jild, No (2021): kompyuter lingvistikasi: muammolar, yechimlar, ishlab chiqarishlar

1-jild, No 1 (2021): KOMPYUTER LINGVISTIKASI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, ISHLAB CHIQARISHLAR

Korpus lingvistikasining taraqqiyot tamoyillarini, korpus yaratishning kompyuter usullari, matematik modellarini belgilash, parallel korpuslar, kompyuter lug ̳atlarining maʼlumotlar bazasi sifatidagi ahamiyatini yoritish, tezaurus va konkordanslarning lingvistik taʼminotini izohlash, korpus turlarini tahlil qilish, milliy til taraqqiyotidagi o ̳rnini ko ̳rsatish, ijtimoiy sohalar rivojidagi, taʼlim jarayonidagi samaradorligini aniqlash muhim qiymatga ega bo ̳lmoqda. So ̳nggi yillarda amaliy tilshunoslik sohalarini rivojlantirish, kompyuter lingvistikasi yo ̳nalishlarini, lingvistik masalalarni kompyuter imkoniyatlari asosida hal qilish, o ̳zbek tilining davlat tili sifatidagi funksional doirasini kengaytirish masalalariga alohida eʼtibor berila boshlansada, bu borada sanoqli ishlar amalga oshirildi,

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti“KOMPYUTER LINGVISTIKASI: MUAMMOLAR, YECHIM, ISTIQBOLLAR”Respublika I ilmiy-texnikaviy konferensiyaVol. 1 No. 01 (2021)http://compling.navoiy-uni.uz/46tizimli faoliyat olib borilmadi. Kirill alifbosidan yangi lotin alifbosiga o ̳tish, alifboni o ̳zgartirish, yangi imlo qoidalarini o ̳zlashtirish, o ̳zbek tili grammatikasini rus tili qolipidan farqlash bilan bog ̳liq vazifalar amalga oshirildi. Bu holat esa o ̳zbek tilini kompyuter tiliga aylantirish, o ̳zbek tili milliy korpusini shakllantirish, kompyuter va tarjima lug ̳atlarini yaratish jarayonini tezlashtirishga monelik qildi. Аmaliy tilshunoslikni rivojlantirish, o ̳zbek tilini internet tiliga aylantirish, til masalalarini kompyuter yordamida hal qilish muammoligicha qolaverdi. Respublikamizda davlat tiliga eʼtibor milliy qadriyatlarni eʼzozlashning ustuvor yo ̳nalishlaridan biri darajasiga ko ̳tarildi. Milliy tilni asrab-avaylash, undan amaliy foydalanish ko ̳nikma hamda malakalarini shakllantirish, shu bilan bir qatorda, o ̳zbek tilining zamonaviy axborot-kommunikatsiya tizimida keng qo ̳llanishini taʼminlash dolzarb vazifaga aylandi. ―Davlat tilining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, xususan, Internet jahon axborot tarmog ̳ida munosib o ̳rin egallashini taʼminlash, o ̳zbek tilining kompyuter dasturlarini yaratish‖ muhimligi taʼkidlandi [OʻzRP Farmoni, 2019. No 5850].

Muammo tavsifi

Hisoblash tilshunosligi fanining asosiy maqsadi lingvistik masalalarni yechish uchun kompyuter dasturlarini ishlab chiqishdir. Hisoblash tilshunosligining asosiy vazifalari tillarni o'rgatish, bilimlarni sinab ko'rish, matnlarni tahrirlash va mashina tarjimasi dasturlarini ishlab chiqishdir.

XX asrning 50-yillaridan boshlab tilshunoslikda “mashina tarjimasi”, “mashina lingvistikasi” atamalari qoʻllanila boshlandi. Bu asrning buyuk ixtirosi hisoblangan hisoblash texnologiyasi tilshunoslikka ham kirib kelganining isboti edi. Mashina tarjimasi yoki avtomatik tarjima deganda kompyuter dasturlari yoki elektron lug‘atlar yordamida matnni bir tildan ikkinchi tilga tez tarjima qilish tushuniladi. Mashina tarjimasining asoschilari muhandislar va matematiklar bo'lib, keyinchalik bu sohada tilshunoslar ham faol qatnashdilar. Shunday qilib, mashina tarjimasi g‘oyalari butun dunyoda nazariy va amaliy tilshunoslik rivojida muhim rol o‘ynadi. Formal grammatika nazariyasi paydo boʻlgandan keyin asosiy eʼtibor til modeli va uning oʻziga xos tomonlarini yaratishga qaratildi. Tilning bu jihatlari matematik tilshunoslik fanida rivojlanib bordi, bu esa o‘z navbatida hisoblash tilshunosligi fanining paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. Demak, shu asosda tilshunoslikning yangi yo‘nalishi kompyuter lingvistikasi, tilshunoslikning bir qator nazariy va amaliy yo‘nalishlari vujudga keldi.

