Jizpi sirtqi boʻlim 676-21 ym guruh talabasi qoʻldoshev
Download 53.03 Kb. Pdf ko'rish
|
muhandislik(1)
|
JIZPI Sirtqi boʻlim 676-21 YM guruh talabasi QOʻLDOSHEV JASURBEKNING Muhandislik geologiyasi va gruntlar mexanikasi fanidan tayyorlagan ishi MAVZU: Gidrosfera va uning tashkil etuvchilari Yer sirtining okeanlar vdengizlar suvlari bilan qoplangan yuzasi umumiy nom bilan dunyo okeani deb ataladi. U planetamizning suv qobig‘i bo‘lgan gidrosferaning ajralmas va asosiy qismidir. Gidrosfera dunyo okeanidan tashqan, yuqorida aytilgandek, quruqlikdagi suvlar-daryolar, koilar va muzliklardan, atmosferadagi suv bug‘laridan, tuproqdagi namlikdan, shuningdek, yer osti suvlaridan tashkil topgan. Yerkurrasi umumiymaydoni(510mln.km2)nmg361 mln.knr yoki 71 foizini dunyo okeani egallagan, quruqliklar yuzasi esa 149 mln.km2 yoki uning 29 foizini tashkil etadi. Quruqlikdagi barcha ichki suv havzalarining yig‘indi maydoni uning umumiy maydonining 3 foizidan kamrog‘ini, muzliklar esa taxminan 10 foizini tashkil etadi. Yer kurrasida quruqlik va suv yuzalari notekis taqsimlangan: quruqlikning katta qismi shimoliy yarim sharda bo'lib, uning yuzasi 39 foizni tashkil etadi: janubiy yarim sharda esa quruqlik bor-yo‘g‘i 19 foizni egallagan. Bunday taqsimlanish atmosferaning umumiy sirkulatsiyasiga va suvning tabiatda aylanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Gidrosferaning turli qismlarida suv miqdorining taqsimlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Yer kurrasidagi suvning umumiy hajmi 1 mlrd 386 mln.km3 dan ortiq. Bundan 1 mlrd 338 mln.km3 qismi dunyo okeanida, 234 mln.km3-Yer po‘stida, 26 mln.km3-muzliklarda, 176 ming km3-ko‘llarda, 2,1 ming km3 esa daryolardadir (3.5-jadval). Yerdagi suvning umumiy hajmi taxminan hisoblangan, chunki yer osti suvlarining miqdori hali unchalik aniq baholangan emas. Yer kurrasidagi chuchuk suvlarning umumiy zaxirasi 35 mln.km3 deb baholanadi (Yerdagi umumiy suv hajmining 2,3 foizi), uning 68 foizidan ko‘prog‘i Antarktida va Grenlandiya muzliklarida va 30 foizi yer osti suvlaridan iboratdir. Hozirgi paytda foydalanish uchun mumkin bo‘lgan chuchuk suvlar miqdori yerdagi umumiy suv hajmining taxminan 0,3 foizini tashkil etadi Gidrosferaning 96% dan ortigʻini dengiz va okeanlar tashkil etadi; taxminan 2% - yer osti suvlari, taxminan 2% - muzliklar, 0,02% - quruqlik suvlari (daryolar, ko'llar, botqoqlar). Yer gidrosferasining umumiy hajmi 1 milliard 500 million km3 dan ortiq. Ulardan okean va dengizlarda 1370 mln km3, yer osti suvlarida 60 mln km 3 ga yaqini muz va qor holida 30 mln km 3 ga yaqin, ichki suvlarda 0,75 mln km 3, atmosferada esa - 0,015 million km 3. Gidrosferaning hajmi doimiy ravishda o'zgarib turadi. Olimlarning fikriga ko'ra, 4 milliard yil oldin uning hajmi atigi 20 million km 3 ni tashkil etgan, ya'ni hozirgisidan deyarli 7 ming baravar kam edi. Kelajakda Yer mantiyasidagi suv hajmi 20 milliard km 3 ga baholanganligini hisobga olsak, Yerdagi suv miqdori ham ortadi, bu gidrosferaning hozirgi hajmidan 15 baravar ko'pdir. Gidrosferaga suv oqimi Yerning chuqur qatlamlaridan va vulqon