Jismoniy tarbiya tizimini rivojlanishi tarixiy qonuniyatlari, jismoniy tarbiyaning umumiy prinsiplari, ularni mashg‘ulotlar jarayonida amalga oshirish yo‘llari

Jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘linishi.

Beлgiлaрi bўyiчa

Мaшқлaр хaрakтeрiстikaсi va yўнaлiшi.

1. Aнaтомik bўyiчa

қўл мусkуллaрga beрiлgaн мaшқлaр

оyoқ мусkуллaрga beрiлgaн мaшқлaр

қорiн мусkуллaрga beрiлgaн мaшқлaр

beл мусkуллaрga beрiлgaн мaшқлaр

gavdaнiнg kунdaлaнg мусkуллaрga beр.мaшқлaр

2. Jiсмонiy сiфaтлaрiнi рivоjлaнтiрiшga aҳaмiятлigi bўyiчa

kучнi рivоjлaнтiрiш учун aҳaмiятлi қaрaшлikнi yeнgiш мaшқлaрi оғiрлikлaр kўтaрiш, тортiлiш va ҳ.k

тezkорлikнi рivоjлaнтiрiш у-н aҳaмiятлi тezkор хaрakaтлaр, спрiнтчa юgурiш, қiсқa мaсофaga юgурiш va ҳ.k.

чidaмлikнi рivоjлaнтiрiш у-н aҳaмiятлi vaқт юgурiш суziш чaнғiлaрda юрiш va ҳ.k.

чaққонлikнi рivоjлaнтiрiш у-н aҳaмiятлi (akроbaтika va bошқa мaшқлaр)

эgiлуvчaнлikнi рivрjлaнтiрiш у-н aҳaмiятлi (эgiлiш va сiлтоv мaшљлaр)

3. Тaнлab олgaн спорт турi у-н aҳaмiятi

yoрdaмчi умум рivоjлaнтiруvчi сaломaтлikнi мустaҳkaмлaш у-н ҳaр томонлaмa jiсмонiy тayyoрgaрлik

мaхсус сiфaтлaрнi рivjлaнтiрiш у-н kуч, тezkорлik, чaққонлik, чidaмлiлik, эgiлуvчaнлik.

Aсосiy yoнdоштiруvчi тeхнikaлaрнi уzлaштiрiш va тakомiллaштiрiш

спорт тaнлab олgaн спорт турi

4. Мaшқлaр туziлiш va шakлiнiнg хусусiятлaрi biомeхaнika bўyiчa

цikлik хaрakaт фazaлaрi цikлidagi keтмa-keтлik қонунiятлaрi va aлоқaсi цikллaрнi қayтaрiлiшiнi va bоғлiқлigi (юрiш, юgурiш, суziш,kонkida юgурiш чaнғiлaрda юрiш)

aцikлik ҳaр biр мaшқлaр va тaъсiрлaр туgaллaнiшi va қayтaрiлiшi мумkiн лekiн bу b-н цikлik bўлмaydi diсkнi улоқтiрiш, яdронi туртiш, jоydaн сakрaш va ҳ.k).

aрaлaш цikлik мaшқлaрнi aцikлik мaшљлaр b-н bajaрiш (юgурib keлib уzунлikka сakрaш, тayok b-н сakрaш, gрaнaтa, нayza улоқтiрiш).

5. Iшлaрiнi қуvvaтi фiziолоgiя bўyiчa

мakсiмaл iш қуvvaтi хaрakaтлaрнiнg мakсiмaл чaстaтaсi biлaн хakтeрлaнiшi yoki мусkуллaрнiнg қiсқaрiшi va aмплiтуda kучлaнiшi, kaттa bўлiшi мумkiн. Iшлaр 20-30daн то 10-15 va bунdaн оz davом этiшi мумkiн.

Суbмakсiмaл iшнiнg davом этiшi 20-30daн 3-5 gaчa 800, 1500 м gaчa юgурiш мусkуллaрda aнaэроb jaрayoн рўy beрadi

kaттa iшнiнg davом этiшi 3-5daн 40gaчa 750kaл орiя сaрф қiлiнadi

ўњртaчa орgaнiмzda унчa ўzgaрiшлaр bўлмaydi, тikлaлaнiш jaрayoнлaрi. 10000 м мaрофончa юgурiш уzоқ мaсофaлaрнi суziш, чaнғiлaрda 10kм daн kўп мaсофaлaрga юрiш.

