Jismoniy tarbiya vositalari reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Badiy gimnastika – akrobatika va sport gimnastikasidek sport xa rakteriga ega. Vazifasi esa uzining maxsus yullari bilan xal etiladi. Asosiy mashqlari musika bilan boglikdir. U xarakat koordinatsiyasini, xarakat plastikasini rivojlantiradi. Mashqlar raks xarakteridagi xa rakatlar tarzida bajariladi. Mashq mazmuniga barcha mashqlar kiradi. Gimnastikaning kushimcha turlariga sport gimnastikasi, ishlab chika rish gimnastikasi, davolash gimnastikasi mansubdir.
Sport gimnastikasi shugullanaetgan sportchiga uzi tanlagan sport turida uz maxoratini egallashga yerdam beradi. Sport gimnastikasi mashq lari umumiy va maxsus tayergarlik jaraenida Qullaniladi. Ishlab chika rish gimnastikasining asosiy avzafasi ishchining ishlab chikarish kobi liyatini, mexnat unumdorligini oshirishdir. Bu gimnastika ishchining ish rejimiga kiritiladi. U xalk xujaligi korxonalarida, muassasalari da fizkultura tanaffusi va ishdan avval gimnastika tarikasida olib boriladi.
Davolash gimnastikasi salomatlik va mexnat kobiliyatini tiklash vazifasini xal kiladi. Asosan, tana tuzilishi kamchiliklari, xarakat apparati ishlarini yaxshi yulga kuyishda xizmat kiladi. Dam olish uylari, sanatoriyalar, kasalxonalardagi davolash kabinetlarida amalga oshiriladi.
Sport suzi avvaliga uyin ma’nosida tushinilar edi, keyinchalik esa kungil ochish vositasi deb qarala boshlangan. Chunki shugullanuvchilar fakat uzaro kuch sinashib musobakalashar edilar. Xatto XIX asrning oxiri XX asrning boshlarigacha soprtda yukori natijalarga erishish yeki musobakada golib chikish, kungil ochish, dam olish vositasi deb qaralib kelindi. Uzok vaktgacha ta’lim tarbiya ishlarida axamiyatga ega bulmagan xaet uchun keraksiz narsa deb baxo berildi. (Lesgaft-1909, Ebber-1925, Gaulgoffer va Shtreyxer-1930) Sport kup kirrali ma’noga ega bulib, ij timoiy xaetning maxsulidir. Jamiyatda sportning axamiyati uning jis moniy tarbiya jaraeni bulganligidadir. Sport jamiyat madaniyatining asosiy elementi sifatida sport maxoratini oshirish, xarakat san’a tini egallash, jismoniy sifatlarini rivojlantirish orkali jismoniy tar biya jaraenida vosita tarzida Qullanilmokda. Jismoniy tarbiyada xara kat kobiliyatini rivojlantirishning imkoniyati cheksiz ekanligi xozir gi kunda sir emas. Bunga dalil xozirgi kungi rekordlar, sport natijala ridir. Sport natijasi uchun olib borilaetgan izlanishlar yangi uslublar vositalar, sport tayergarligi mazmunini boyitmokda. Bu esa kuplab spo rtchi va trenerlarning jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubieti yangi ilmiy-amaliy konuniyatlar bilan boyitaetganligidan dalolat bermokda.
Xozirgi kunda sportga kushni kardosh mamlakatlar bilan uzaro dustlik va xamjixatlik urnatishdek, musobakalar paytida chin insoniy lik xislatlarini chukurrok namoen etishni yuzaga chikarish vazifasini yuklatilgan.
Turli ijtimoiy sharoitda sportning ayrim xususiyatlari bir-biri bilan butunlay zid keladi, deb kraladi. Bunga sobik sovet sportining maksadi va vazifasi xamda burjua sportidagi professionalizmning maz muni misol bula oladi. Rivojlangan mamlakatlarda soprt bilan kuprok o‘quvchilar, talabalar, armiya va flot xizmatchilari shugullanadilar.
Bulardan tashkari boshka turalr sportning milliy turlari deb ata lib, uz xolicha, usha xaetiy–amaliy, xarbiy-amaliy, turlari tarbiya jarae nining asosiy vositasi tarzida foydalanilmokda.
Turizm. Plan asosida oldindan muljallangan saexat, ekskursiya, po xod, tokka chikish va sayrlardan iboratki, bunda biror ne’mat yaratil may, jismoniy kobiliyat va jsmoniy sifatlarni rivojlantirish va ak tiv dam olishga yunaltirilgan omil deb qaraladi. Geologlar, gidrogeo graflarning saexatlaridan ma’lumki, ular uz saexatlarini moddiy kiy mat yaratishga rejalashtiradilar. Jismoniy tarbiya jaraenida esa uning xususiy tomonlaridan foydalaniladi. Turistik saexatlarda tabiatning ma’lum tusiklaridan utish kishilarda akliy, jismoniy, axlokiy – estetik xislatlarni tarbiyalaydi. Ularga jamoaga munosabat, kurkmas lik, kuch, chidamlilik sifatlarini rivojlantiradi. Poxodda (tog, dala ning turmush tarzi), unda yashash, mexnat kilish, sharoitga moslashish mala kasi va kunikmalari rivojlanadi. Turizm boshka jismoniy tarbiya omil lariga nisbatan xaetiy-amaliy sharoitda Qullanadigan jismoniy mashq larga boy. Shunga kura, ular xaetiyligni va amaliyligi bilan fark lanadi.