otilishi paytida amalga oshiriladi, deb ishoniladi. Faqat er osti suvlarining tasdiqlangan zaxiralarini hisobga olgan ma'lumotlarga ko'ra, butun sayyoramizning atigi 2,8% chuchuk suv; shundan 2,15% muzliklarda va atigi 0,65% daryo, koʻl, yer osti suvlarida. Suvning asosiy massasi (97,2%) sho'rdir. Gidrosfera yagona qobiqdir, chunki barcha suvlar bir-biriga bog'langan va doimiy katta yoki kichik aylanishlarda bo'ladi. Suvning to'liq yangilanishi turli yo'llar bilan sodir bo'ladi. Qutb muzliklaridagi suvlar 8 ming yilda, yer osti suvlari 5 ming yilda, ko‘llar 300 kunda, daryolar 12 kunda, atmosferadagi suv bug‘lari 9 kunda, Jahon okeani suvlari esa yangilanadi. 3 ming yil ichida. Gidrosfera sayyora hayotida juda muhim rol o'ynaydi: u quyosh issiqligini to'playdi va uni Yerda qayta taqsimlaydi; Yog'ingarchilik okeanlardan quruqlikka tushadi. Geologik tarix davomida gidrosferada sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi, ammo ular haqida juda kam ma'lumotlar mavjud. Hisob-kitoblarga ko'ra, muzlik davrida muz miqdori keskin ko'paygan va shu sababli Jahon okeani hajmining pasayishi va sathining o'nlab metrlarga pasayishi kuzatilgan. Hozirgi vaqtda gidrosfera insonning texnik faoliyati bilan bog'liq bo'lgan misli ko'rilmagan tezlik va hajm o'zgarishlariga duchor bo'lmoqda. Yiliga qariyb 5 ming km 3 suv sarflanadi va 10 barobar ko'p ifloslanadi. Ayrim mamlakatlar chuchuk suv tanqisligini boshdan kechira boshladi. Bu Yerda uning yetarli emasligini anglatmaydi: shunchaki odam undan oqilona foydalanishni hali o'rganmagan. Gidrosfera litosfera bilan o'zaro ta'sir qiladi. Bu suvning ishi bilan bog'liq eroziv va akkumulyativ jarayonlardan dalolat beradi. Gidrosfera atmosfera bilan ham o'zaro ta'sir qiladi: bulutlar dengiz va okeanlar yuzasidan bug'langan suv bug'idan iborat. Gidrosfera ham biosfera bilan o'zaro ta'sir qiladi, chunki biosferada yashovchi tirik mavjudotlar suvsiz yashay olmaydi. Sayyoramizning turli qobiqlari bilan o'zaro aloqada bo'lgan gidrosfera, o'z navbatida, er yuzasining ajralmas tabiatining bir qismi sifatida ishlaydi. Geologik davrlar bilan o'lchanadigan vaqt oralig'ida Yerdagi umumiy suv zahiralari deyarli o'zgarmaydi, chunki erning ichki va tashqi fazosidan Yer yuzasiga suv oqimi juda kichik va amalda suvning qaytarib bo'lmaydigan yo'qotilishi bilan qoplanadi. atmosferaning yuqori qatlamlarida suv bug'ining fotodissipatsiyasi tufayli. Shuning uchun gidrosfera yarim yopiq tizimdir. Xulosa o’rnida shularni aytishimiz insoniyat sayyoramiz gidrosferasiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi va bu dunyo aholisi va inson ehtiyojlari ortishi bilan davom etadi. Global iqlim o'zgarishi, daryolarning toshishi, botqoqli yerlarning drenajlanishi, oqimning qisqarishi va sug'orish mavjud chuchuk suv gidrosfera tizimlariga bosim o'tkazdi. Yerning suv manbalariga zaharli kimyoviy moddalar, radioaktiv moddalar va boshqa ishlab chiqarish chiqindilari, shuningdek, mineral o‘g‘itlar, gerbitsidlar va pestitsidlarning sizib chiqishi tufayli barqaror holat buzilmoqda. Inson aralashuvi natijasida yuzaga kelgan