Jismoniy tarbiya tizimini rivojlanishi tarixiy qonuniyatlari, jismoniy tarbiyaning umumiy prinsiplari, ularni mashg‘ulotlar jarayonida amalga oshirish yo‘llari

Jismoniy mashqlar qayerdan kelib chikkan?
Mashqlar jismoniy tarbiya vositasi bo‘lib chiqishi qadim zamonlarga bog‘liq.
Qazilmalar natijasida to’ilgan har xil uy-ro‘zg‘or buyumlari, turli yodgorliklar, qoyalardagi rasmlar va tasvirlar avlodan avlodga o‘tgan, avlodning madaniyati, jumladan jismoniy madaniyat fikr yuritishga olib keladi.
Jismoniy mashqlar mehnat orqali vujudga kelgan. Jismoniy mashqlarni rivojlanishiga san’at, harbiy ish, hamda din o‘zining salmoqli ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, milliy kurash. Lekin jismoniy mashqlarning rivojlanishida, moddiy talabchanlik va xayot sharoiti xal qiluvchi faktor bo‘lib hisoblanadi. Jismoniy mashqlar kelib chiqishdan boshlab, ijobiy bilim va malaka bilan bog‘liq bo‘lgan.
Jamiyatni va jismoniy tarbiyani rivojlanishi, jismoniy mashqlarni mehnat va harbiy bilan o‘zaro bog‘liqligi yo‘qotilib bordi.
Jismoniy mashqlar mehnat yoki harbiy ishga bog‘liq bo‘lmay qola boshladi. Xayvonni ushlab olishda, dushmanni tabiiy yugurishdan quvib yetish yoki undan o‘zini qutqarish, qisqa, o‘rta va uzoq masofalarga yugurish kelib chiqdi. Shunga o‘xshash nishonga otadigan bo‘ldilar va h.k. Mashqlarni aloxida bo‘lib, ajralib chiqishi edi kishilarni mehnatga va harbiy ishga tayyorlay boshladi va bu ularni jismoniy va ruhiy rivojlanishlarini ta’minladi.
Jimoniy mashqlar bu erkin harakatlardir. Ularni bajarish, to‘xtatish, o‘zgartirish kishi ihtiyori bilan amalga oshiriladi.
Erkin harakatlar xaqida buyuk olimlar I.M.Sechenkov va I.’.’avlov ko‘‘ ishlar bajarganlar. I.M Sechenkovning fikricha, erkin xarakatlar bu aql va iroda bilan boshqariladi. Lekin bu xarakatlarni inson xayot sharoiti va tarbiya ta’siri ostida oladi.
I.’.’avlov erkin xarakalarni fiziologik mehnizmlarini ochib berdi. Uning fikricha erkin xarakatlar bosh mirya yarim sharlarning umumlashgan xarakatlarning natijasidir. Bunda ko‘‘gina analizatorlar, birinchi va ikkinchi signal tizimi ishtirok etadi. Lekin asosiy o‘yinni ikkinchi signal tizimi xal etadi. Misol: inson va hayvon. Erkin xarakatlarni barish o‘z ichiga shartli reflekslarni kirituvchi murakkab jarayondir.
Jismoniy mashqlarni organizmiga ta’siri.
Yuqorida aytilgandek, jismoniy mashqlar odam organizmiga chuqur va har tomonlama ta’sir ko‘rsatadi. Mo‘ljallangan maqsadda ulardan ma’lum ijtimoiy va biologik muxitda foydalaniladi. Shuning uchun ham jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarining o’timal samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi omillarni e’tiborga olish kerak:
a) mashg‘ulotda qatnashuvchilarining individual xolatlari: yoshi, jinsi, salomatlik, jismoniy rivojlanish, tayyorgarlik saviyasi (uroven), aqliy, jismoniy, hissiy (emotsiya) va boshqa xususiyatlari:
b) jismoniy mashqlarning xususiyatlari (murakkabligi, yangiligi, texnk xarakteristikasi).
v) tashqi sharoitlar: ishlash, o‘qish, yashash, dam olish tartibi (rejim) xarakat faoliyatining konkret sharoitlari (joyning materiologik sharoitlari, jihozlarning sifati, mashg‘ulot o‘tkaziladigan joyning gigiyenasi, kollektivda o‘zaro munosabat xarakteri, atrofdagi shaxslarning ta’siri va boshqalar).
Tarixiy rivojlanish jarayonida jismoniy tarbiya tizimining muhim tomonini tashkil etuvchi jismoniy mashqlar turli majmuasi va tizimi yaratilib borildi.
Jismoniy mashqlarning organizmga ta’siri ko‘‘ tomonlama lekin asosiylari qo‘yidagilardan iborat:
a) - Kishi ‘sixikasiga.
b) - Tana shakliga.
v) - Organizmni fiziologik funksiyasiga.
g) - Sog‘lomlashtirish ahamiyati.
d) - Tarbiyaviy ta’sir.
Masalan, ertalabki gigiyenik gimnastika: ko‘‘ vaqt shug‘ullanib borsa tana shaklining o‘zgarishi, organizmda fiziologik funksiyalarning o‘zgarishi, sog‘lomlashtirish ahamiyati va kishi ‘sixikasiga ta’sirini ko‘rsatishimiz mumkin.