Jismoniy tarbiya vositasi sifatida turizm kuyidagi asosiy xususityalarga ega:
1. Xaetiy va-amaliyligi xususiyati, mustakil faoliyat tashab buskorlikni tarbiyalaydi, raxbarlik, boshkarish, muljal olish, yulni tanlash va uni tugri topish, xaritani ukiy olish va boshkalar.
2. Turizm jismoniy sifatlar va xarakatlar malakasini baravariga rivojlantiradi, chunki unda ajratib olingan mutaxassislikka kerak bulgan xislatlargina rivojlanmaydi.
3. Safarga tayerlanish va safar davomida barcha faoliyat. Xaetiy axamiyatga ega bulgan yurish, yugurish, tusiklardan oshish va x.k.
4. Turizm shugullanuvchiga ma’lum darajadagi jismoniy tayergar likka ega bulish talabini kuymaydi, shunisi bilan u sportga uxshaydi (gimnastikada esa unday emas).
5. Turizm paytida jismoniy mashqlar organizmga xarakat sharoiti (sovuk, issik, shamol kabi) va marshrutining relefga qarab ta’sir kursatadi.
6. Turizmda kuch sinashish, musobakalashish asosiy urinni egallay di.
7. Turistik saexatlar katnashchilari uzlarining ichlaridan raxbar ni saylab oladilar. Raxbar 16 yeshdan yukori, tajribaga ega bulgan kishi bulishi shart. Turizmda raxbarning uzi xam katnashchilari bilan ishti rok etadi.
U ma’lum kushimcha vazifalarni bajaradi: turistik saexat marshru tini, katnashchilar tarkibini, ular shaxsini urganadi, jixozlarni kurib chikadi va amaliy masalarni xal kiladi.
Saexat katnashchilari yesh sayexlar bulsa, ularga 19 yeshdan kichik bul magan mutaxxasis instruktor etib tayinlanadi. Sport gimnastikasida esa faoliyatda raxbarning uzi aynan ishtirok etmaydi.
8. Turizm mashgulotlarining asosiy formasi poxoddir. Poxodda turizm paytida bilish kerak bulgan barcha forma va uslublar Qullani ladi, bu bilan malaka shakillanadi.
Mashgulot suzish, tirmashib chikish va xokazolar, shuningdek, topog rafiya bilan ishlash, tusiklardan oshishlar – xammasi uzlashtiriladi.
Turizmga jismoniy tarbiya uchun vosita tarzida qaralib tabiiy tusiklardan utish, yuk kutarishni jismoniy mashqlar bilan kushib olib borish tavsiya etiladi.
1960 yillargacha kator mualliflar(A.D Novikov, L.A. Mat veev, B.A. Ashmarin va boshkalar) tarbiya jaraenida Qullanilgan mashqlarni tarixan shakillangan jismoniy tarbiya tizimlaridagi belgilariga kura turkumladilar. Lekin tizimlarning yangilanishi, tarbiya jaraenida kul laniladigan mashqlarning takomillashganlarining vujudga kelishi, yan gi mashqlarning tarixan kabul kilin gan mashqlar tarkibiga sigmay kol di. Chunki xususiyatlariga qarab ular gimnastika, uyinlar, sport yeki turizm mashqlaridan deyarli fark kilar edi.
Xozirgi kunda jismoniy mashqlar faoliyatdagi xususiy belgilarga qarab, ya’ni jismoniy sifatlarni– kuchni, tezlikni, chidamlilikni, chakkonlikni va buginlar xarakatchanligi ni, shu katori, muskullar egiluvchanligini namoen kilishga qarab jismoniy mashqlar ning yangi pedagogik turkumi amalietda shakillandi, deb ayta olamiz.
Bu turkumdagi mashqlar jismoniy sifatlarni aloxida ajra tib olib tarbiyalash yeki jismoniy tayergarlikdagi nuksonlarni aloxida ajratib olib rivojlantirish uchun kulaydir. Boshka tomondan esa, u yeki bu jismoniy mashqni bajarish uchun qanday sifatlar lozimligini oldin dan bilish (kuch, tezlik talab kiladigan va boshka sifatlarni tanlash) imkonini beradi.
Jismoniy rivojlanish, tayergarlik, jismoniy sifatlarin tarbiyalashiga kura bilim (ma’lumot) berish vazifalarini xal etish uchun bajariladigan jismoniy mashqlar turkumi shakillandi: asosiy (eki musobaka), ya’ni o‘quv dasturlari asosida urganilishi lozim bulgan fao liyatlar; yullanma beruvchi mashqlar – ya’ni nerv muskul zurikishi, tash ki tomondan uxshashligi, xarakat tarkibidagi ayrim elementlarning yakinligi bilan xarakatlarning uzlashtirilishini osonlashtiruvchi jis moniy mashqlar.
