Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Individuallashtirish o’qitishning muxim omili. O‘quvchi-ning jismoniy rivojlanganligi ko’rsatkichlari - bo’yi, tanasi va aozolarining uzun yoki qisqaligi, yo‘on yoki ingichkaliligi, vazni, bo‘inlar xarakatchanligi, ko‘krak qafasi, ekskursiyasi jismoniy sifatlari - kuchliligi, tezkorligi, chaqqonligi, chidamliligining rivojlanganligi, psixologiya nuqtai nazari-dan qaysi tipga mansubligi va boshqalar individning xusu-siyatlari xisoblanib, ular taolimning samaradorligiga katta taosir ko‘rsatadi. O‘qituvchi yoki murabbiyning individni qayd qilingan xususiyatlaridan birortasiga nisbatan loqaydligi tarbiya jarayonida, mashulotlar samaradorligidan ko‘zlangan maqsaddan uzoqlashtiradi. Masalan, jismoniy rivojlan-ganlik ko‘rsatkichlaridan, buyining darozligi (balandligi) - “akselerat”ligidek xususiyati past bo‘yli tengdoshi bilan bir guruxda shuullanayotganida taolim jarayoniga salbiy yoki ijobiy taosir ko‘rsatishi mumkin. Shu xolatga tayanib uzunasiga qo‘ygan konpdan sakrash mashqida o‘qituvchi uchun muammoni vujudga keltiradi, yaoni baland bo‘yili uchun depsinish “most”ini sport jixozidan uzoqroq qo‘yish lozim, bo‘yi teng-doshidan past bo‘lgan o‘quvchini mashq texnikasini buzib bajarishga sabab bo‘ladi. Chunki jixozidan uzoq qo‘yilgan mostdan depsinish bo‘yi tengdoshidan past o‘quvchi uchun kuchiga yarashadan ko‘proq zo‘riqish talab qo‘yibgina emas, o‘qitishda shuullauvchining individual xususiyatini eotiborga olmas-likga, ortiqcha muammolarni vujudga ketishiga olib keladi.
Jismoniy yuk meoyori bir xil o‘quv guruxdagi o‘quvchilar uchun jismoniy tayyorlik ko‘rsatkichlariga turlicha taosir ko‘rsa-tishi mumkin. Tanlangan mashqni shuullanuvchi kuchiga, tezkor-ligiga, chidamliligiga boliqligi individning xususiy portre-tining to‘laligicha cho‘zish imkonini beradi.

4. 
   Munatazamlilik uslubiy prinsipida
   

Mashulotlarning tizimi, dam olish bilan jismoniy yukning almashuvining to‘ri navbatlashuvi va ularning ketma- ketligining o‘zaro boliqligi taolim jarayonida muntazamlilik uslubiy prinsipining asosiy nizomidir.
Mashulotlarning muntazamligi va jismoniy yuk(lama)-ning dam olish bilan ratsional almashinuvi.
Mashq qilishning muntazam emasligi taolim jarayonida yetarli darajada samara bermaydi. Tabiiy rivojlanish qonu-niyatlaridan amaliyotda biz shunga guvoxmizki, mashulotlar uzluksiz va muntazam olib borilsa, jismoniy mashqlar taosiridan organizmning funksional imkoniyati, jismoniy qobiliyati yaxshilanadi.
Muntazam mashulotlardan xosil bo‘lgan reflekslar uzluksizlikni talab qiladi. Uzluksizlikning buzilishi malakani asta-sekinlik bilan so‘nishiga olib keladi. Mustax-kamlanib avtomatlashgan yoki “oliy xarakat maqomi”da bajarila boshlagan xarakat taolim jarayonida faoliyatning muntazam takrorlash shartini, kerak bo‘lsa, talabini qo‘yadi. Chunki organizmning funksional xolati yaxshilanib muntazam mashq qilish va mashulotlar natijasida maolum natijani ko‘rsata boshlagan bo‘lsa muntazamlilikni bir oz buzilishi, xosilani asta-sekin yo‘qqa chiqishiga olib kelishi mumkin.
Obrazli qilib xulosa kilganda, muntazam tizimli mashulotlar qoldirgan yarimsharlar puo‘tloidagi “iz”dan ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, yangi o‘zlashtirilmaganini o‘rganish osonlashadi. J. Lamark fikricha, «tizimli va munta-zam ravishda mashq qildirilgan organ asta-sekinlik bilan rivojlanadi, o‘sadi, mashq qildirilmagani o‘z qobiliyatini susaytiradi va xususiyatini yo‘qotib boradi».
Nisbatan katta bo‘lmagan tanaffus aktiv muskul xujay-ralari vaznining kamayishiga, komponentlari tuzilishining lozim bo‘lmagan o‘zgarishlariga, xatto morfologiyasining regress-siyasiga olib keladi. Ayrim regressiv o‘zgarishlar xatto 5-7 kunlik tanaffuslarda xam sodir bo‘lishi mumkin (N.V. Zimkin, D.L. Ferdman, O.I. Faynshmidt va boshqalar).
Jismoniy kamolotga erishish jismoniy tarbiya jarayoni-ning uzluksiz olib borilishi tanaffuslarsiz, oqlanmagan yo‘qotishlarsiz, xar bir mashulotdagi samara oldingi mashu-lotning “iz”i xisobiga qatlam-qatlam bo‘lib qalinlashsa, avvalgi mashulotlar keltirib chiqargan ijobiy o‘zgarishar takomillashtirilsa va rivojlantirilsagina sodir bo‘ladi.
Bu talabni amalga oshirish jismoiy tarbiya amaliyotida xaftada 2, 3, 4, xatto 5 martabali mashulot (ertalabki zaryadka va boshqa qo‘shimchalarni xisobga olmagan xolda)lar orqali yo‘lg qo‘yiladi. Qolaversa, “shuullanganlik” qancha yuqori bo‘lsa, mashulotlar orasidagi intervallar shuncha qisqaradi va jismoniy tarbiya jarayoni shunchalar zichlashadi. Bu o‘z navbatida organizmning funksional imkoniyatini ijobiy tomonga o‘zgar-tiradi. Mashulotlarning konsentratsiyasi qanchalik yuqori bo‘lsa, akademik mashulotlar va sport trenirovkasi uchun uzluk-sizlikning ifodalanishi shunchalar xarakterli bo‘lishi mumkin.

