Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

 
9. 3. Oʻzaro ishonchli xulq (xatti-harakat)ni orttirish. 
Hikoyaviy yondashuv - inson oʻz hayotini tarix orqali tashkil etadi degan 
gʻoyaga asoslangan oilaviy terapiya yoʻnalishi. Odamlar oʻz hayotlarini hikoyalar 
(rivoyatlar) orqali tartibga soladilar. Ijtimoiy va tarixiy kontekst odamlarni Ba’zi 
voqealarni qayta aytib berishga undaydi, boshqalarni qarovsiz qoldiradi.
Hikoyalar - bu bilim olish, dunyoni idrok etish va shaxsiy tajribaga buyurtma 
berish shakllari. Shaxs darajasida hayot ajralmas hodisa sifatida avtobiografik 
rivoyat yordamida quriladi, bunda hayot voqealari syujet yordamida tartiblangan 
ketma-ketlikka bogʻlanadi. Oilaviy tizim sharoitida biz oilaviy tarixni paydo boʻlishi 
haqida gaplashishimiz mumkin, bu oilaviy ishlashni belgilaydi. Odamlar 
psixoterapiyaga dominant hikoyalar afzal koʻrgan rivoyatlarida yashashlariga 
toʻsqinlik qilganda murojaat qilishadi. Hikoya terapiyasi madaniy voqealarning 
hayotga cheklovchi ta’sirini aniqlashga va shaxsiy va oilaviy tarixingizni 
kengaytirishga yordam beradi. Shuningdek, hikoya psixologiyasi doirasida tajriba 
sifatida noyob yoki muqobil epizod gʻoyasi shakllantirildi, odamlarning muammoli 
toʻyingan oʻzini oʻzi tavsiflash mantigʻiga mos kelmaydi. Noyob epizodlarni 
aniqlab, hikoya terapevti oilaga oʻtmishdagi afzalroq tajribalarni koʻrishga va ularni 
hozirgi va kelajakka kengaytirishga yordam beradi.
Hikoya terapevtining vazifasi, ushbu tajribani qaysi shaklda ifodalashidan 
qat’iy nazar, u maslahatlashayotgan odamning tajribasi va ma’nolariga kirish 
imkoniyatini topishdir. Ushbu sharoitlarda psixologning pozitsiyasi «bilmaslik» 
pozitsiyasi boʻlishi kerak. Rivoyat terapevti oʻz faoliyati davomida hech qanday aniq 
pozitsiyani egallamaydi va odamlar hikoyalari oʻzlari uchun qanday ma’noga ega 
ekanligini tushunishga harakat qiladi.
Hozirgi kunda rivoyat terapiyasi oilalar bilan ham, individual mijozlar bilan 
ham olib borilmoqda. Terapevtlar psixoterapevtik mashgʻulotning tarkibi, chastotasi 
va oʻtkazilish shakllari boʻyicha maxsus talablarga ega emas. Qisqacha terapevt 
maksimal darajada moslashuvchan va oilaviy imtiyozlarga sodiqdir. Shuning uchun 
mashgʻulotlar haftada bir necha marta oyiga bir marta oʻtkazilishi mumkin. Bundan 
tashqari, ish shakli ham har xil boʻlishi mumkin: mashgʻulot psixoterapevt bilan 
klassik qabul shaklida boʻlishi mumkin yoki u yozishmalar shaklida yoki kichik 
guruh shaklida, psixoterapevtik ishlarga muhim qarindoshlarni (qarindoshlar, 
doʻstlar, tanishlar) jalb qilgan holda amalga oshirilishi mumkin. Hikoyaviy terapiya 
turli madaniyatlarga ega, turli xil jinsiy yoʻnalishlarga ega, turli ijtimoiy 
14
Abu Ali ibn Sino nevrologiyasi, T., 2002.y 

