Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

 
4.3. Oʻzaro xatti-harakat qoidalari. Oʻzaro ta’sir qilishning davomiyligi 
va holatlarining muammolari va patologiyasi. 
Strategik yondashuvdagi oila bir tom ostida birga yashaydigan har qanday 
guruhni nazarda tutadi. Bunday keng ta’rif qoʻllanilishi mumkin, chunki qabulga 
gomoseksual juftliklar, “murakkab” oilalar, uzoq qarindoshi boʻlgan yoki mahalliy 

---

101 
boʻlmagan shaxs bilan oilalar va boshqalar kelishi mumkin. Oila iyerarxiya sifatida 
turli xil intellektual qobiliyatlarga va turli darajadagi mahoratga ega boʻlgan turli 
avlodlarini oʻz ichiga oladi. Ularning barchasi oilaga hissa qoʻshadi. Eng oddiy 
iyerarxiya avlodlar oʻrtasidagi chiziqlar bilan bogʻliq. Koʻpincha uchta avlod bor: 
buvilar, ota-onalar va bolalar. Ushbu uchta avlodni uchta kuch darajasi yoki uchta 
turli xil holatlar sifatida soddalashtirish mumkin.
J.Xeyli har qanday tashkilotdagi munosabatlarning ikki turini belgilaydi, bu 
esa oʻz navbatida oilada ham oʻz oʻrniga ega. (Xeyli, 1987. y). Bu nosimmetrik 
munosabatlar - teng darajadagi aloqa, iyerarxiya zinapoyaning bir xil darajasidir.
Iyerarxiyada kim yuqori ekanligini qanday aniqlash mumkin? Bu 
boshqasining xatti-harakatlarini chinakam nazorat qiladigan kishi. Nima qilishni 
aytadigan va u bajarilgan. (Ta’sir qilishning koʻplab usullari, jumladan, 
darmonsizlik, kasallik, zaiflik mavjud. Ulardan foydalangan holda, odam koʻpincha 
boshqalarni muayyan tarzda harakat qilishga majbur qilishi mumkin. Kim 
boshqasining koʻrsatmalariga amal qilsa, u iyerarxiyada pastroq boʻladi. Bu shuni 
anglatadiki, bola iyerarxiyada undan yuqori turadi.
Oilalar juda “makkor” iyerarxik manyovralarga ega boʻlishlari mumkin. 
Masalan, agar xotin eriga kelib: «Iltimos, oilada barcha qarorlarni qabul qiling», deb 
soʻrasa aslida u qarorlarni qabul qiladi. Ota oʻgʻliga: “Ba’zan oʻzingiz qaror 
qilsangiz ham, unchalik itoatkor boʻlmang”, deydi. Ushbu ikkita misol muloqotdagi 
paradoksga misoldir. Strategik yondashuvda bunday munosabatlar toʻldiruvchi deb 
nomlanadi. Ular amalda iyerarxiyadagi chalkashliklardan turli avlodlar oʻrtasidagi 
aniq bir-birini toʻldiruvchi munosabatlarga va bir avlodga tegishli qarindoshlar 
oʻrtasidagi nosimmetrik munosabatlarga oʻtish bosqichi sifatida foydalanishlari 
mumkin. Ijtimoiy tashkilotning asosiy qoidasi ham e’tiborga olinishi kerak: avlodlar 
orasidagi chiziqlarni kesib oʻtadigan koalitsiyalar mavjud boʻlganda, ayniqsa, ushbu 
koalitsiyalar noaniq, maxfiy boʻlganda, tashkilotda muammolar paydo boʻladi. Agar 
shaxs alomatlarni namoyon qilsa, unda iyerarxik tashkilot chalkashib ketadi. 
Iyerarxiyadagi tashkilot a’zolarining mavqei chalkash va tushunarsiz boʻlsa, kurash 
boshlanadi, uni kuzatuvchi hokimiyat uchun kurash deb ta’riflaydi. Ushbu kurashni 
tashkilot iyerarxiyasidagi pozitsiyalarni aniqlashtirish yoki rivojlantirishga urinish 
sifatida tavsiflash foydalidir. Koalitsiya - bu ikkitadan uchinchisiga qarshi 
birlashma. Ittifoq - odamlarning birlashmasi, hech kimga qarshi yoʻnaltirilmagan. 
Iyerarxiyani qanday aniqlashimiz mumkin? Buning bir usuli oiladagi aloqa ketma-
ketliklari boʻyicha tadqiqotlar oʻtkazishdir. Agar biz oilada ota onaga nimadir 
qilishni buyurayotganini bilib olsak va ona buni qilsa, bu hech qanday ma’noga ega 
boʻlmasligi mumkin. Agar bu qayta-qayta takrorlansa, biz ota onadan iyerarxiyada 
ustunroq degan xulosaga kelamiz.