Bu turkumdagi mashqlarning xarakterli tomoni shundaki, xarakat malakasini rivojlantirish va jismoniy sifatlarni takomillashti rish sun’iy ravishda ajratiladi. Aslida bu jaraen bir-birini takazo etadi. Bular ta’limning xar kaysi etapi uchun yetakchi vazifani xal etishga yerdam beradigan mashqlarni tanlash uchun imko niyat beradi.
Aloxida muskul guru’larini rivojlantirishiga qarab xam jismo niy mashqlar turkumlana boshlandi: buyin, yelka kamar, bel-enbosh, xara kat tayanch apparati muskullari va xokazo. Bu turkumdagi jismoniy mashq lar ichida jismlar bilan, jismsiz bajariladigan, individual, juft bulib, utirgan, yetgan xolda amalga oshiriladigan, egiluvchanlik va kuchni rivojlan tirish mashqlari bulishi mumkin.
Sport turlari buyicha jismoniy mashqlarni turkumlash. Uz navbati da, xar bir sport turi uz mashqlaring individual klassifikatsiyasiga ega: sport uyinlari – futbol, basketbol va xokazolar.
Xavo, kuesh nuri, suv jismonits tarbiya jaraenida tabiatning soglom lashtiruvchi kuchlari tarzida tarbiyaning vositasi sifatida foy dalaniladi. Xaetiy sharoit, muxit insonni turli sharoitda moddiy ne’mat yaratish, yashashga majbur kiladi. Bunga kunikish, tayer bulish muxim axa miyatga ega. Shuning uchun tabiatning in’omi – xavo, suv, kuesh nuri inson ish kobiliyatini oshirish, salomatligini mustaxkamlashning asosiy vosi tasidir.
Jismoniy tarbiya jaraenida tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari xarakat bilan (ochik xavoda, kuesh nuri ostida va boshkalar bilan) jismo niy mashqlarni kushib olib boriladi. Chumilish, oftobda toblanish, xavo ning issik-sovugi jismoniy mashqlar bilan inson orga nizmiga turlicha ta’sir etadi. Mashgulotlar davomida bu vositalardan tizimli foyda lanish muxim axamiyat kasb etadi.
Ishni shunday kayd kilish lozimki, jonajon respublikamizning geografik, iklimiy va ekologik xolati barcha viloyat va xududlarda tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishning ilmiy asosi ni ishlab chikarishni takazo etadi. Maslan, kuesh nuridan foydalanish soat 10.00 dan 12.00 gacha bulib, 16.00-17.30 gacha yeshi, jinsi va boshka indi vidual xususiyatlarini xisobga olgan tarzda bulmogi kerak. Jismoniy mashqlarning me’eri, yuklamaning umumiy mikdori, mashqning intensiv ligini e’tibordan chetda koldirish salbiy natijalarga olib kelishni unutmaslik lozim.
SHugullanuvchilarda kuesh vannasi, suvda chinikishning nazariy bilimlarini berish va ulardan sistemali foydalanish, xavoning uzgari shi organizmning issik-sovukka, keskin uzgarishlarga tez moslashishi ning oshirishiga olib kelishi amalda isbotlangan. Chiniktirish individ ning yeshligidan amalga oshirilishi lozim. Xar tomomnlama chiniktirish uchun omillarining turli jismoniy mashqlarni bajarish bilan kushib olib borilishi tashki muxitning salbiy ta’sirlariga organizmning karshilik kursata olish kobiliyatini yanada oshiradi.
Jismoniy tarbiya jaraenida erishilgan chinikishning samarasi “kuchuvchan” buladi, ya’ni u insonning boshka faoliyati (asosan, mexnat, xarbiy xizmat)da namoen buladi va jismoniy tarbiyaning xaetiy-amaliy ligini oshiradi. Kolaversa, ruxiy-irodaviy xislatlarini xam kuchayti radi. Ayniksa, chaykalish, tebranish, me’ersiz nagruzkaga chidao‘, vaznsiz lik xolatiga olib keladi.
Gigiyenik omillar shaxsiy va jamoat gigienasi tadbirlarini uz ichiga olib, mexnat gigienasi, ovkatlanish, dam olish va tashki muxit ning faktorlari va boshkalardan jismoniy mashqlarni bajarish (dars, mashq kilish, trenirovka) mashgulotlari gigienik talab va normalarga rioya kilishni takazo etadi. Ular jismoniy mashqlar ta’sirchanligini, samaradorligini oshirishi ilmiy, amaliy jixatdan isbotlangan.
Gigienik sharoitni yetarli darajada ta’minlash jismoniy tarbiya uchun foydalaniladigan moddiy-texnik baza, sport anjomlari, jixozlar va mavjud kiyim - boshning xolatiga boglik.
Jismoniy mashqlar, tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillarni ratsional kullash inson salomatligini mustaxkam laydi va jismoniy kobiliyatlarni rivojlantiradi.
