Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

 Sirkulyar modelga asoslanib, Olson uchta farazni ilgari suradi:
1. Hayotiy sikl bosqichlaridan oʻtgan muvozanatli turdagi turmush oʻrtoqlar 
va oilalar odatda muvozanatsiz turlarga qaraganda yetarlicha ishlaydi.
2. Vaziyatli stress yoki hayot sikli maqsadlarining oʻzgarishi bilan 
kurashishda oilalar sharoitga moslashish orqali yaqinlik va moslashuvchanlikni 
oʻzgartiradilar. Oilalarning muvozanati ularning har doim oʻrtacha darajada 
ishlashini anglatmaydi. Zarur boʻlganda, oilalar oʻlchamlarning chekkalariga 
yaqinlashishi mumkin, ammo u yerda uzoq vaqt qolish ularning a’zolari uchun 
psixologik muammolar paydo boʻlishiga olib keladi.
3. Ijobiy muloqot qobiliyatlari (hamdardlik, tinglash qobiliyatlari, oʻzini oʻzi 
ochib berish, muzokara qilish qobiliyatlari va boshqalar) ajratilgan ikki oʻlchov 
boʻyicha muvozanatni saqlashga yordam beradi. Muvozanatli oilalar muvozanatsiz 
turlarga qaraganda yaqinlik va moslashuvchanlik darajasini osonroq oʻzgartirishga 
imkon beradi. Aksincha, ekstremal tizimlar yomon aloqaga ega, bu muvozanatli 
turlarga qarab harakatlanishni oldini oladi va ularning oʻta pozitsiyalarda qolib 
ketish ehtimolini oshiradi. Ushbu model boʻyicha oilalarni baholashda oila 
tizimlarining yaqinligi va moslashuvchanligi me’yorlari turli etnik guruhlar uchun 
farq qilishi mumkinligini ham hisobga olish kerak. Oila tizimining birlashishi yosh 
juftliklarda eng katta uchrashuv davrida er-xotin munosabatlardagi moslashuvchan 
aloqani, yetakchilik va qaror qabul qilishda yaqinlik tuygʻusini va moslashuvchan 
uslubni namoyon etadi. Nikohdan soʻng, yangi turmush qurgan vaziyatni tuzilgan 
chalkashlik deb ta’riflash mumkin. Ular tuzilgan, chunki ular uchrashish davriga 
nisbatan rollarda va yetakchilikda koʻproq ishonchga ega boʻlishdi. Shu bilan birga, 
mehribon er-xotinning birgalikdagi hayotining boshlanishi sheriklarning bir-biriga 
yuqori darajada singishi va hissiy chalkashliklar bilan tavsiflanadi. Nikohning 
birinchi yilidan soʻng, sherik bilan boʻlgan munosabatlar hayajoni kamroq 
kuchayadi va er-xotin muvozanatli boʻlib, tarkibiy jihatdan bir-biriga bogʻliq turga 
oʻtadi. Ikkinchi yil davomida ayol koʻpincha homilador boʻlib qoladi va turmush 
oʻrtoqlarning munosabatlari moslashuvchan ajralish xarakterini oladi. Ularning 
rollari biroz moslashuvchan boʻlib boradi. Shu bilan birga ayol homiladorlik 
tajribasiga e’tibor qaratadi va er ishga koʻproq kuch sarflaydi.
Oilada koʻplab oʻzgarishlar yuz beradi va er-xotin yangi oila a’zosining 
kelishiga moslashishga harakat qiladi. Turmush oʻrtoqlar bir-biriga juda yaqinligini 
his qilishadi. Ularning hayoti nisbatan notinchlikda, ular tunda uxlamaydilar, bolani 
ovqatlantiradi. Ayol odatda oʻz ishini tark etishga majbur boʻladi. Turmush oʻrtoqlar 

