini tushuntiring
J; 4-rasmda keltirilgan. Rasmda keltirilgan sxema parallel ulangan ikkita bir fazali to‘g‘rilagichlardan tuzilgan.
4-rasm. To‘liq davrli to‘g‘rilagich sxemasi.
Bir fazali to‘g‘rilagichlar transformator ikkilamchi o‘ramlarining yarmidan elektr ta’minlanadilar. Natijada, ikkita qarama-qarshi fazali kuchlanish to‘g‘rilagichlar hosil qilinadi. Bunday to‘g‘rilagich chiqishidagi kuchlanish diagrammasi 5-rasmda ko‘rsatilgan.
Ikki fazali to‘liq davrli to‘g‘rilagichda transformator unumliroq ishlatiladi. To‘g‘rilagich chiqishidagi kuchlanishning o‘rtacha qiymati quyidagi formula bilan topiladi:
|
|
2
|
Geteroo‘tishlarga ta’rif bering
J; Taqiqlangan zona kengliklari turlicha bo‘lgan yarimo‘tkazgichlar tutashtirilganda hosil bo‘luvchi elektr o‘tishlar geteroo‘tishlar deb ataladi. Geteroo‘tish hosil qiluvchi yarimo‘tkazgichlar kristall tuzilishi bir xil bo‘lib, kristall panjara doimiysi bir-birinikiga yaqin bo‘lmog‘i zarur. Geteroo‘tishli tuzilmalar kombinatsiyasining to‘rt xilini amalga oshirish mumkin: p1 – n2, n1 – n2, n1 – p2 va p1 – p2. Geteroo‘tishlar xususiyatlarining farqi, ularning energetik diagram-malaridan kelib chiqadi.
|
|
|
9
Вариант
|
|
|
1
|
Aktiv tok transformatori sxemasi.
J; Aktiv tok transformatori sxemasi (https://fayllar.org/olchov-transformatorlarining-nuqsonlarini-aniqlash-sinash-va-b.html)
Tok transformatorlari (TA) o‘lchov asboblari va himoya apparatlarini yuqori kuchlanish zanjiridan izolyatsiya qilish uchun va himoya zanjirini tarmoqdagi tok bilan ta’minlash uchun qo‘llaniladi.
Tok transformatori nazorat qilinayotgan zanjirga xuddi ampermetr ulagandek, ketma-ket ulanadi (4.1-rasm). Ikkilamchi chulg‘amlariga ampermetr (https://fayllar.org/ampermetr-va-voltmetr-yordamida-otkazgich-qarshiligini-aniqlas.html), o‘lchov asboblarining va himoya apparatlarining tok zanjirlari ulanadi.
Almashtirish sxemasi va vektor dia- grammada quyidagilar qabul qilingan: birlamchi tok I1 va birlamchi chulg‘am W1 qarshiligi ikkilamchi chulg‘am W2 o‘ramlar soniga keltirilgan va bunda ikkilamchi chulg‘amdagi tokning vektori I2 o‘zining haqiqiy yo‘nalishidan 180° ga burilgan (3.2-rasm).
Tok transformatorlarining ishi magnitlovchi kuchning (M.K.) tenglamasi bilan xarakterlanadi. U tenglamaga asosan birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlar hosil qilgan M.K.lar yig‘indisi asosiy magnit oqimi (https://fayllar.org/reja-magnit-oqimi.html) Ft hosil qilgan ImagW1 ga teng. I1 ∙W1 + I 2 ∙W2 =I mag ∙W1
Magnitlovchi tok Imag= 0 bo‘lganda, ikkilamchi tok I2=I1/nt ga teng, bu yerda: nT =W2/W1 – tok transformatori chulg‘amlarining soni nisbati bo‘yicha aniqlangan transformatsiya koeffitsiyenti.
|
|
2
|
Elektr zanjirlarining aktiv va passiv elementlari (rezistorlar, induktiv g‘altaklar,kondensatorlar)ning belgilanishi va xususiyatlari:elementlarni ketma – ket va parallel ulash.
J; Elektr zanjirlari deb elektromagnit jarayonlarini ifodalanishda elektr yurituvchi kuch, tok va kuchlanish tushunchalaridan foydalanish mumkin bo‘lgan, elektr toki oqishi uchun yo‘llarni hosil qiluvchi qurilmalar va ob’ektlar majmualariga aytiladi.
Elektr zanjirini shartli belgilar bilan tasvirlash elektr sxemasi deyiladi. Ushbu rasmda elektr sxemasining bir ko‘rinishi keltirilgan.
3-rasm
Elektr zanjirlar asosan qarshilik, induktivlik, kondensator (sig‘im), eyuk va tok mabalaridan tashkil topgan bo‘ladi Qarshilik elementi elektr energiyasining issiqlik energiyasiga o‘tishishini ifodalaydi va modda molekulasi harakatlanayotgan zaryadli zaryadchalar qarshiligiga uchraydi.
Induktivlik elementi qurilmada magnit maydon borligini ifodalaydi va o‘zgarmas tok bo‘yicha qarshilik ko‘rsatadi. Induktiv elementida magnit maydon energiyasi saqlanib qoladi. Ushbu rasmlarda chiziqli va nochiziqli elementlar va Veber Amper xarakteristikasi (VebAX) keltirilgan.
a) Chiziqli. b) Nochiziqli.
5-rasm
F=LI , [L]=
Kondensator (sig‘im) elementi qurilmada elektr maydon borligini ifodalaydi. Bunda zaryadlarning harakat energiyasi elektr maydonining potensial energiyasiga aylanadi. Keyinchalik bu potensial energiya elementda saqlanib qoladi. Ushbu rasmlarda chiziqli va nochiziqli elementlar va mos xolda ular xarakteristikalari keltirilgan.
a) Chiziqli. b) Nochiziqli
6-rasm
Yuqorida ko‘rib chiqilgan elektr zanjirining elementlari (qarshilik, induktivlik va sig‘im) passiv elementlar deb ataladi, chunki zanjirning boshqa qismlaridan olgan energiyalari faqat musbat bo‘ladi, yoki nolga teng bo‘ladi, ya’ni o‘zida qoladi.
|
|
|
|
|
10
Вариант
|
|
|
1
|
To‘g‘rilovchi kontaktlarga ta’rif bering.
J; Yarimo‘tkazgich asboblarning p- va n- sohalaridan elektrodlar chiqarish uchun metall-yarimo‘tkazgich kontaktlardan foydalaniladi. Bunday kontaktlar to‘g‘rilovchi yoki omik (Om qonuniga bo‘ysunuvchi) xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Ular yarimo‘tkazgichning o‘tkazuvchanlik turiga, kiritmalar konsentratsiyasiga, elektronlarning yarimo‘tkazgich va metalldan chiqishishlari nisbatiga bog‘liq holda hosil qilinadilar.
To‘g‘ri yo‘nalishdagi qarshiligi teskari yo‘nalishdagisidan kichik bo‘lgan va nochiziqli VAX ga ega kontakt to‘g‘rilovchi kontakt deb ataladi
|
|
2
|
ko‘chkili va tunnel teshilishga ta’rif bering.
J; Ko‘chkili teshilish. Elektron yoki kovak yarimo‘tkazgich atomi bilan to‘qnashib uni ionlashtiradi. Buning uchun u elektr maydon ta’sirida erkin yugurish uzunligida yarimo‘tkazgichning taqiq-langan zonasi energiyasidan katta energiya olib ulgurgan bo‘lishi lozim.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