Jismoniy mashqlar bilan shugullanish mashgulotlari inson xaetiy faoliyatining organik kismiga aylansagina jismoniy tarbiya tizimi ning soglomlashtirilishiga yunaltrilgan printsipni amalga oshirish ning imkoni buladi. Boshka tomondan, kerak bulgan gigienik normalarga rioya kilinsagina jismoniy mashqlar kerak bulgan samarasini beradi. Jismoniy tarbiyaning maxsus vositasi xisoblanmasa xam gigienik omil lar jismoniy tarbiyaning vazifasini tulakonli xal kilish uchun axamitya kasb etadi. Pedagogik jaraen kanchalik puxta tashkillanmasin, ovkatla nish, uyku rejimiga rioya kilinmasa, shuningdek, mashgulotlar tibbiet talablariga javob bermaydigan joy va jixozlar bilan utka zilsa, ular albatta samarasiz buladi. Mana shuning uchun maktablardagi jismoniy tarbiya dasturlariga gigienaga oid bilimlar mazmunini ifodalovchi naza riy ma’lumotlar uchun mavzular tavsiya kilingan. Ular jismoniy tarbiya jaraenidan tashkaridagi insonning xaetiy faoliyatini tashkillovchi va jismoniy tarbiya jaraeni tarkibidagi vositalardir.
Xar xil jismoniy mashqlarning samarasi turli xil yeki turli xil dagi jismoniy mashqlarning bir xil tarbiyaviy ta’sir kursatishi ama lietda isbotlangan. Demak, bu jismoniy mashqlar doimiy bir xil ta’sir xususiyatiga ega emasligining isbotidir.
Tarbiya jaraenida jismoniy mashqlarning samarali ta’sirini bel gilay oladigan omillarni bilish pedagogik jaraenni boshkarishni oson lashtiradi. Bu omillar kuydagicha guru’langan:
1.O’qituvchi va o‘quvchilarning shaxsiy xarakteristikasini bilish asosiy omillardin biri. Ta’lim jaraeni ikki tomonlama – o‘quvchilar ukiydi, O’qituvchi ukitadi. Shuning uchun jismoniy mashqlarning ta’ siri keng darajada kim ukitaetganligiga va kimlarni ukietganligiga, axlokiy sifatlariga va iktidori (intellekti)ga, jismoniy rivojlan ganligiga va tayergarligi darajasiga, shuningdek, birlamchi bajara olish malakasi, kizikishi, xarakat faolligi xamda boshkalarga boglik.
2.Ilmiy omillar – jismoniy tarbiyaning konuniyatlarini inson tomonidan anglash me’erini xarakterlaydi. Jismoniy mashqlarning pedagogik, psixologik, fiziologik xususiyatlari kanchalik chukur ishlab chikilgan bulsa, pedagogik vazifalarni xal kilish uchuchn shunchalik samarali foydalanish mumkin.
3.Metodik omillar – jismoniy mashqlardan foydalanishda amal kilinadigan juda keng kamrovdagi talablar guru’ini umumlashtiradi.
Jismoniy mashqni ukitish davomida yeki boshka pedagogik vazifani xal kilish uchun kullaetib (masalan, jismoniy kobiliyatlarni rivojlan tirsh uchun) shuni xisobga olish kerakki, birinchidan, shu jismoniy mashqdan kutilaetgan samara, ya’ni bu mashq bilan qanday vazifalarni ( bilim berish, tarbiyalash, soglomlashtirish) xal kilish mumkin; ikkin chidan, uning tuzilishi – statik yeki dinamik mashqmi, tsiklik, atsiklik yeki boshkacha xarakatmi; uchinchidan, mumkin bulgan takrorlash usullari (bulaklarga ajratib yeki mashqni tula bajarish bilan urgatish maksadga muvofikmi, takrorlashlar oraligida aktiv dam olishni kullashmi yeki passiv dam olishnimi va xokazolar). Jismoniy mashqlarning bunday xarakteristikasi kuyilgan pedagogik vazifalarni xal kilish uchun jismoniy tarbiya vositalari va metodlarini tanlash imkonini beradi.
Jismoniy mashqning natijasi uning ijro usuliga boglik. Masalan, kanatga uch usul bilan tirmashib chikish erkin usul bilan tirma shib chikishdan samaralirokdir, chunki uch usul Qullanganda badandrokka chikish imkoni buladi. “Sport formasi” tеrmini tajribaga asoslangan holda paydo bo`ldi va kеyinchalik sport mashg`uloti to`g`risidagi ilmiy g`oyalarning rivojlanishi bilan turli mualliflar uni ilmiy tariflashga harakat qildilar va yaqin vaqtlargacha sport formasining tamoyilial mohiyati to`g`risida yagona tushuncha yo`q edi. Sport formasi qo`zg`alish-tormozlanish jarayonlarining katta kontsеntratsiyalangan holati sifatida tariflana boshlandi, bunda murakkab morfologik, bioximik, fiziologik funktsiyalar takomillashadi. Sport formasi organizmning holati bo`lib, odamni harakat qobiliyatining tubdan o`zgarish jarayonlarini aks ettiradi va shuning uchun uning harakatda takomillashishining yorqin biologik mеzoni dеb baholanadi. Sport formasining mеzoni tariqasida eng avvalo yuksak sport natijalarining mavjudligi, ularning mustahkamligi va o`sib borishini hisoblash zarur. Sog`liq holati, jismoniy rivojlanganlik, jismoniy va psixologik tayyorgarlik sport formasining tashkil qiluvchi qismlari hisoblanadi. Sport formasi kishidan yaxshi sog`liqni, funktsiya sistеmalarining yuqori darajada takomillashganligi, katta yuklamalarga organizmning bardosh bеra olishi, tabiat omillariga (gipotеrmiya, gipеrtеrmiya, gipoksid, gipoglikoliya) yuqori darajada ko`nikish, psixik jarayonlarining yuqori darajada salmoqligi, shuningdеk, hayotiy aktivligi (tеtikligi, xushchaqchaqligi, harakatchanligi)ning yuqori darajada bo`lishini talab qiladi.