Hisoblash tilshunosligining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

a) til o‘rgatish;

b) bilimlarni tekshirish;
v) matnlarni turli usullarda avtomatik tahrirlash;
g) mashina tarjimasi uchun dasturiy ta'minotni ishlab chiqish;
d) lug'atlar va matnlarni kompyuterda statistik tahlil qilish.
Bular ham hisoblash tilshunosligining o‘ziga xos sohalaridir. Xorijda va Rossiyada hisoblash tilshunosligi bo'yicha tadqiqotlar doirasi keng. Bugungi kunda O‘zbekistonda ham kompyuter tilshunosligi rivojlanib, ko‘plab ilovalar, mobil ilovalar, lingvodidaktik platformalar, tarjimonlar uchun elektron lug‘atlar, eng muhimi, milliy korpus va uning ichki korpuslari yaratilmoqda.


Аmaliy lingvistikaning alohida sohasi hisoblangan Korpus lingvistikasi o ̳qitish metodikasini takomillashtirishga asoslangani, grammatik xususiyatlarni tushuntirishda ko ̳nikma hamda malakaga eʼtibor qaratilgani, chet tillarini, milliy tilni ona tili va chet tili sifatida o ̳qitish masalalari, avtomatik tarjima bilan shug ̳ullangani uchun unga bo ̳lgan qiziqish ortib bormoqda
Korpus lingvistikasi Amaliy tilshunoslikning alohida rivojlantirilishi kerak bo ̳lgan sohalaridan biridir.Milliy korpuslarning har bir ko ̳rinishi milliy til taraqqiyotiga xizmat qiladi. O ̳zbek tili va qardosh bo ̳lmagan tillar korpusi madaniyatlar o ̳rtasidagi universal hamda farqli jihatlarni namoyon qilishga xizmat qiladi.
Сўнгги йилларда компьютер ёрдамида тилни ўрганишни енгиллаштиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Сўнгги ўн йилликларда корпус тилшунослигининг жадал ривожланиши лексикография соҳасидаги туб ўзгаришларга, сўнгра тил ўқитиш (лингводидактика) соҳасидаги ўзгаришларга олиб келди. Таҳлилга асосланган корпуснинг мақсади тилда қандай ҳодисалар юз бериши мумкинлиги ҳақидаги назарияларни яратиш эмас, балки эмпирик маълумотларнинг тузилишидан фойдаланиш ҳамда бу маълумотлар тилнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида нимани англатишини билишдан иборатдир32 .
Таълимга корпусли ёндашув методикасини қўллаб-қувватловчи Т.Жоунс талабанинг вазифаси ўрганилаётган тилда “кашфиётлар қилиш” эканлигини таъкидлайди. Ўқитувчининг вазифаси ушбу стратегияни амалга ошириш мумкин бўлган материални дастурчига етказиб бериш. Ушбу усул талабадан тренингда иштирок этишни талаб қилади, шу билан бирга, маълумот берувчи саволга иложи борича яхшироқ жавоб беради, шундан сўнг талаба томонидан янги маълумот билим тизимига қўшилади33 .
32 Krieger Daniel. Corpus Linguistics: What It Is and How It Can Be Applied to Teaching Siebold University of Nagasaki [Text] / Daniel Krieger (Nagasaki, Japan), 2003. URL: http://iteslj.org/Articles/Krieger-Corpus.html 33 Johns T., King Ph. Should you be persuaded − two samples of data-driven Learning materials [Text] / Johns T., Scott M. (eds.) Classroom Concordancing: ELR Journal. − 1991. − Vol. 4. − P. 1-16. URL: http://www.lexically.net.