---

278 
kamdan-kam hollarda doʻstlarinikiga tashrif buyurishadi, chunki bunga vaqtlari 
yoʻq. Yana bir yil oʻtadi va oilaning hayoti barqarorlashadi. Endi oila qat’iy boʻlinish 
vazifasini bajaradi va juda oz oʻzgarishlarni boshdan kechiradilar. Xotini uyda 
goʻdakdan zavqlanadi. Xotin bolaga gʻamxoʻrlik qilishda eridan koʻra koʻproq 
ishtirok etadi va u ishlash uchun koʻp kuch sarflaydi. Turmush oʻrtoqlarning 
birlashishi keskin tushib ketadi. Ular ozgina vaqtni bir-birlari bilan munosabatlarda 
oʻtkazadilar va ularning yaqinligi pasayadi. Oʻzaro munosabatlarning berilgan 
dinamikasi shuni koʻrsatadiki, oila tarkibidagi oʻzgarishlar asta-sekin toʻplanib 
borishi mumkin, ammo ular pogʻonalarda ham boʻlishi mumkin, masalan, tugʻilish 
inqirozi ta’siri ostida. Ushbu oʻzgarishlar oʻz-oʻzidan paydo boʻlishi mumkin, ammo 
ularni oila a’zolari oʻrtasida muzokaralar orqali rejalashtirish ham mumkin. Ikki 
sherik oʻrtasidagi munosabatlardagi inqirozni bartaraf etishda soʻnggi mexanizm 
alohida rol oʻynaydi. Ushbu muhim jarayonni tushuntirish uchun bir nechta 
misollarni keltiramiz. Uzoq davom etgan janjallardan soʻng, er-xotin ajrashmoqchi. 
Ularning fikriga koʻra, ma’lum bir kun, er ajrashish uchun ariza berish uchun 
roʻyxatga olish idorasiga boradigan yoʻlda xotinini uchratadi. Biroq, shu kuni er va 
xotinning mashinasi oʻgʻirlanadi. Ajralishni unutib, politsiya bilan munosabatlarni 
tartibga solish bilan band. Odatdagi baxtsizlik eski nizolarni unutishga yordam 
beradi. Xuddi shunday, agar turmush oʻrtoqlardan biri kasal boʻlib qolsa, unda 
ikkinchisi uning kasalligiga qarshi kurash asosida u bilan birlashishi mumkin. Yana 
bir misol, er xotiniga boʻlgan munosabatlaridagi doimiy muammolardan tasalli 
topib, oʻz xoʻjayiniga boradi. Ular birgalikda xotinining kamchiliklarini muhokama 
qilishlari mumkin. Agar terapevt turmush oʻrtoqlar oʻrtasidagi ziddiyatni ochib 
berishga juda ochiq harakat qilsa, aniqlangan bemor oʻz idorasida gʻalati xatti-
harakatlar qilish orqali beixtiyor terapevt e’tiborini chalgʻitadigan harakatlar qilishi 
mumkin. Yoki, oila a’zosi terapevtga «issiq mavzu» ni taklif qilishi mumkin, ammo 
bu nikoh munosabatlaridan tashqarida. Bundan tashqari, terapevtning bunday 
harakatlarining natijasi uchrashuvlar orasidagi bolaning xatti-harakatining 
yomonlashishi boʻlishi mumkin. Shunday qilib, keyingi mashgʻulotda oila 
terapevtga vaziyatning kuchayishi mavzusini taklif qiladi, uni oilaviy muammolari 
bilan emas, balki shu bilan ishlashga majbur qiladi. Jekson buni «qutqaruv javobi» 
deb ataydi. Bu asosan gomeostatik mexanizmning ajoyib namoyonidir. Ogʻish 
jarayonlarini oila tuzilishining turli darajalari bilan oʻzaro bogʻlab, butun oila 
darajasida oʻsishga, lekin ota-ona quyi tizimi darajasining pasayishiga qarab ogʻish 
jarayonlariga olib keladigan narsani sezish mumkin.