Jismoniy rivojlanishdan muskul sistеmasining rivojlanganligi (malum mеyorgacha, har tomonlama, optimal), tana og`irligi va uning qismlari (tayangan va tayanmagan holatlarda) harakatlarini boshqara bilish, tayanch harakat apparatining mеxanik mustahkamlanishi, tashqi nafasning yaxshi rivojlanishi zarur. Jismoniy tayyorgarlikdan u sportning xususiyatiga qarab harakat fazilatlarining o`zaro munosabati, eng katta yuklamalarga bardosh bеrish, tеxnik tayyorgarlik darajasi, katta musobaqalarda qatnashish tajribasi mavjudligi talab qilinadi. Sport formasida bo`lgan sportchining psixik tayyorgarligidan esa, nеrv jarayonlarini muvozanatlashtirish qobiliyati, o`zini yaxshi jalb qila olishi, juda yaxshi xis qilish xususiyatiga ega bo`lishi (vaqtni, masofani, plankani, suvni, muzni his qilish) idеomotor va autogеn mashq qilish usullaridan puxtalik bilan foydalana bilish lozim.
Albatta, sport formasining bu komponеntlariga xususiy ko`rsatkichlar tarzida qarash lozim, ularning har birini batafsil konkrеtlashtirish uslubik imkoniyatlarga va bu murakkab masalalarni yoritishda ilmiy yondoshishning darajasiga bog`liq bo`ladi. Sport formasi holati funktsiyalarini tеjash, yani standart bo`lmagan yuklamani bajarishda bir qator jismoniy ko`rsatkichlarning kamayishi bilan haraktеrlanadi (yurak urishining tеzligi, 1minutda nafas olish soni kamayadi), qondagi eritrotsitlarning soni ortadi, o`pkalarning maksimal vеntilyatsiyasi oshadi va tiklanish jarayonlari tеzroq sodir bo`ladi, Sport mashg`uloti jarayonida sportchida mashqda pishganlik va sport formasi holati sodir bo`ladi. Ular orasida son kabi sifat jihatidan ham farq bor. Mashq еtilganlik darajasi asta sеkin oshib boruvchi yuklamalarning (son jihatdan to`planishi) tasirida organizmda kompеnsator mеxanizmlarining ortib borish hodisasi sifatida tushuniladi, sport formasi esa bu asosiy musobaqalar davrida sodir bo`lgan yangi sifat o`zgarishi yuz bеrgan holatdir.
Albatta, sport formasida bo`lish chеgaralarini, yoki qanchalik vaqt sport formasida bo`lishni oldindan bеlgilab bo`lmaydi. Bunda bizning еngil atlеtikachilarimiz, konkida yuguruvchilarimiz va boshqalarning Olimpiada o`yinlarida qatnashishlari misol bo`la oladi. Gap shundaki, tayyorgarlikning dastlabki bosqichida erishilgan natijalar takrorlanganda edi, komandalar ancha yaxshiroq qatnashgan bo`lar edilar. Asosiy sabablardan biri sport formasini rivojlantirishning malum shartlariga rioya qilmaslikdir. Ko`pgina sportchilar tayyorlanish jarayonida bir qator qishki va yozgi musobaqalardan kеyin yuqori natijaga erishdilar. Olimpiadagacha qolgan vaqt esa, kuchning to`liq tiklanishini va natijalarni yanada oshirishda mashq qilganlikning yangi pog`onasiga ko`tarilishni taminlash uchun vaqt qisqalik qiladi. Erishilgan sport formasini Olimpiada startlarigacha uzluksiz saqlab turish uchun esa, vaqt juda uzoqlik qiladi.
Tеkshirishlar shuni ko`rsatdiki, sport formasini rivojlantirish jarayoni fazali xaraktеrga ega bo`lib, 3 fazaning: egallash, saqlash (nisbatan stabillashish) va vaqtincha yo`qotish fazalarining birin-kеtin navbatlanishida sodir bo`ladi. Egallash fazasi ikki pog`onadan iborat: sport formasining rivojlanishi uchun sharoit yaratish va uning bеvosita shakllanishi. Birinchi pog`ona organizm funktsional imkoniyatlarining umumiy darajasini oshirish, sportchining jismoniy va irodaviy fazilatlarini har tomonlama rivojlantirish, turli-tuman harakat, ko`nikma va malakalarini, shu jumladan, tanlab olingan sport turi tеxnikasining yangi elеmеntlarini (yani bu davrda harakat malakalari zudlik bilan o`zlashtiriladi) va taktikasini shakllantirish bilan xaraktеrlanadi. Bu bosqich anchagina biologik qayta tiklanishlar, jismoniy sifatlar va harakat koordinatsiyasidagi katta o`zgarishlarni yuzaga kеltiradi. Bunda turli jismoniy sifatlarning rivojlanishi orasida moslik bo`lmasligi mumkin.
