Жәмийет биp тутас система сыпатыhда

ЖӘМИЙЕТ БИP ТУТАС СИСТЕМА СЫПАТЫHДА.
Жәмийет ҳәм система түсиниклеpи. Жәмийетлик туpмысты системалық анализлеў. Социаллық система ҳәм социаллық байланыслаp. Cоциаллық өз-аpа тәсиp жасаў. Cоциаллық қатнасықлаp. Биp тутас системадағы кооpдинация ҳәм субоpдинация. Социаллық системаның интегpаллық сапасы. Жәмийетти социаллық детеpминизм ҳәм функционализм позициясынан түсиниў.
Жәмийетти түсиндиpиўдеги Г.Спенсеpдиң, P.Меpтонның, Т. Паpсонстың идеялаpы. Индивидуализмдеги жәмийет концепциясы. Социаллық өз-аpа тәсиp жасаўдың индивидуалистлик теоpиялаpы. Дж.Хоманстың, Дж.Линд ҳәм Г.Блумеpдиң теоpиялаpы. Дж.Адамстың ҳәм Дж.Уолстеpдиң адалатлық алмасыў теоpиясы. Символикалық-интеpакционизм теоpиясы. Социаллық элементлеpдиң өз-аpа тәсиp жасаўысоциаллық өзгеpислеp деpеги сыпатында.
Социаллык система.
Оз-ара катнас хам байланыста болган социаллык кубылыс хам процесслердин кандайда бир тутас социаллык обьект дузетугын жыйындылары.
Пухаралык жамийет.
Жамийетлик байланыслар системасы менен шолкемлердеги инсанын туткан жагдайын, ролин, хукыкларын хам мийнетлерин сондай-ак пухаралардын хожалык, социаллык, мадений, рухый, семьялык-турмыслык катнасыклары менен институтларын оз ишине камтыйтугын тусиник.
Социаллык орталык.
Инсаннын минезине хам калиплесиуине тасир жасайтугын обьектив факторлардын жыйындысы.
Социаллык факторлар.
Бир тутас организм сыпатында жамийеттин рауажланыуына хам харекет етиуине тасир жасайтугын жеке социаллык кубылыс хам процесслер.
Статус
Табийгый хам социаллык характеристикалары менен аныкланатугын, индивидтин социаллык группада хам бир тутас жамийетте туткан орны.
Социаллык роль.
Жамийетте, шолкемде кандайда бир социаллык статуска ийе адамнын аткаратугын уазыйпаларынын жыйындысы.
Социаллык детерминизм.
Барлык социаллык кубылыслар хам процесслердин себеплилик келип шыгыуынын улыума нызамлылык байланыслары хаккындагы талиймат.
Социаллык харекет
Кандайда бир максетке жетисиуге багдарланган социаллык искерликтин апиуайы акти.
Социаллык катнасыклар
Жамийет турмысындагы социаллык позициялары хам роллери менен озгешеленетугын, озинде искерликтин хар кыйлы турлерин корсететугын социаллык группалар хам индивидлер арасындагы оз-ара тасир жасауы.
Интеграция
Натийжеси бир тутаслыкка бирлестириу хам жамлестириу болган жамийеттеги хам социаллык группалардагы процесслер.
Дж. Хоманс.
Социология тарийхында, алмасыу теориясында адам харекети каншама тез-тез хошеметленсе, соншама ол тез-тез кайталанады, егер откенде хошаметлеу кандайда бир жагдайда болган болса, онда адамлар тап усындай жагдайды дузиуге талпынады деген социолог.
Т. Парсонс.
Социология тарийхында, социаллык системанын адаптация, максетке жетисиу, интеграция хам сруктураны оршитиу функцияларын сол системанын белгили болеклери аpкалы тамийинленеди деген структуралык функционализмнин уакили.
Конфликт теориясы 50-60- жыллары социаллык системанын тенсалмаклыгы хэм стабиллигне сэйкесленген концеепцияларына карама-карсы концепция сыпатында рауажланган. Кейинги 20-30-жылларда конфликт теориясы Д. Белл, К. Боулдинг (АКШ) . М. Крозье, А. Туреннын (Франция) шыгармаларында рауажланган. Социаллык процесслерди ана- лизлеудин орайында адамзат жэмийетинин тэбиятына тэн болган кубылыс-конфликт жайласады. Бул теорияда конфликттин объектив бахалылыгы социаллык системанын катып калыуына жагдай туугызбайтугын онын рауажланыуын тэмийинлейтугынлыгы нэзерде тутылады. Биракта усы процессти токтататугын конфликтлерге дыккат аударылады. Социологлар солардын ишинде класлык гурестиде киргизеди. Социаллык конфликтлердин себеплерин копшилик уакытлары группалар аралык катнасыкларда, жэмийетте хэрекет ететугын психологиялык механизмлердин жетилиспеуинде деп тусинеди. Социологлардын пикири бойынша ен баслысы социаллык конфликтлердин жокары дэрежеде социаллык кескинлесиуи жагжайына отип кетиуин жибермеу болып табылады. Бул уазыйпаны тек хукимет шолкемлер социаллык институтлар шешиуи емес, сонын менен бирге жэмийетлик процесслерди хэм группалар аралык катнасыкларды изертлейтугын социологлар да шешиуи керек.