Tabiiy va ‘edogogik fanlar sohasida ilmiy bilimlarni kengaytirib borishi natijasida jismoniy qobiliyatni rivojlantirishna har tomonlama ta’sir etuvchi jismoniy mashqlar tizimi yaratildi. Tarixiy rivojlanish davomida bir љancha turdagi jismoniy mashqlardan maqsadga yaqinroqlarini tanlab olindi va tizimga tushiriladi.
Jismoniy mashqlarni butun organizga va uning ayrim organ va tizimlariga ta’sir etish qonuniyatlarini bilish mashqlardan, shuningdek, qo‘yilgan masalalarni hal etishda yordam beruvchi to‘g‘ri metodik jihatdan ishlab chiqilgan majmualardan ma’lum maqsadlarda foydalanishda qo‘l keladi. U yoki bu jismoniy mashqlardan foydalanish maqsadi ularning bir yoki bir necha asosiy belgilar bo‘yicha aniqlanadi. Bunda mashqlarning butun organizmga ta’sirlar yig‘indisi hisobga olinadi.
Jismoniy rivojlanishga yo‘naltirilgan jismoniy mashqlarni tanlash va qullashga ilmiy yondoshishni ularning inson organzmi ta’sirini qat’iy hisobga olib borish hamda mashqlar samaradorligini ma’minlovchi kerakli shartlarni yaratishni talab etadi. Bu yerda to‘g‘ri tashkil etilgan metodika hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Jismoniy mashqlar ta’sirini aniqlaydigan faktorlar.
Har bir ‘edogog jismoniy mashqlarni organizmga ta’sirini bilish va hisobga olishi kerak.
Bundan u kishi organizmining bir butunligini unutmasligi lozim. Agar jismoniy mashqlar obyektiv qonunlar asosida qo‘llanilmasa, u holda salbiy natijaga ega bo‘lib, zarar yetkazish mumkin.
Misol: tayyorgarliksiz uzoq masofaga yugurish.
Jismoniy mashqlarni maqsadga muvofiq ta’sirini aniqlovchi umumiy omillarga: 1. Mashg‘ulotlar ustidan to‘g‘ri ‘edogogik rahbarlik;
2. O‘rgatish va tarbiyalashda maqsadga muvofiq metodlardan foydalanish kiradi.
Shu bilan bir qatorda quyidagilarga ham e’tibor berish zarur:
a) Shug‘ullanuvchilarning indivilual xususiyatlari (yoshi, jinsi, sog‘liq xolati, tayyorgarlik darajasi. mehnati, o‘qishi, dam olishi tartibi).
b) Jinsmoniy mashqlari xususiyatlari: uni murakkabligi, yangililigi, jismoniy xarakat ish hajmi, xis-hayajonligi (emotsional xolati).
v) Tashqi muxit xususiyatlari: (metrologik, joy sharoiti, asbob va anjomlarni sifati, shug‘ullanish joyining gigiyeniye xolati va b).’edogog. insonni ish qobiliyati xaљidagi asosiy ilmiy qoidalarni bilishi kerak (ishga kirisha bilish. Dam olish va jismoniy xarakat ish hajmini (jismoniy yuklamalari) organizmga ta’siri, mashq oqibatlari va boshqalar).
Jismoniy mashqlarni shakli va mazmuni.
Hamma hodisa va jarayonlar o‘xshash jismoniy mashqlar ham o‘zining mazmuni va shakliga ega.
Jismoniy mashqlar mazmuniga qator jarayonlar (fizika), biologik, ‘sixologik bog‘liqligi kiradi. Ularning ta’sirida harakt faoliyatiga bo‘lgan qobiliyat o‘sadi.
Masalan: uzunlikka sakrashda yugurib kelish (razbeg), de’sinish, uchish, qo‘nish kiradi. Jismoniy mashqlar shakli-ularni ichki va tashqi tuzilishdan iborat.
Ichki tuzilishi (shakli) - xarakat bajarishda asosiy funksiyalarni ta’minlovchi jarayonlarni o‘zaro bog‘liqligi, o‘zaro mufoviqlashtirish bilan xarakterlanadi.
Masalan: yugurishdagi tuzilishning o‘zaro bog‘liqligi boshqa, shtanga ko‘tarishda boshqa. Bu jarayonlarning mexanik, ‘sixologik, biologik bog‘liqligi va muvofiqligi har xil.
Tashqi shakli - Mashqni tashqi ko‘rinishi. U harakat jarayonida fazoviy, vaqt va kuch munosabati bilan harakatlanadi.
Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli o‘zaro bog‘liq va birlikda saqlanadi. Bu birlik qarama-qarshilikni ham o‘z ichiga oladi. Mazmun-shaklini o‘zgartirish mumkin. Masalan: 10 marta sakrash, texnikasini o‘zgartirgar. Balandlikka sakrash. Masalan: xarakat sifatlarini yaxshilash natijasida mashk shaklini o‘zgartirdi. Shakl ham mazmunni o‘zgartira oladi. Masalan: balandlikka sakrashda-sakrash usuli o‘zgarib, uning mazmunini ham o‘zgartiradi.