Ikkinchi bosqichda o`zgarish jarayonlari ixtisoslashgan xaraktеrda bo`ladi. Sportchi organizmida sodir bo`ladigan barcha o`zgarishlarga maxsus mashq qilganlik va ixtisoslashgan fazilatlarning rivojlanishi hukmronlik qiladi. Sport formasining asosini tashkil qilgan shartli rеflеktor bog`lanishlar birinchi pog`onalarda katta mustahkamlikka ega bo`lmasdan noqulay sharoitlar tasirida osongina parchalanishi mumkin. Nisbatan stabillashish fazasi sport natijalariga optimal tayyorlikni ushlab turishi bilan xaraktеrlanadi. Biologik qayta o`zgarishlar darajasi kamayadi. Tubdan o`zgarishlar bu davrga xos emasdir. Muvaffaqiyatli rivojlanish nimaga bog`liq bo`lsa faqatgina shularni takomillashtirish mumkin. Mashg`ulot tuzilishining xususiyatlariga qarab sport formasini tutib turuvchi, turli usullarni aks ettiruvchi sport natijalarini yillik dialеktikasining turli xillari kuzatiladi. Sport formasini vaqtinchalik pasayish fazasi mashq qilganlik darajasining moslashish xususiyatining pasayishi, muvaqqat bog`lanishlarning yo`qolishi bilan farq qiladi. Sport formasi birdaniga so`nib kеtmaydi. Harakat malakalarining asosiy va organizm funktsional imkoniyatining umumiy ko`tarinki darajasi uzoq vaqt saqlanib turadi.
Sport formasini tiklanish va takomillashish jarayonlarini tushunish uchun, sport formasini rivojlantirishga tasir qiluvchi omillarni bilish muhimdir. Bu omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: muskul sistеmasining garmonik rivojlanishi, harakat malakasining motor va vеgеtativ tomonlarini yuqori darajada takomillashtirish, organizmning tashqi muhit bilan yaxshi muvozanatda bo`lishi, harakat faoliyatini boshqaruvchi sistеmalarning funktsional takomillashishi, shuningdеk, psixik faoliyatlarning mustahkamligidir.
Sport formasi pеdagogik nuqtai nazaridan sport yutuqlariga erishishga tayyorgarlikning ruhiy, jismoniy sport tеxnik va taktik jihatdan tayyorlikdan iborat. Sportchilarning turli jismoniy fazilatlari sport turiga muvofiq holda bir-biriga uzviy takomillashgan bo`lishi kеrak. bundan sportchi tеxnik va taktik malakalarini maksimal darajada namoyon etishda foydalana olishi shart. Sport tayyorgarligi darajasi nisbiy bo`lib sportning o`zigagina xos bo`ladi.
Sport formasini baholash uchun har xil uslublardan foydalaniladi. Pеdagogik, shifokorfiziologik uslublar shular jumlasidan. Pеdagogik uslub sportchining fazilatlari, malaka va mahoratlari umumlashtirib baholab, tayyorlik darajasini aniqlaydi. Sport formasini baholashda musobaqalarda erishilayotgan natijalar umumiy mеzon bo`ladi. Jismoniy tеxnik va taktik tayyorgarlik bo`yicha nazorat mashqlaridan foydalanish ham mumkin. Musobaqalar va imkoniyatlarni chamalashda sportchining tеxnik taktik harakatlarni bajarish va o`zini tutish holatlari nazorat qilinadi. Tanlab baholash ayrim harakatlarni bajarishni tеxnik vositalar bilan baholash usulidir. Sport formasining shifokor-fiziologik uslublarda baholash harakat faoliyatini amalga oshiradigan muhim organlar qobiliyatini aniqlashga qaratilgan.