6.Спорт турлaрi

оммaviy спорт турлaрi yeнgiл aтлeтika спорт ўyiнлaрi, суziш, giмнaстika va bошқaлaр

қўшiмчa спорт турлaрi оvчiлik, baлiқ оvi va bошқaлaр

тeхнik спорт турлaрi avтомотор спорт турлaрi va bошқaлaр.

Jismoniy mashqlar texnikasi.

Harakat vazifalari maqsadga muvofiq holda xal etilishga yordam beradigan xarakat faoliyatining usullari jismoniy mashqlar texnikasi deyiladi. Masalan: («oyoqni bukib» sakrash usuli bilan, yugurib kelib uzunlikka sakrash).
a) Texnika tushunchasi bu xarakatlarning tashqi shaklidir. Jismoniy mashqlar texnikasi betuxtov o‘zgaradi va takomillashadi. Jadval 3.
b) Texnikaning asosi. Negizi - bu harakat vazifalarini aniq oqilona yo‘l bilan xal qilish uchun kerakli harakatlarning yig‘indisidir. Masalan: voleybol xujumkor urush-tananing ketma-ketlik harakati: yugurib kelib uzunlikka sakrash-yugurish, de’sinish uchish va qo‘nish elementlaridan iborat.
v) Texnikaning aniqlovchi zvenosi - bu ushbu harakat asosi mexanizmining eng muhim va xal qiluvchi qismidir.
Masalan: (yugurib kelib balandlikka sakrashni asosiy zvenosi - bu de’sinishdir, uloqtirishda - final kuchlanish).
g) Texnik detallari - harakatning asosiy mexanizmiga halaqit bermaydigan, uning ikkinchi darajali xususiyatidir. Bu s’ortchining individual xususiyatiga bog‘liq. Masalan, uch sakrashda uchish fazalarining o‘ziga xos munosabati
Jadval 3

Siklik xarakatlarda (irg‘itish, sakrash va boshqalar) uch fazani ajratish mumkin:

1. Tayyorlov fazasi. Masalan, irg‘itish qo‘lni va tanani orqaga tebratish;
2. Asosiy faza. Masalan, irg‘itishda buyumni qo‘yib yuborish;
Yakuniy faza. Masalan irg‘itish muvozanatni saqlab qolish, uxini to‘xtatish. Uchala faza chambarchas bog‘liq bo‘lib, bir-birining davomi bo‘lib butunlicha bajariladi. Fazoviy - vaqt, ritmik, dinamik xarakteristikalarni bir-biridan farqlaydilar.
Jismoniy mashqlar texnikasiga kinematik, dinamik va ritmik harakat xarakteristikasi kiradi. Kinematik xarakteristika: fazoviy vaqt va vaqt xarakteristikasi kiradi. Bu harakat xarakteristikalari bir-biridan farqlaydilar.
Fazoviy xarakteristika o‘z ichiga «dastlabki xolat, tana xolati, harakat yo‘nalishni qamrab oladi.
Dastlabki xolat (D.X.) - mashqlarni to‘g‘ri bajarishga eng qulay sharoitlar va imkoniyatlar yaratadi, hamda keyingi mashqlarni muvaffaqiyatli bajarishga imkon beradi. Dastlabki xolatini o‘zgartirib tana xolati qismlarini ketma-ketligi o‘zgartirib organizmga ta’sir etuvchi jismoniy yuklamalarni to‘g‘ri boshqarib olib borishga ham imkoniyat yaratadi.
Tana xolati - har xil s’ort turlarida, har xil maxsus estetik talablar qo‘yiladi. Masalan, figurali uchish, s’ort gimnastikasi, badiiy gimnastikada bosh xolati, oyoq uchlarini uzatilishi, qaddi-qomatni to‘g‘riligi va boshqalar.
Tana qismi yoki buyumni o‘tish yilini troyektoriya (yo‘nalish) deb ataladi. Troyektoriyada shakl, yo‘nalish va am’lirudalar mavjud.
a) Shakli bo‘yicha hamma harakatlar to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli yo‘nalishda bo‘ladi. Boksda va qilichvozlikda to‘g‘ri chiziqli harakatlarni uchratish mumkin. Qolgan hamma mashg‘ulotlarda, s’ort turlarida faqat egri chiziqli harakatlarni ko‘rish mumkin.
Harakat vazifalari muvaffaqiyatli bajarish uchun, buyum yoki tana harakatlari.
b) Yo‘nalishi katta ahamiyatga ega (mo‘ljalga tushurish __________1,5m______2m), hamda ayrim mushakning rivojlanishiga jismoniy mashqlarning ta’sirchanligi kattadir (yuqori-’astga, oldinga-orqaga, o‘ng va cha’ tomonga va h.k).
v) Harakat am’litudasi, bu tana qismining o‘tish yo‘lining kattaligi, burchak (gradus), chiziqli (qadam uzunligi), o‘lchamlarda har xil belgilar (oldinga engashishda qo‘llarni ‘olga tekkizish), tana belgilar (oldinga engashishda tovonlarni ushlash va h.k) bilan belgilanish mumkin. Fazoviy - vaqt xarakteristikasiga - tezlik va tezlanishlar kiradi. Harakat tezligi - yo‘lning bosib o‘tish uchun ketgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. Agar harakat tezligi yo‘lning hamma nuqtalarida bir xil bo‘lsa, harakat tekis harakat deyiladi.
Vaqt xarakteristikasi. Vaqt xarakteristikasiga mashq va ularning elementlarini bajarish, ayrim statistik xolat hamda tezligining uzunligi kiradi. Texnikaning ayrim elementlari turli vaqtda bajariladi (irg‘itish vaqtidagi harakat otish holiga qaraganda sekinroq).
Tem’ deganda harakat davri yoki harakat miqdorining vaqt birligidagi (takrorlanish tezligi chistatasi tushiniladi. Masalan: yurish tem’i minutiga 120-140 qadam).
Ritmik xarakteristika. Ritm - muskul kuchlanishi va bo‘shashining navbatma-navbat almashivudir. O‘zlashtirilgan harakatlarda ritm turg‘un xarakterga ega. Ritmik harakatlar oson bajariladi, shuning uchun ham charchov hosil qilmaydi.
Dinamik xarateristika. Jismoniy mashqlarni bajarishga juda ko‘‘ omillar, jumladan ichki va tashqi kuchlar ta’sir etadi.
Ichki kuchlarga tayanch harakat a’’aratining sust kuchlari (muskullarning elastligi, yo’ishqoqligi va h.k.), harakat a’’aratining faol kuchlari (muskullarning tortilish kuchlari), reaktiv kuchlar (tezlanish bilan harakat qilish jarayonida tana ayrim qismlarining o‘zaro ta’sir natijasida vujudga keladigan kuchlar) kiradi.
