Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

 
4. 5. Oilaviy baholashda doiraviy yoʻnalganlikning oʻrni va roli. 
Ichki doira (oila, qarindoshlar, doʻstlar, hamkasblar, tanishlar) - bu oʻzaro ta’sir 
umumiy manfaatlar, shuningdek yaqin munosabatlar: qarindoshlik, ishlab chiqarish, 
doʻstlik bilan bogʻliq boʻlgan odamlar guruhidir.
Oila sizning odatlaringizni, xulq-atvoringizni shakllantiradi, oilada siz inson 
sifatida yangi fazilatlarni egallaysiz. Oila sizga motivatsiya asoslarini beradi, 

---

107 
fikrlarni, hissiyotlarni shakllantiradi va shundan keyingina ularning ortidan sizga 
hayotingizga va oilangizga ta’sir qiluvchi harakatlar qoʻshiladi (oʻzaro 
javobgarlik!). Oilangizning maqsad va intilishlariga qarab sizning ongingizda 
ma’lum bir qadriyatlar va e’tiqodlar tizimi shakllanadi, bu sizning ichki dunyomizni 
aks ettiradi, ma’naviyat ustuvorliklarini birlashtiradi. Bir soʻz bilan aytganda, oila 
hamma narsadir! Shunday qilib, sizning ichki mohiyatingiz, jamiyatdagi 
faoliyatingiz, mohiyatan, sizning atrofingiz, oilangiz tan oladigan munosabat va 
qadriyatlarning aniq nusxasidir.
Oilaning tarkibi, ichki doirasi bizga irodamizga zid ravishda berilgan narsa 
emas (albatta, biz bolalar, ota-onalar, bobolar, buvilarni hisobga olmaymiz, 
ularning hayotimizdagi koʻrinishi bogʻliq emas biz (bolalardan tashqari), lekin har 
bir narsa yetuk inson sifatida biz ularning hayotimizga qanchalik ta’sir qilishini 
tanlashimiz mumkin), biz oʻzimiz bilan muloqot qiladiganlarni tanlashimiz mumkin, 
lekin eng muhimi biz buni turli sabablarga koʻra qilishni istamaymiz, bu bizning 
ichki doiramiz, oilamiz bizga ta’sirini juda kam baholaydi. Shuning uchun oilani 
shakllantirish bu faqat sizga, sizning faoliyatingizga bogʻliq boʻlgan jarayondir, bu 
sizning bilimlaringiz, qobiliyatingiz va oilangiz sifatini yaxshilash istagi yigʻindisi 
bilan belgilanadi. Sotsiologlar insonning har qanday mezonlari guruhini (masalan: 
daromad darajasi, biznesdagi muvaffaqiyat, qiziqishlar doirasi va boshqalarni) 
hisobga olgan holda, ular har doim sizning ichki dunyodagi oʻn kishining bir xil 
mezonlarining oʻrtacha arifmetik koʻrsatkichlariga mos kelishini hisoblab chiqdilar 
(doira, sizning oilangiz).
Oilada, ishda gender tengligi toʻgʻrisida koʻplab risolalar yozilgan, ammo 
kundalik maslahat darajasida, oilada qanday qilib uygʻun munosabatlarga erishish, 
oilani qanday saqlash, hayotning barcha Madinaqqatlarida muhabbatni koʻtarish 
kabi oddiy tamoyillar mavjud, bu haqda siz ‘ichki doiralar kontseptsiyasi” da bilib 
olishingiz mumkin.
Oilaviy hayot bosqichlari kabi odatiy holatlar shunchalik ravshanki, ular ilmiy 
oʻrganish obyekti sifatida qabul qilinmaydi. Hamma oilaviy hayotning ma’lum bir 
bosqichida yoshlar uydan chiqib ketishini bilar edi, ammo bu ahamiyatsiz boʻlib 
tuyuldi va odamlarning tartibsizliklari hayotning ushbu bosqichiga toʻgʻri kelishini 
hech kim sezmadi. Har qanday tashkilotdagi eng katta oʻzgarish, kimdir kirish yoki 
chiqish vaqtida sodir boʻlishi endi aniq boʻlib bormoqda. Yosh kishi oiladan 
tashqarida muvaffaqiyat qozonsa, bu shunchaki individual muvaffaqiyatni 
anglatmaydi. U bir vaqtning oʻzida oiladan ajralib turadi va bu butun tashkilot uchun 
yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yosh kishining muvaffaqiyati yoki 
muvaffaqiyatsizligi muqarrar ravishda yangi iyerarxik tuzilmani qurilib, yangi aloqa 
usullari rivojlanganda oilani qayta tashkil etishning bir qismiga aylanadi. Oilaviy 
hayot odatiy tarzda davom etganda, yoshlar oʻqishni tugatib, oʻzlarini ta’minlash 
bilan ishlashga kirishadilar, shu bilan birga ota-onalar uyida qoladilar. Ba’zan ular 
ishlay boshlagandan keyin uydan chiqib ketishadi. Yoshlar oʻzlarini toʻliq ta’minlab 
boʻlgach, ular oila qurishga va oʻz uylarini qurishga tayyor boʻladi. Ota-onalar, 
odatda, qilgan tanlovlarini maʻqullashlari tavsiya qilinadi va ular bolalarga oʻz 
uylarini qurishda ham yordam berishadi. Yoshlar farzandli boʻlganda, ota-onalar 