evtrofikatsiya chuchuk suv ekotizimlari uchun muammoga aylanmoqda. Qishloq xo‘jaligi va sanoat oqava suvlarining ortiqcha ozuqa moddalari va organik moddalari suv tizimlariga chiqarilishi natijasida ular sun’iy ravishda boyitiladi. Bu qirg'oq bo'yidagi dengiz ekotizimlariga, shuningdek, organik moddalarning okeanlarga kiritilishiga ta'sir qiladi, bu insoniyatdan oldingi davrga qaraganda bir necha baravar ko'pdir. Bu ba'zi hududlarda, masalan, siyanobakteriyalar va diatomlar o'sadigan Shimoliy dengizda biotik o'zgarishlarga olib keldi. Aholi soni ortishi bilan ichimlik suviga boʻlgan ehtiyoj ham ortadi va dunyoning koʻp joylarida haroratning oʻzgarishi sababli toza suv olish nihoyatda qiyin. Odamlar mas'uliyatsiz ravishda daryolar oqimini boshqarib, tabiiy suv zaxiralarini kamaytirar ekan, bu yanada ko'proq muammolarni keltirib chiqaradi. Odamlar gidrosferaga katta ta'sir ko'rsatdi va kelajakda ham shunday qiladi. Atrof- muhitga ta'sirini tushunish va salbiy ta'sirlarni kamaytirishga harakat qilish muhimdir. Bundan tashqari okeanlar ustida rivojlanadigan havo massalariga ham ta’sir ko’rsatib ya’ni okean suvlarining ifloslanishi okeanlardagi bo’ladigan bug’lanishga ta’sir ko’rsatib iqlim o’zgarishi muammolarini ham keltirib chiqarmoqda.Shuning uchun hozirgi vaqtda okean suvlaring zararli moddalar bilan ifloslanishi global muammoga aylanib ulgurdi. Har yili bo’lib o’tadigan butunjahon iqlim va suv bo’yicha xalqaro konferennsiyalarda bu kun mavzusiga aylangani bejizga emas.Agarda buning oldi hozirdan olinmasa keyinchalik buning salbiy oqibatlari yanada kuchayib ketishi mumkin. MAVZU: Tabiatda suvning aylanishi. Suv almashinuvi Quyosh energiyasi orqali harakatga keltiriladi. Quyosh suvni okean va dengizlarda isitadi va u bug'lanadi. Tabiatda ma'lum bir to'liq davrda aylanib, suv tarkibi doim o'zgarib boradi va bunda issiqlik energi yasini yutadi yoki chiqaradi. Tabiatda suv aylanishi to'rt bosqichdan o'tadi: @ug'lanish) Yer sathidagi suv isiganida bug'ga aylanadi va havoga ko'tariladi. Bu suv bor hamma joyda sodir bo'ladi: okean, daryo yoki dengiz sathida, biz yoki hayvonlar terlaganida, o'simliklar ustiga shudring tushganida va h.k. Iliq suv tezroq bug'lanadi, buni suvni gaz plitasida qaynatib tekshirsa bo'ladi. Ammo biz bug'ni ko'rmasak ham, bug'lanish baribir sodir bo'ladi, ammo ancha sekinroq. (Kondensatsiya) Havodagi suv bug'lari ko'tarilib, atmosferaning yuqori qatlamlariga yetganida, sovuq harorat ularni issiqlik ajratish va yana suyuqlikka aylanishiga "majburlaydi". Suvning bu mayda tomchilari havodagi chang zarrachalarida osilib turadi va bulutni hosil qiladi. (Yog'ingarchiliklar) Bulutlardagi suv tomchilari ham to'qnashadi va birga kondensatsiya bo'ladi. Natijada ular kattalashadi va og'irlashadi. Agar tomchilarning tushish tezligi ko'tarilayotgan bulut tezligidan oshsa va ular bug'lanishga ulgurmasa, unda ular yerga yog'ingarchilik ko'rinishida yomg'ir, nam qor, qor va do'l bo'lib tushadi. (Suv ko'chishi) Yog'ingarchilik ko'rinishida suv yana Yer sathiga tushadi. Suvning qaysidir qismi pastga oqib, ko'l, dengiz yoki daryolarga