---

244 
qatlamlarga, tegishli odamlar uchun mavjud hisoblanadi. Qisqacha terapevt har 
doim oila bilan uning tilida gaplashadi. Hikoya terapiyasining asosiy tamoyillaridan 
biri mijoz uchun shaffoflikdir. Terapevt har doim mijozga yondashuv nazariyasi va 
amaliyoti toʻgʻrisida ma’lumot berishga, uning harakatlarini tushuntirishga tayyor. 
Hikoyaviy yondashuv texnikasi maxsus tuzilgan savollardir. Ularning asosida ular 
dekonstruktsiya, favqulodda vaziyatlar va muqobil tarixlarni ishlab chiqishga qadar 
qaynaydilar.
Dekonstruktiv tinglash odamlarning hikoyalarini ushbu hikoyalarning nochor, 
patologik va ogʻriqli tomonlarini konkretlashtirmasdan va kuchaytirmasdan qabul 
qilish va tushunish uchun zarurdir. Dekonstruktsiya amaliyoti oilaviy hayotda 
muammoli mavzuning paydo boʻlishiga madaniy va ijtimoiy ta’sirini aniqlashga 
imkon beradi. Dekonstruktiv tinglash paytida rivoyat terapevti iloji boricha ochiq 
fikrli, betaraf va madaniy va individual stereotiplardan xoli. Asosiy texnika oila 
tomonidan aytilgan hikoyalarning kamchiliklari va noaniqliklariga e’tibor 
qaratishdir. Bu ma’lum bir matnning umumiy qabul qilingan ma’nosi juda koʻp 
miqdordagi ma’nolardan biri ekanligini koʻrsatish uchun zarur. Bunday tinglash 
orqali odamlar oʻzlarining tarixini hali topmagan hikoyalarining hikoyalari uchun 
joy ochiladi.
Tashqi suhbat odam muammoni tavsiflash uchun foydalanadigan tilni, 
muammo insonga nisbatan tashqi pozitsiyani egallashi uchun oʻzgartirishdan iborat. 
Masalan: «Qoʻrquv bu sizga ta’sir qilishi mumkinligini qayerdan biladi?» Tashqi 
suhbatlar odamga metapozitsiyani olishga va bir qator imkoniyatlarni koʻrishga 
imkon beradi. Muammo tashqi pozitsiyani egallaganida, inson oʻz afzalliklarini 
topib, u bilan oʻzaro munosabat uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olishi mumkin.
Tajribadan ajralib qolish va muqobil hikoyalarning rivojlanishi insonga oʻzini 
va hayotidagi voqealarni yangicha koʻrishga, yangi ma’nolarni topishga imkon 
beradi. Muqobil tarix bu voqealarning afzal rivojlanishi va muammoli epizodlardan 
istisno boʻlgan voqealarni hayot tarixiga kiritishdir. Ma’lum ma’noda, muqobil 
tarixiy hikoya qilish amaliyotining maqsadi voqealarning afzal koʻrilgan 
yoʻnalishini tavsiflash orqali, oila shu orqali uni modellashtiradi va oʻz hayotlarida 
aks ettirish imkoniyatiga ega boʻladi.
Hikoyaviy psixoterapiyada muqobil hikoyalarni eng samarali ishlab chiqishga 
imkon beradigan maxsus texnologiya ishlab chiqilgan.
1. Tajribada noyob epizodni toppish; 
2. Epizod afzal koʻrilgan tajribani aks ettirganligini tekshirish; 
3. Muqobil tarixning ma’nosini belgilash; 
4. Oʻtmishning noyob epizod bilan bogʻliq tomonlarini toppish; 
5. Oʻtmishdagi noyob epizodning ma’nosini belgilash; 
6. Oʻtgan epizodning hozirgisi bilan aloqasi; 
7. Kelajak uchun muqobil tarixni tarqatish; 
Qisqacha terapevtlar tomonidan beriladigan savollarning turlarini ham 
ajratish mumkin: 
1. Dekonstruktiv savollar; 
2. Oilaviy tajribada noyob epizodlarni topadigan savollar; 

---

245 
3. Oilaviy imtiyozlarni belgilaydigan savollar; 
4. Muqobil tarixni kengaytiradigan savollar; 
5. Yangi ma’nolarni topishga qaratilgan savollar.
Shunday qilib, bayoniy yondashuv postmodern dunyoqarashga asoslanadi, 
unga koʻra oldindan belgilab qoʻyilgan ma’no yoʻq, har doim koʻp ma’nolar mavjud 
va inson ulardan birini tanlash huquqiga ega. Ushbu yondashuvda, inson oʻz hayotini 
hikoya shaklida aks ettiradi deb taxmin qilinadi, shuning uchun u oʻz hayotining 
muallifi va u uchun har qanday hikoyani tanlashda erkin. Hikoyaviy yondashuv 
tavsiyalar bermaydi va terapevt har doim mijozga ergashadi, doimo afzal savollar 
berib, yoʻnalishni aniqlab beradi. Inson hayotini tarix sifatida bir vaqtning oʻzida 
tushunish sizga koʻplab holatlarni va uning rivojlanish istiqbollarini koʻrish 
imkonini beradi, chunki bayon va jumlalar tuzilishi oʻz qonunlari va mantiqlariga 
ega. Qisqacha terapevt mijozning ma’nolari dunyosida qoʻllanmasidir, u 
metapozitsiyani oladi. Hikoya terapiyasining eng keng tarqalgan xususiyatlaridan 
Ba’zilari quyidagilardir:
Hikoya terapiyasi – bu konsultatsiya va ijtimoiy ishlarga yondashuv boʻlib, 
unda odamlar oʻz hayotlarida mutaxassis sifatida koʻrishadi va professional 
munosabat har qanday inson hikoyasiga nisbatan hurmat, ayblov va qiziqish bilan 
qarashni oʻz ichiga oladi. Ushbu yondashuvda muammolar odamlardan ajratilgan 
deb qaraladi. Odamlar yetarlicha vakolatli va qobiliyatli va muammo bilan 
qoniqarsiz munosabatlarni oʻzgartirishga yordam beradigan koʻplab qobiliyat, 
koʻnikma va malakalarga ega deb taxmin qilinadi. Bu yondashuvda ishlashning 
muhim tamoyillari terapevtning chinakam qiziqishi. va uning u haqiqatan ham 
javobini bilmaydigan savollarni berishga boʻlgan samimiy istak va shuning uchun 
har kimni eshitishga va qabul qilishga tayyor. Terapevtik suhbat har qanday 
yoʻnalishni egallashi mumkin, har doim ham mumkin boʻlgan yoʻllar mavjud 
terapevtga mutaxassis sifatida ma’lum boʻlgan «suhbatning toʻgʻri» kursi yoʻq. 
Terapevt bilan maslahatlashgan odam terapevtik jarayonning borishini aniqlashda 
muhim rol oʻynaydi.