---

108 
bobo-buvisi boʻlishadi va yangi oilaning hayotida ishtirok etishda davom etishadi, 
ota-ona oilasini tashkil etish esa yillar davomida oʻzgarib turadi. Koʻpgina oilalarda 
bolalarni ota-onasidan ajratish va uydan chiqib ketish juda oson. Bunda ota-onalar 
hatto oʻzlarini yengil his qilishlari mumkin. 
Agar yosh yigit oʻn yetti - oʻn sakkiz yoshda yoki yigirma yoshdan oshgan 
boʻlsa va oʻzini gʻalati tuta boshlasa va muvaffaqiyatsizlikka uchragan boʻlsa, uydan 
chiqish bosqichi qiyin boʻlib ketadi va oila Ba’zi qiyinchiliklarga duch keladi deb 
oʻylash maqsadga muvofiqdir. Ushbu qiyinchiliklar oilaning tuzilishiga qarab turli 
shakllarda boʻlishi mumkin. Toʻliq boʻlmagan oilalarda onasi koʻpincha oʻz onasi 
bilan yashaydi va ular farzandlarini birgalikda tarbiyalaydilar. Bolalar ajratilganda, 
onasi va buvisi yolgʻiz qoladi va qayta tashkil etish zarurati tugʻdiradi. Ba’zida ona 
bolani yolgʻiz oʻzi tarbiyalaydi va uning butun tashkiloti oʻzi va boladan iborat 
boʻladi, demak, bola parvarishi muhim boʻlimdir. Toʻliq oilalarda ota-onalar bir-
birlari bilan qolishadi, garchi bundan oldin oila koʻp yillar davomida bir necha 
kishidan iborat tashkilot sifatida ishlagan boʻlsa ham. Ba’zida ota-onalar bir-biri 
bilan asosan bolalardan biri orqali muloqot qilishadi va bir-biri bilan bevosita 
muloqot qilishda katta qiyinchiliklarga duch kelishadi. Bola uydan chiqib ketganda, 
ikkita ota-ona endi hayotga qodir tashkilot sifatida ishlay olmaydi. Ba’zida ajralish 
yoki vaqtincha ajralish xavfi mavjud. Ushbu boʻlim bolaning muammolariga 
bagʻishlangan, ammo oilaviy hayotning ushbu bosqichida ota-onalardan biri yoki 
ikkalasi uchun ham muammolar paydo boʻlishi mumkin. Ajrashish sodir boʻlganda 
yoki ota-onada oʻrta yoshda depressiya yoki boshqa alomatlar paydo boʻlganda, 
koʻpincha bolalarning ketishiga toʻgʻri keladi va bunday muammolar tashkiliy 
oʻzgarishlarga oʻz reaksiyasini bildiradi.
Ba’zida oila birinchi bolani tark etganda eng katta qiyinchiliklarni boshdan 
kechiradi, Ba’zida bu oxirgi bola oilani tark etguniga qadar sodir boʻlmaydi va 
Ba’zida oʻrta bola ota-onalar uchun alohida ahamiyatga ega. Muammo ota-onalarga 
xos boʻlgan bolalar uchburchagida, bu yerda bola ular oʻrtasida koʻprik boʻlib 
xizmat qiladi, u uydan ketishni boshlaganda, oila beqaror boʻlib qoladi. Endi ota-
onalar ilgari bolaning yordami bilan hal qilingan masalalarni hal qilishlari kerak. 
Agar ilgari ular bola bilan bogʻliq holda turmushdagi barcha masalalar haqida 
suhbatlashishgan boʻlsa, endi buni boshqacha qilish kerak, chunki bola endi 
uchburchakda qatnashmoqchi emas.
Agar oila bolani uydan ketishi bilan bogʻliq haqiqiy qiyinchiliklarni boshdan 
kechirayotgan boʻlsa, unda bu qiyinchiliklarni qanday hal qilish va yana oilani 
barqarorlashtirish yoʻllaridan biri bu bolani uyda qoldirishdir. Ammo yosh yigit 17-
18 yoshdan 23-25 yoshgacha boʻlganida, ijtimoiy kuchlar va fiziologik oʻzgarishlar 
uni oiladan ajratishni talab qiladi. U oiladan tashqarida oʻqishi yoki ishlashi 
kutilmoqda va xuddi shu narsa uning ijtimoiy hayotiga ham tegishli. Yigitcha bir 
necha oy yoki hatto yillar davomida uyda oʻtirishi mumkin, ammo u oʻz hayotini 
oiladan tashqarida qurishidan umidvor boʻlib, oxir-oqibat ota-onalar bir-birlari bilan 
yolgʻiz qoladilar. Ushbu vaziyatni tavsiflashning mumkin boʻlgan usullaridan biri 
bu takrorlanadigan sikl nuqtai nazaridan tasvirlashdir. Yosh kishi uydan ketish vaqti 
kelganida, u ishda yoki maktabda yoki oiladan tashqarida yaqin munosabatlar 