tushadi. Boshqasi - Yerga singib, o'simliklar ichadigan yoki tuproqdan o'tib okeanga qo'shiladigan sizot suvga aylanadi. Shu yerdan suv aylanishi yana boshlanadi. Suvning ekosistemalar boʻylab qanday harakatlanishi. Asosiy tushunchalar Yer yuzidagi suvning aksariyat qismini okeanlarda mavjud shoʻr suv tashkil etadi. Odamzod uchun zarur boʻlgan chuchuk suvning faqat oz qismigina foydalanishga yaroqlidir. Yer yuzasida tarqalgan suv faol aylanishi mumkin, ammo Yerdagi suvning katta qismi muzliklar, okeanlar va yerosti suv havzalaridan oʻrin olgan; bu yerda suvning aylanishi ancha sekin boʻladi. Suv aylanishi murakkab jarayon boʻlib, u suvning agregat holati oʻzgarishi, shuningdek, suvning ekotizim ichidagi va ekotizimlararo harakatiga bogʻliq. Yerosti suvlari yer ostidagi tuproq zarralari va toshlarning yoriqlari orasida joylashgan. Suv havzalari suv zaxiralari boʻlib, koʻpincha quduqlardan tortib olinadi. Suv: nega u juda muhim? Suv jonli mavjudotlar uchun juda muhimdir. Bilasizmi, tanamizning yarmidan koʻprogʻi suvdan iborat, agar odam hujayralarini koʻzdan kechirsak, ularning 70% dan koʻproq qismi suvdan iboratligini aniqlaymiz! Shunday qilib, biz yerdagi boshqa koʻplab organizmlar kabi tirik qolish uchun ishonchli ichimlik suvi manbasiga muhtojmiz. Mavzu: Minerallar va togʻ jinslari. Yer yuzidagi suvning 97,5% i shoʻr suvdir. Qolgan suvlarning 99% dan ortigʻi yerosti suvlari yoki muzliklar shaklida uchraydi. Bundan xulosa qilish mumkinki, toza suvning 1% dan kamrogʻi koʻllarda, daryolarda va boshqa yuza shakllarda tarqalgan. Aylana diagrammada Yerdagi suvning 97,5% i yoki 1 365 000 000 ${km^3}$ hajmga teng qismi shoʻr suv ekanligi koʻrsatilgan. Qolgan 2,5% yoki 35 000 000 ${km^3}$ qismi chuchuk suvdir. Chuchuk suvning 68,9% i muzliklarda yoki doimiy qor qatlamlarida yotadi. Tuproq namligi, botqoqlik suvi va doimiy muzliklar kabi yerosti suvlari 30,8% ni tashkil qiladi. Qolgan 0,3% i esa koʻl va daryolarda tarqalgan. Aylana diagrammada Yerdagi suvning 97,5% i yoki 1 365 000 000 \[{km^3}\] hajmga teng qismi shoʻr suv ekanligi koʻrsatilgan. Qolgan 2,5% yoki 35 000 000 \[{km^3}\] qismi chuchuk suvdir. Chuchuk suvning 68,9% i muzliklarda yoki doimiy qor qatlamlarida yotadi. Tuproq namligi, botqoqlik suvi va doimiy muzliklar kabi yerosti suvlari 30,8% ni tashkil qiladi. Qolgan 0,3% i esa koʻl va daryolarda tarqalgan. Ushbu diagrammada atmosfera va tirik organizmlar tanasidagi kabi mayda suv zaxiralari hisobga olinmagan. Batafsil maʼlumot olish uchun “USGS Water Science School” (Suv ilmiy maktabi)ning veb saytiga oʻting. \[^1\] Manba: “Biogeokimyoviy sikllar” – “Biogeochemical cycles: Figure 1” / OpenStax College, Concepts of Biology, CC BY 4.0 Koʻplab tirik mavjudotlar hayoti yerusti chuchuk suvining oz miqdordagi taʼminotiga bogʻliq va suv yetishmasligi ekotizimga jiddiy taʼsir koʻrsatishi mumkin. Albatta, odamlar suv taʼminotini oshirish uchun baʼzi texnologiyalarni oʻylab topishgan. Bular sirasiga yerosti suvlarini olish uchun quduq qazish, yomgʻir suvini yigʻish va ummondan toza suv olish uchun suvni chuchuklashtirish yoki tuzsizlantirishlar