5. 
   Takroriylik va variatsiyalash
   

(shaklini o‘zgartirib qo‘llash prinsipi)
Jismoniy tarbiya jarayonida tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan takroriylik - qayta bajarish muxim axamiyatga ega. I.P. Pavlov va A.N. Krestovnikov ko‘rsatganidek, xarakat mala-kasining fiziologik asosi xisoblangan dinamik steriotipni ko‘p marotabalab takrorlashsiz shakllantirish va tartibga solish mumkin emas.
Takrorlash, eng avvalo organizmdagi morfofunksional o‘zgarishni tartibga solish va qayta moslanishi uzoq muddat davomida taominlanishi uchun zarur bo‘lib, uning bazasida jismoniy sifatlarning rivojlanishi ro‘y beradi, erishilgan-lari mustaxkamlanadi, keyingi progress uchun sharoit yarati-ladi. Takrorlashlarsiz jismoniy tarbiyani amalga oshirib bo‘lmaydi.
Faqatgina xar bir mashulot takrorlanmay, mashulot-lardagi ketma-ketlilik xam, qaysidir xollarda aynan shu mashulotlarni o‘zini xaftada, oy, davomida va mashulotlar vaqtining maolum davrlari ichida (xaftalik, oylik va x.k. sikllar) takrorlanadi. Takroriylikning darajasi qo‘llanilayo-tgan mashqlarning qanday maqsadga qaratilganiga, jismoniy tarbiyaning u yoki bu etapidagi umumiy yo‘nalishiga, shuulla-nuvchilar kontingenti va xususyatlariga jismoniy yukning xarakteriga taosir qiluvchi boshqa faktorlariga boliq. Shuning uchun takroriylik daqiqasi ayrim xolda ko‘proq va ayrim xollarda oz bo‘lib uning aniq natijasi jismoniy mashqlar bilan shuullanish mashulotlarning muntazamli-ligida ifodalanadi.
Jismoniy tarbiya jarayoni uchun takroriylik qatorida variativlik xam o‘z axamiyatiga ko‘ra maolum o‘ringa ega. Mashqlarni bajarish sharoiti uning ko‘rinishini, nagruzka dinamikasini o‘zgartirib, usuliyatlarni turlichasini qo‘llash bilan mashulotlarning shakli va mazmunini bir xil mashu-lotni yoki uning mashqlarini shaklini birvarakayiga o‘zgar- tirish variatsiyalash deb qabul qilingan.
Bu o‘rinda quyidagi oboektiv qarama-qarshiliklarga diqqat eotiborini qaratish lozim. Ko‘p marotabalab qaytarish jarayonida xarakatlarning dinamik steriotipi va organizmni unga qo‘llanilayotgan nagruzkaga javob reaksiyasi yanada stabil-lashuvi va standartlashuvi sodir bo‘ladi. Shuning uchun mashqni xarakat xolatining shakli va mazmunini aytarli o‘zgartirmay takrorlash va uni davomiyligi chegaralanmasa, ertami-kechmi, baribir, xarakat malakasining yo‘nalishidan chetlanishi sodir bo‘lishi va jismoniy sifatlarning rivojlanishining to‘xtashi ro‘y berishi mumkin. Bu qarama-qarshilik takroriylik va variativlikni qo‘shib qo‘llash orqaligina xal etiladi.
Standart mashqlarni bilan shuullanishda variativlik nagruzkalarni takrorlash fonida uning xajmi va inttensiv- ligini mashulotlarning tuzilishi va mazmunini saqlagan xolda o‘zgartirib qo‘llash bilan yangilash orqali tarbiya jarayonini yuqori poonaga ko‘tarishga erishamiz.