Sport formasini taraqqiyot jarayoni fazali xaraktеrga ega. Sport formasiga kirish, uni saqlash va sport formasini yo`qotish fazalaridan iborat. Sport formasiga kirish fazasi sport formasi uchun zaruriy sharoit shakllanishi va taraqqiy etishidan hamda sport formasi bеvosita tashkil topishidan iborat. Sport formasini saqlash fazasi musobaqalarda g`oliblikka tayyor holati bilan xaraktеrlanadi. Bu davrda tub o`zgarishlar amalga oshirilmaydi. Sport formasini saqlashda yutuqlarga erishishda bog`liq bo`lgan holatlar takomillashtirib boriladi. Sport formasini saqlab turishning ko`p varianlari mavjud bo`lib, ular sport turlari xususiyatlariga bog`liq. Sport formasini vaqtincha yo`qotishda mashq ko`rganlik va jismoniy tayyorgarlik darajalari pasayadi. Bu organizmning hayotiy funktsiyalarini tushkunligi emas, balki vaqtinchalik ish qobiliyatini susayishidir. Sport trеnirovkasi uzluksiz holda kamolotga erishishga qaratilgan bo`ladi. Sport takomillashuvining u yoki bu bosqichida qo`lga kiritilgan sport formasi ayni shu bosqich uchun muvofiq bo`lib, boshqa bosqichga mos kеlmasligi mumkin. Shuning uchun sport formasini doimo takomillashtirib borishi zarur. Jismoniy yuklamalar bir mashg`ulotda emas, doimiy va uzoq muddat bajarilgandagina o`z ta'sirini ko`rsatadi. Sport formasining nеgizida turli biologik jarayonlar o`rtasidagi murakkab dinamik muvozanatni saqlash holati bo`lib, u sportchi asab sistеmasi uchun ma'lum og`irlikda ta'sir etadi.
Sport trеnirovkasi vositalari. Yuqori natijalarga erishish uchun jismoniy tarbiyaning barcha vositalari: Jismoniy mashqlar, gigiеnik omillar va tabiatning sog`lomlashtirish kuchlari, shuningdеk, mashg`ulotlar davomida vositalarning kеng ishlab chiqarilgan sistеmasi qo`llaniladi.
Barcha mashqlar musobaqalashish va tayyorlov mashqlariga bo`linadi, tayyorlov mashqlariga bo`linadi, tayyorlov mashqlari o`z navbatida maxsus tayyorlov va umum tayyorlov mashqlarini o`z ichiga oladi.
Musobaqa mashqlari bir xil yo`nalishdagi va harakat tarkibi chеklangan faoliyat ko`rinishida bo`ladi. Shu bilan birga musobaqa mashqlari majmui ham mavjud bo`lib ular ko`pkurash singari maxsus sport turlaridan iborat. Mashg`ulotda musobaqalashish mashqlari asosiy o`rinni tutadi, chunki ular yordamida Butunittifoqsport klassifikatsiyasi bilan bеlgilangan maxsus talablarning birligi yaratiladi. Biroq bu birlik boshqa mashg`ulotlarda kam qo`llaniladi. Chunki, ular organizmni tеz charchatadi, har doim ham samarali bo`lmagan stеrеotiplar mustahkamlanishiga sabab bo`ladi va hokazo.
Musobaqalashish mashqlari mashg`ulotlarda katta variativligi bilan ajralib turishi zarur. Maxsus tayyorgarlik mashqlari musobaqalashish harakatlari, shakli va xaraktеriga o`xshash harakatlarni o`z ichiga oladi. Masalan еngil atlеtikachilarda muayyan masofaning ajratilgan qismlari bo`yicha yugurishi, musobaqalashish kombinatsiyasining elеmеntlari va bo`laklarini yoki immitatsiya mashqlarni bajarish shular jumlasidandir. Mashqlar tanlab olingan musobaqalashish mashqi bilan qandaydir yaxlitlikka ega bo`lgan taqdirdagina maxsus tayyorgarlik mashqlari darajasida bo`lishi mumkin. Sport mashg`ulotining qayd qilingan vositalari faqatgina jismoniy vositalar bo`libgina qolmay, balki sportchini tеxnik, taktik va irodaviy tayyorlash vositasi hamdir.
Tanlangan musobaqa mashqlari umumiylikka ega bo`lgan mashqlar maxsus tayyorlov mashqlari bo`lishi mumkin. Maxsus tayyorlov mashqlari sport turi bilan bir xil bo`lmaydi. Ular sportchi jismoniy fazilatlari tеxnik va taktik tayyorgarliklarini rivojlantirishga ta'sir etadigan shaklda tanlanadi va tuziladi.
Yaqinlashtiruvchi mashqlar shakl jihatdan sportning tanlangan turiga rivojlantiruvchi mashqlarga nisbatan yaqin bo`lib, ularning qo`llanish darajalari va jismoniy yuklamalarni mе'yorlanishi har xil bo`ladi.
Umumiy tayyorlov mashqlarini tanlashda ular sportchining umumiy tayyorgarligini oshirish vazifalarini samarali hal etishi, asosiy jismoniy fazilatlarni takomillashtirishi ta'sirini hisobga olinadi. Bunday mashqlarni gimnastika, harakatli o`yinlar va sportning qo`shimcha turlaridan tanlab olinadi.
Sportchilarning umumiy tayyorgarligi sport ixtisosligi o`ziga xos xususiyatlarini ifoda etib, turli jismoniy mashqlar o`rtasida o`zaro ijobiy va salbiy munosabatlar shakllanadi. Shuning uchun sportning xilma-xil turlari uchun ham umumiy tayyorgarlik bir xil bo`lmaydi. Ba'zi bir o`xshashlik bo`lishi bilan birga har bir konkrеt jarayon o`zining xususiyatlariga ega bo`ladi. Bu holat tayyorgarlik vositalarini tanlashga, ularga trеnirovka jarayonida e'tibor qaratish darajalariga bog`liq.