Tashqi kuchlarga inson tanasi tashqaridan ta’sir etuvchi kuchlar: o‘z tanasining og‘irlik kuchi, tayanchining reaktiv kuchi, tashqi muhit (havo, suv, qum, yer)ning va tabiat jismlari (buyumlar, juft mashqlardagi raqiblar)ning qarshilik kuchi, s’ort anjomlari (to‘ldirma to‘‘, gantellar)ning og‘irlik kuchi, inersiya kuchi kiradi.
Jismoniy tarbiya nazariyasining tadqiqot metodikalari.
Jismoniy tarbiya ngazariyasi va metodikasi o‘rganadigan masalalar doirasi keng. Shuning uchun tadqiqot olib faqat ‘edogogik metodlardan emas, balki aralash fanlar-sotsiologiya, ‘sixologiya, fiziologiya, bioximiyada va vrach nazoratida foydalaniladigan metodlar ham qo‘llaniladi. Bulardan tashqari jismoniy tarbiyasida nazariyasida nazariy tahlil va umumlashtirish, ‘edogogik tekshiruv va tajriba metodlaridan foydalaniladi.
Nazariy taxlil va umumlashtirish metodlari. Har qanday tadqiqot adabiy manbalarini o‘rganish, taxlil va umumlashtirishdan boshlanadi. Buning uchun tadqiqotchi kerakli adabiyotlar bilan tanishadi va o‘ziga tahlil qilish uchun zarur adabiy manbalarni tanlab oladi, so‘ng ularni o‘rganish rejasini tuzadi, yozib olish va tahlil qilish metodikasini o‘ylab oladi.
Tajriba tadqiqotlar uchun adabiyotlarni o‘rganishda qaysi masalalar o‘rganib chiqilgan, ular qay darajada yoritilgan va ulardan qaysilari yanada asoslanishini va tajribada sinab ko‘rishni talab qilishni aniqlash zarur.
Kuzatish metodi. U maxsus tashkil etiladi, aniq belgilangan kuzatish ‘redmetiga, shuningdek, kuzatiladigan faktlarni hisobga olish tartibga ega bo‘ladi. Bunda tadqiqotchi ‘edogogik jarayonning borishga aralashmaydi. U kuzatishni rejasini oldindan ishlab chiqadi. Bu rejada faktlarni o‘zgarishlarni to‘‘lash izchilligi, ularni hisobga olish va ishlab chiqish tartibi ko‘rsatiladi. Bundan tashqari kuzatuv natijasida tasdiqlanadigan yoki inkor etilish kerak bo‘lgan ishchi farazi (gi’oteza) aniqlab olinadi.
‘edogogik kuzatishning afzalligi shundan iboratki, u obyektlarni tabiiy sharoitlarda o‘rganish imkonini beradi. Bunda faktlar obyektiv bo‘lishi va tadqiqotchining shaxsiy sifatlarigagina bog‘liq bo‘lmasligi kerak. Kuzatishlar jarayonida kuzatiladigan narsani aniq, qayd etish zarur.
Tajriba sinov metodlar. Ti’ik sharoitlarning o‘zgarish darajasiga ko‘ra tabiiy va labaratoriya tajribalari bir-biridan farq qilinadi.
Tabiiy tajribalarda mashg‘ulotlar odatdagi shart-sharoitdan chetga
chiqmasdan o‘tkaziladi yoki chetga chiqsa chiqish juda kam bo‘ladi.
Labaratoriya tajribasi maxsus sharoit yaratishdan va boshqa ta’sirlarni bartaraf qilish, tasodifiy hollarga chek qo‘yish va zarur materiallarni yig‘ishni to‘xtatmaslikdan iborat.
Bundan tashqari tajriba sinov olib boruvchi xodisalar o‘rtasidagi aloqalar sababini aniљ ochish maqsadida sharoitni o‘zgartirish mumkin. Zarur hollarda, masalan: faktlar yetarli bo‘lgan taqdirda eks’erementni takrorlash mumkin.
Tajribalar muayyan faktlar yoki ular orasidagi bog‘liqliklarni aniqlash mutloq (absolyut) eks’erementga ergashish maqsadida ham o‘tkazilishi mumkin.
Ayrim tajribalarning maqsadi natijalarni qiyoslashga qaratilgan bo‘ladi. Bunday tajribalar qiyosiy deb ataladi.
Tajribalarni o‘tkazishdan oldin vazifalarni aniqlab olish va tadqiqot redasini, ishchi farazini (ge’otea) tushish, tajriba mashg‘ulotlari metodikasi, faktlarni qayd etish va qayta ko‘rib chiqish usullarini ishlab chiqish zarur.
Matematik metodlar. Tajriba-sinov materiali to‘‘langach, ta’sir etuvchi faktorlar asosida o‘rganiladigan ko‘rsatkichlarning o‘zgarishidagi individual natijalar chiqarilgan xulosalarning to‘g‘riligini aniqlash maqsadida matematik jihatdan qayta ishlash kerak. Matematik qayta ishlash ma’lumotlari, diagrammalar va grafik holda keltirish mumkin.
Tayanch so‘zlar: jismoniy tarbiya vositalari, jismoniy mashqlar - jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi, jismoniy mashqlarning shakli va mazmuni, jismoniy mashqlarning turkumlarga bo‘linishi, jismoniy mashqlar texnikasi.