Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

2. 2. Oʻzgarishlarning tizimli nazariyasi.
Tizimli oilaviy psixoterapiya bu tizimli yondashuv yoʻnalishlaridan biridir. 
Bugungi kunda tizimli psixoterapiyaning quyidagi turlarini nomlash mumkin: 
strategik tarkibiy, Milan yondashuvi, Myurrey Bouenning yondashuvi kabi 
boʻlinmalar bilan klassik tizimli oilaviy qisqa muddatli psixoterapiya. Ushbu barcha 
psixoterapiya turlari tizim nazariyasiga asoslangan. Tizimlar nazariyasi yoki tizim 
nazariyasi toʻliq psixologik nazariya emas. Deyarli bir vaqtning oʻzida biologik (V. 
Vernadskiy, N. Bernshteyn, K. Lorenz, N. Tinbergen) antropologiyada (M. Mead) 
kibernetikada (N. Viner, R. Eshbi va boshqalar) rivojlangan tizimli gʻoyalarini 
ishlab chiqqan.
Yigirmanchi asrning birinchi yarmiga kelib turli xil bilim sohalarida oʻsha 
paytda mavjud boʻlgan nazariyalar yordamida tushuntirilmagan koʻplab faktlarni 
toʻplagan.
Tizim - bu oʻzaro bogʻliq boʻlgan koʻplab elementlardan tashkil topgan, bu 
tashqi muhit bilan oʻzaro aloqada boʻlgan va umumiy funksiyalarni amalga 
oshiradigan bir xil shakllanishdir. Xuddi shu mexanizmlar ijtimoiy tizimlarda ham 
mavjud. Ajoyib misol G. Bateson oʻzining “Versaldan kibernetika sari” (2000. y) 
maqolasida keltirilgan boʻlib, u erda Germaniyada Ikkinchi Jahon Urushi oldidan va 
paytida sodir boʻlgan voqealar asosan Versal shartnomasi shartlari bilan 
bogʻliqligini aniq koʻrsatib beradi. Shunga oʻxshash rasm oilaviy munosabatlarda 
ham kuzatiladi. Odamlarning xatti-harakatlari kamdan-kam hollarda ularning 
irodasi yoki ongsiz ravishda «ruhiy harakatlar» bilan belgilanadi, asosan ular tegishli 
boʻlgan tizimlar - oila, ma’lumotnoma ijtimoiy guruhi, davlat, madaniyat va 
sivilizatsiya faoliyat koʻrsatadigan qonunlar bilan belgilanadi.
Tizimli oilaviy terapiya individual psixoterapiya asoslangan psixologik 
nazariyalar bilan bogʻliq emas. Bu 50 yillar oldin aniq boʻldi. Oilaviy psixoterapiya 
boʻyicha fundamental ishda G. Erikson va T. Xogan (1972) ularning adabiyotlarni 
tahlil qilishlari sistematik oilaviy psixoterapiya psixoterapiyada ilgari mavjud 
boʻlgan har qanday nazariy pozitsiyalardan “oʻsgan” degan dalillarni topmaganligini 
ta’kidlaydilar. U umumiy tizim nazariyasiga asoslangan. Shunday qilib, tizim 
nazariyasining Ba’zi umumiy qoidalari mavjud boʻlib, ular uni qoʻllashning barcha 
sohalarida, shu jumladan tizimli oilaviy psixoterapiyada qoʻllaniladi.
Oila tizimi bu ochiq tizim boʻlib, u atrof-muhit bilan doimiy ravishda ma’lumot 
va materiya almashinuvida boʻladi. Oila tizimi bu oʻzini oʻzi tashkil etuvchi tizim, 
ya’ni . tizim harakati mos keladi. Oilani tashkil etadigan odamlar u yoki bu tarzda 
oʻzlarining ehtiyojlari va motivlari ta’sirida emas, balki ushbu oilaviy tizimning 
ishlash qoidalari ta’siri ostida harakat qilishadi. Oila tizimining elementlari (oila 
a’zolari) bir-biri bilan doimiy oʻzaro aloqada boʻlib, ular oʻrtasida topologik va 
2
R.Simon Karl Uitaker bilan kitobda intervyu., 1996.y 

---

49 
dinamik munosabatlar rivojlanadi. Topologik munosabatlar bu yaqin masofadagi 
munosabatlardir. Oilaning tuzilishi, uning koalitsiyalari tarkibi ona va bolalar va 
atrofdagi otasi yoki koalitsiya ota - qiz koalitsiya onasiga qarshi oʻgʻli yoki oilaviy 
quyi tizimi va bolalarning quyi tizimi, bularning barchasi elementlarning topologik 
munosabatlarining turli xil variantlaridir.
A. Adler oilashunoslik fanida ilk marotaba bola shaxsining shakllanishi va 
rivojlanishi uning oilasidagi aka-ukalar va opa-singillarning borligiga bogʻliqligi 
gʻoyasini ilgari surgan. Afsuski, bu omil Sharq xalqlari, xususan, Oʻzbekiston uchun 
oʻta muhim boʻlishiga qaramay, bizda ham, kichik oilalar xos boʻlgan Gʻarbda ham 
juda kam oʻrganilgan.
Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs – bir 
oiladagi akalar va opalar ma’nosini bildiradi) – muayyan insonning muayyan oilada 
tugʻilishi, jinsi va tugʻruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani 
bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy koʻrsatkichlar bilan bogʻliqligi 
masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, ya’ni aniq ilmiy dalillar yetarli emas. Shunga 
qaramay, koʻpgina tadqiqotchilar (Richardson R., 1994; Driskoll R., Iksteyn D., 
2003; Brazington R., 2003 va boshqalar) shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, 
er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, doʻstlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat 
va hamkasblar bilan oʻrnatadigan muloqotlarining xarakteriga ta’sir etishini 
oʻrganishgan. Empirik ma’lumotlar bunday bogʻliqliklarning toʻrt turi mavjudligini 
ta’kidlaydi.