kiradi. Shunday boʻlsa-da, bugungi kunda ham dunyoning koʻp qismlarida toza, xavfsiz ichimlik suvi mavjud emas. Yerdagi suvning koʻp qismi aylanishda (bir joydan ikkinchi joyga oʻtishda) faol qatnashmaydi. Buni quyidagi rasmda koʻrishimiz mumkin, bunda har bir yirik suv havzasidagi suv molekulasining individual sarf qiladigan oʻrtacha vaqti koʻrsatilgan, bu oʻlchov yashash davri deb ataladi. Okeanlar, yerosti va muz shaklidagi suvlar juda sekin aylanib boradi. Faqat yer yuzasidagi suv tez aylanadi. Tosh shakllanishi Tog 'jinslari minerallarning agregatlaridan yoki bitta mineraldan iborat. Birinchi turda bizda granit va mineralda tosh tuzi bor. Tog 'jinslarining paydo bo'lishi juda sekin jarayon bo'lib, turli jarayonlarni kuzatib boradi. Shunga ko'ra jinslarning kelib chiqishi uch turga bo'linishi mumkin: magmatik, cho'kindi va metamorfik. Ushbu jinslar doimiy emas, balki doimiy ravishda o'zgarib turadi va o'zgarib turadi. Albatta ular $ a $ da sodir bo'lgan o'zgarishlar geologik vaqt. Ya'ni, inson miqyosida biz tosh shaklini ko'rishni yoki o'zini butunlay yo'q qilishni ko'rmayapmiz, ammo toshlarda tosh aylanishi deb ataladigan narsa bor. MAVZU: Yer osti suvlarining paydo boʻlishi va sinflarga boʻlinishi. Yer ostida, tog’ jinslarining bushliq va darzliklari orasida uchraydigan suvlar yer osti suvlaridir. Yer osti suvlarining geologik ishi juda katta, ular yer katlamlari orasidagi minerallarni, turli jinslarni eritadi, ularning tarkibini uzgartiradi va g’orlar hosil qiladi. Yer osti suvlarining paydo bo’lishi, tarqalishi, harakati, miqdor va sifat uzgarishi bilan maxsus fan - gidrogeologiya fani shug’ullanadi. Geologiyaning bu kursida yer osti suvlarini yemiruvchi barpo etuvchi agent sifatida qarab chiqamiz. Yer osti suvlari yog’inlarning yer pustidagi qum va toshlar orasiga qisman sizib utishi, ya'ni infiltratsiya yuli bilan hosil bo’ladi. yer osti suvlari suv bug’larining sovib kuyuklashuvi, ya'ni kondyensatsi ya vositasi bilan ham paydo bo’ladi. yer osti suvlarining asosiy qismi atmosfera yoginlarining jinslar orasiga infiltratsiyasi natijasida hosil bo’ladi. ^ Yuvinel suvlar yer qatlamlari ostidagi magmadan ajraluvchi mineralli issiq suv bug’larining yer osti suviga aylanishidan hosil bo’ladi. yuvinel suv yerning chuqur qatlamlarida va tez-tez vulqan otilib turadigan o’lkalarda ko’p uchraydi. Yer osti suvlari tog’ jinslari orasida har xil fizik va ximik holatda bo’ladi. Yer ostida yuvinel suvlardan tashqari qoldik va relikt suvlari ham mavjud. Bu yer osti suvlari qadimgi geologik davrlarda daryo, dengiz va kul suvlari chukindi jinslari orasida turib qolishidan hosil bo’ladi. ^ Yer osti suvlarining tasnifi Yer osti suvlarini tiplarga ajratishda ularning paydo bo’lishi, yer ostida yotish holati, tarkibi va gidravlik holati kabi belgilariga etibor beriladi. Yer osti suvlari paydo bulish sharoitiga qarab uch xil bo’ladi: yuza suvlar, grunt suvlar, bosimli yoki artezan suvlari. Yuza suv gruppasiga kiruvchi yer osti suvlari yer qatlamlari orasida katta maydonni ishg’ol qilmaydi. Yuza suvlar suv shimiluvchi qatlamlar orasidagi gil yoki soz