---

109 
oʻrnatishda muvaffaqiyatga erisha boshlaydi. Bu vaqt ichida oila beqaror boʻlib 
qoladi va yigit gʻalati va bezovta qiluvchi xatti-harakatlarni namoyon qila boshlaydi. 
Oila a’zolarining barchasi xafa boʻlib koʻrinadi va oʻzlarini noodatiy tutishadi, lekin 
muammo sifatida bola tanlanganida, uning xulq-atvori eng noodatiy boʻlib, oilaning 
qolgan qismi barqaror boʻlib, unga munosabat bildirishni boshlaydi. Ota-onalar juda 
koʻp kelishmovchiliklarga ega va ular bir-biridan shunchalik ajralib ketdiki, endi 
yigit bilan bardosh berolmaydilar, va u kuchga ega boʻladi va oilada hukmronlik qila 
boshlaydi. Agar ota-onalar bolani yengish uchun hamkorlik qilishni boshlasalar, u 
koʻpincha boshqa qarindoshlarini, masalan, otaning onasini, ota-onaga qarshi turish 
uchun jalb qiladi. Qolgan oilalar ota-ona va bola oʻrtasidagi ziddiyatga aralashib 
qolsa, ota-onalar uni boshqarishi yanada qiyinlashadi va bola oʻzini yomon tuta 
boshlaydi.
Odatda yosh kishi oiladan tashqarida yaqin munosabatlarni oʻrnatadi va asta-
sekin ular unga oilaviy munosabatlardan koʻra muhimroq boʻladi. Ota-onalar 
oilasidan yangi yaratilgan yangisiga oʻtish mavjud. Odatda oila bola uchun asos 
boʻlib xizmat qiladi, shu asosda u oxir-oqibat sherik tanlab, yangi oila yaratguniga 
qadar u turli xil munosabatlarga kirishishi mumkin. Agar yosh oilaviy hayotda 
ishtirok etishni davom ettirish zarur boʻlsa, oiladan tashqaridagi yaqin 
munosabatlarning oldini olish yoki toʻsqinlik qilish uchun barcha harakatlar amalga 
oshiriladi. Ota-ona oilasining chegaralari oʻtib boʻlmaydigan boʻlib qoladi va yigit 
ichkarida qoladi. Oiladan tashqarida munosabatlarni oʻrnatish uchun har qanday 
urinish muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va oxir-oqibat faqat oiladagi munosabatlar 
qoladi. Odatda, bunday vaziyatlarda yosh kishi oiladan tashqarida doʻst topa 
olmaydi. U uyatchan, oʻzini tutib turadigan, tengdoshlaridan qochgan va qisqa vaqt 
ichida doʻstlashadigan boʻlsa, omadsiz va ishonchsiz yoshlar bilan doʻstlashadigan 
boʻlib qoladi. Ba’zida bunday vaziyatda yosh yigit turmushga chiqadi, ammo bu 
nikohning oʻziga xos turi. Ushbu nikoh asosida yangi oila yaratish oʻrniga, turmush 
oʻrtogʻi ota-ona oilasiga kiritilgan. Shuning uchun, Ba’zi ota-onalar turmush oʻrtogʻi 
bolasini oʻzi bilan olib ketmasligiga, balki shunchaki oilasiga maʻqul qoʻshimchalar 