Социаллык алмасыу теориясы. Америка социологлары Дж Хоманс, П. Блоу, Р. Эмерсонлар бул теорияны рауажландырган. Бул теория бойынша адам хэм жэмийеттин хэрекет етиуи кен турде тусиниле- тугын социаллык байлыклар хэм искерлик теориялары алмасыуга тийкарланган. Усындай алмасыуга бола, жэмийетте хэкимият, абырай, статус, тэртип х.т.б. болады. Адамларда психологиялык дэрежеде болатугын алмасыуга болган талпыныу социологлар тэрепинен адам искерлигинин хэм минезинин тийкаргы басламасы сыпатында нэзерде тутылады. Алмасыуга бола жэмийетте коплеген хэр кыйлы структуралык бирликлер менен бир катарда коплеген катнасык механизмлер хэ- рекет етеди. Олар оз ишине тэн алыуды хурмет, макуллау, табыс, дослык х.т.б. алады. Бундай тийкардагы оз-ара тэсир жасау социологлар тэрепинен еки тэрепке де пайда келтиретугын Ғпайда алмасыуҒ сыпатында нэзерде тутады. Алмасыу актлери жэмийетлик турмыстын барлык дэреклерин кэлиплестиретугын эпиуайы социаллык хэрекетлер сыпатында нэзерде тутылады. Алмасыу дегенде бир инсанлардагы кандайда бир касийетлеpди, характеристикаларды, сапаларды екинши инсанлар тэрепинен социаллык озлестириу менен байланыслы адамлар арасындагы оз-ара тэсир жасау хэм катнасыклар туринде нэзерде тутылады. Бул парадигманын бахалылыгы жэмийетлик турмысты уйрениуде микросоциологиялыктан, макросоциологиялык дэрежеге откел табыуга талпыныу болып есапланады. Бул хэр кыйлы курамалылыкка ийе болган социаллык структурадагы адам минез хэм искерлигин анализ жасау мумкиншилигин бериу итималлыгын асырады.
Символикалык интеракционизм. Микросоциологиялык дэрежеде бул багдарды хэзирги батыс социологиясы хэм социаллык психологиясы социаллык оз-ара тэсир жасауда олардын символлык мазмуны аркалы тусиндирип береди. Бундай кантасыктын мэнисин белгили социолог Нейл Смелсер озинин ҒСоциологияҒ сабаклыгында жаксы тусиндирип береди. Ол былай дейди Ғадамлар сырткы орталыктын тиккелей тэсирине шыбыннын дызылдысын еситкенде тилин шыгаргандай автомат турде хэрекет етпейди. Онын орнына адамлар алынатугын стимулдын орнына кандайда бир мэнисти береди хэм сол мэниске, белгиге стимулдын озине караганда кобирек кеуил аударады. Сол символлардын катарына кандайда бир созлер, предметлер болыуы мумкин. Адамлардын отмишлик тэжирийбеси хэм символлардын кандайда бир нэрсени анлатыуын оз-ара тусиниуи копшилик жагдайларда адамлардын карым-катнасларын ансатластырадыҒ. Символикалык интеракция теориясынын тэрепдарлары адамлардын кунделикли турмысындагы хэрекетлерин баклайды. Олар адамлардын озлеринин хэрекетлерине беретугын мэнисин хэм не ушын олай ететугынын изертлейди. Бундай парадигма социаллык процесслерди тусиниудеги оларды рауажландыратугын материаллык факторлар хэрекети есапка алынбайды хэм сонын менен бирге кен социаллык структураларды кайта озгертетугын социаллык мэнис хэм белгилерди ашатугын озгерислер есапка алынбайды. Инсаннын рауажланыуындагы динамика хэм инсанлар аралык катнастагы микросоциологиялык тэреплер биринши орынга шыгады. Шамасы символикалык интеракционизмнин усы тэреплери хэзирги социология ушын улкен эхмийетке ийе болса керек.