tuproq ustida to’planib qoladi. Yuza suvlar grunt suvidan xuddi shu xususiyati bilan farq qiladi. Yuza suvlar tuplanuvchi qatlamlar qalinligi 2 - 3 m dan oshmaydi. Grunt suvlari. Yer qatlamlarida eng ko’p tarqalgan suvlardan biri grunt suvlardir. Yer yuzasi bilan suv utkazmaydigan qatlam orasidagi suvlar grunt suvlaridir. Grunt suvlari saqlanuvchi qatlam ustida suv utkazmaydigan qatlam bo’lmaganligi uchun bu suv urnashgan maydon bilan uni suv bilan ta'min kiluvchi maydon birdir. Yer osti suvlarining qatlamlar orasida hosil qilgan balandligi yer osti suvlarining oynasi deyiladi. Suv bilan tuyingan qatlam suv bilan tuyingan qatlam deyiladi. Yuza va boshqa yer osti suvlvri yer usti suvlariga qaraganda ancha sekin harakat qiladi. Chunki yer osti suvlari jinslar orasidan sizib utib boradi. Yer osti suvlarining harakat tezligi ularning qanday jinslar orasidan utishiga bog’liqdir. Qum orqali sutkasiga 1 - 5 m, yirik qumda 15 - 20 m, shagal yoki serdarz jinslarda 100 m va undan ham tezrok siljishi mumkin. Bosimsiz qatlam orasidan chiqadigan yer osti suvlar ham mavjud, ular qatlamlar orasidagi bosimsiz suv deyiladi. Qatlamlar oralig’ida hosil bo’lgan suvlar daryo va jar yon bag’irlaridan buloq tarzida chiqib oqar suvlarga qushiladi.Hozirgacha yer osti suvlarining umum qabul qilgan tasnifi yuq. Bu esa ularning har xil xossalariga, joylanish sharoitlariga bog`lik va xakozo. Yer osti suvlari bir necha belgilariga qarab guruxlarga bo`lish mumkin. Masalan xaroratiga ko`ra: sovuq (-10,-20 S), iliq (20...40o S) va issiq (40o S dan yuqori) suvlar; tuzligiga qarab: chuchuk (tuzsiz), sho`r suvlar va xokazo. Yer osti suvlari suvli gorizontning joylashishiga, bosimning bor-yo`qligiga, yotish xolatiga, gidravlik belgisiga va ximiyaviy tarkibiga qarab ustki, grunt va qatlamlararo suvlarga bo`linadi. Bulardan tashqari yoriq, qarst, doimiy muzloq va shifobaxsh xususiyatiga ega bo`lgan mineral suvlar xam bo`ladi. bu suvlar ko`p xollarda sanoat korxonalarida ishlatiladi. Ular bosimli yoki bosimsiz bo`lib, ba`zi uziga xos xususiyatlari bilan boshqa xildagi suvlardan ajralib turadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Islomov O.I. “Umumiy geologiya” «O’qituvchi» 1991 yil. 2. Shoraxmedov SH.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” «O’qituvchi» 1989yil. 3. Qurbonov A.S. “Geologiya” «O’qituvchi» 1991 yil. 4. Qurbonov A. “Geologiya” O’qituvchi 1992 yil. 5. Dolimov T.N., Troitskiy V. I. Evolyutsion geologiya. -T.: 2007. 6. Jo‘liev A.X., Soatov A., Yusupov R. Geologiya asoslari. -T.: 2001. 7. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). –Toshkent: «Yangi asr avlodi», 2017. 8. Shermаtоv M. Gidrоgеоlоgiya аsоslаri vа injеnyerlik gеоlоgiyasi. . 9. Shermаtоv M. va boshqalar. Gidrоgеоlоgiya. Universitet nashriyoti, -Toshkent: 2011. 292. 10. Mirsаidоvа M.U. Gidrоgеоlоgiya, mа’ruzаlаr mаtni. O’quv qo’llаnmа. -T.:TDTU. 1999. 11. Mirsаidоvа M.U., Аgzаmоvа I.А. Umumiy gidrоgеоlоgiya. Lаbоrаtоriya vа аmаliy mаshg’ulоtlаrni bаjаrish uchun uslubiy qo’llаnmа. –T.:TоshDTU, 2006 Download 53.03 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|