boʻlishiga amin boʻlishsa, bunday nikohga ruxsat berishadi.
Gʻayrioddiy xatti-harakatlar yoki qiyin yoshlarning notoʻgʻri xatti-harakatlari 
mutaxassisni chalgʻitishi mumkin, shunda u ularning hayotidagi asosiy narsa 
muvaffaqiyatsizlik ekanligini unutib qoʻyadi. Muvaffaqiyatga yaqinlashganda, ular 
uni tugatish uchun harakat qilishadi. Muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik har xil 
oilalarda turlicha belgilanadi, ammo bu kitob odatda muvaffaqiyatni ishda yoki 
oʻqishda malakali boʻlish va oiladan tashqarida yaqin aloqalarni muvaffaqiyatli 
oʻrnatish deb ta’riflaydi. Aslida, muvaffaqiyat pul topish va oʻz oilangizni yaratish 
qobiliyati sifatida tavsiflanadi. Agar biror kishi turmushga chiqmagan boʻlsa va 
bolalari boʻlmasa, bu uning qobiliyatsizligini anglatmaydi. Ammo inson ota-ona 
oilasidan tashqarida yaqin munosabatlarga ega boʻlishi kerak.
Ekssentrik 
yoshlar 
odatda 
muvaffaqiyatga 
yaqin 
boʻlgan 
paytni 
muvaffaqiyatsizlikka uchraydilar. Koʻpgina odamlar uchun oʻrta maktabni tugatish 
muvaffaqiyat ramzi va oiladan qutulish uchun birinchi qadamdir. Yoshlar maktabni 
tugatishidan bir necha hafta oldin maktabni tashlab ketishi, gʻalati bir ish qilishi yoki 

---

110 
uni muassasaga joylashtirilishiga va maktabni tugata olmasligiga olib keladigan 
gʻalati xatti-harakatlarini namoyon qilishi odatiy holdir.
Oʻzining muvaffaqiyatsizliklari tufayli oilani barqarorlashtirgan yosh odam 
turli xil xatti-harakatlarni namoyon qilishi mumkin, bularning barchasi oilani ajratib 
qoʻyishiga yoʻl qoʻymaydi. Terapevt uchun qanday oʻzgarishlarni amalga oshirishni 
aniq koʻrsatadigan muammoning koʻrinishini yaratish muhimdir. Vaziyatli 
yondashuv va aloqa usullari ushbu maqsad uchun boshqa nazariy tavsiflardan koʻra 
koʻproq mos keladi.
Muloqotni tavsiflash uchun birinchi talab shundan iboratki, u er-xotinning yoki 
undan ham yaxshiroq uch kishining muloqotini tavsiflashi kerak, chunki faqat 
boshqa odamga yoki bir nechta odamga qaratilgan insoniy xatti-harakatlar 
kommunikativdir. Shuning uchun, gʻalati kiyim kiyib muloqot qiladigan yosh yigit 
ijtimoiy funksiyani bajaradigan qandaydir xabarni yetkazadi. Bu nafaqat odamning 
oʻzini namoyon qilishi va uning fikrlash jarayonlarining aksi, balki bu boshqa 
odamlarga xabar va ularga munosabatdir.