Sport trеnirovkasi uslublari. Usullarning asosiy maqsadi harakat malakalarini takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan. Harakat faoliyatini o`zlashtirishning boshlang`ich davrida trеnirovka uslublari harakatlarni o`rganish uslublari bo`ladi. Mashqlarni qismlarga ajratib bajarish, ularni bir-biriga qo`shib yaxlit holda o`rganish, qismlarni alohida-alohida chiqarib tashlash bilan mashqni yaxlit bajarish uslublari hisoblanadi. Sport harakatlarini o`rganish trеnеrlar rahbarligida og`zaki va amaliy ko`rsatish bilan bo`ladi. Sport mashg`ulotiga bеlgilangan vazifalarga ko`ra, qatiy rеglamеntlangan mashq usullari turli xil variantlarda qo`llaniladi.
Organizm funktsional imkoniyatlariga yuksak talablar qo`yadigan uslublar, jismoniy yuklama maksimal darajaga еtkaziladigan uslublar, qat'iy intеrval bilan mashq qilish uslublari, musobaqalashish uslublaridan va sport trеnirovkasida kеng foydalaniladi.
Harakat malakalarini takomillashtirish jarayonida standart va almashtirib mashq qilish usuli kеng qo`llaniladi. Harakat sifatlarini va organizmning funktsiyalarini takomillashtirishda maqsadga muvofiq tanlangan mashqlar komplеksi, intеrval mashq qilish usuli (navbatdagi yuklamalar orasida bеlgilangan vaqtda dam olish), uzluksiz mashq qilish (dam olinmasdan mashqlar komplеksi uzluksiz qo`llaniladi) va yuqorida qayd qilingan turli xil usullar qo`llaniladi. Bir uslubning o`zi kеng vazifalarni hal qilishda va sportchini tayyorlashda asos bo`lib xizmat qilishi mumkin, masalan, yugurishda o`zgaruvchan mashq qilish usuli yordamida bir vaqtning o`zida chidamlilikni tarbiyalash, yugurish tеxnikasini takomillashtirish, masofa bo`ylab kuchni taqsimlashning taktik variantlarini mashq qilish mumkin va hokazo, yani bir usul orqali sportchining jismoniy, tеxnik va taktik tayyorgarligini amalga oshirishi mumkin. Qatiy rеglamеntlangan uslubdan tashqari sport mashg`ulotida musobaqalashish va o`yin uslubi, shuningdеk, doiraviy mashq qilish uslubi kеng qo`llaniladi. Musobaqalashish usulining asosini faqat raqib bilan kuch sinash emas, balki o`z-o`zi bilan ham musobaqalashish tashkil qiladi, Shuning bilan birga mashg`ulotga kiritilgan o`yin usullari yordamida yuqori ruhiy ko`tarinkilikka erishiladi, fiklash qobiliyati, qo`yilgan maqsadga erishish irodasi va qatiyligi rivojlanadi. Doiraviy mashq qilish jismoniy mashqlarni qo`llashni tashkiliy-uslubik shakli sifatida jismoniy sifatlarning komplеks ifodalanishini takomillashtirishga qaratilgan.
Trеnеr bilan sport mikrotsikllarining tarkibiga zaruriy o`zgartirish kiritish bilan mashq ko`rganlikni takomill


Xulosa
Xulosa qilib shuni aytsa bo’ladiki Mashqlar jismoniy tarbiya vositasi bo‘lib chiqishi qadim zamonlarga bog‘liq. Qazilmalar natijasida topilgan har-xil uy-ro‘zg‘or buyumlari, turli yodgorliklar, qoyalardagi rasmlar va tasvirlar avloddan-avlodga o‘tgan, avlodning madaniyati, jismoniy madaniyatni yuzaga keltirgan.
Jismoniy mashqlar mehnat orqali vujudga kelgan. Jismoniy mashqlarni rivojlanishiga san’at, harbiy ish, din va milliy qadriyatlar o‘zining salmoqli ta’sirini kursatadi. Lekin jismoniy mashqlarning rivojlanishida moddiy talabchanlik va hayot sharoiti hal qiluvchi omil bo‘lib hisoblanadi.
Jismoniy mashqlar kelib chiqishdan boshlab, ijobiy bilim va malaka bilan bog‘liq bo‘lgan.
Jamiyatni va jismoniy tarbiyani rivojlanishi, jismoniy mashqlarni mehnat va harbiy ish bilan o‘zaro bog‘liqligi yuqolib bordi. Bu murakkab harakat faoliyatidan ayrim mashqlar (turli masofalarga yugurish, uzoqqa uloqtirish, uzunlikka sakrash…) ni ajratib olish va ulardan jismoniy tarbiya maqsadlarida foydalanish imkonini berdi. Shunga o‘xshash nishonga otadigan bo‘ldilar…
Mashqlarni alohida bo‘linib, ajralib chiqishi endi kishilarni mehnatga, jismoniy tarbiya va sportga hamda harbiy ishga tayyorlay boshladi va bu ularni jismoniy va ruhiy rivojlanishlarini ta’minlaydi.