Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

Xulq-atvor (kognitiv-xulq-atvor) yondashuvi. 
Xulq-atvor terapiyasi psixologik buzilishlarni tashxislash va davolashga 
tizimli yondashuv sifatida nisbatan yaqinda, 1950-yillarning oxirida paydo boʻlgan. 
Dastlabki rivojlanishida xulq-atvor terapiyasi klinik muammolarni davolashda 
“zamonaviy ta’lim nazariyasi” ni qoʻllash sifatida ta’riflangan. “Zamonaviy ta’lim 
nazariyalari” atamasi klassik va operant konditsionerlik tamoyillari va 
protseduralariga ishora qildi. 
Xulq-atvor terapiyasining nazariy manbai amerikalik zoopsixolog Uotson 
(1913) va uning izdoshlari tomonidan Pavlovning shartli reflekslar haqidagi 
ta’limotining katta ilmiy ahamiyatini tushungan, lekin ularni mexanik talqin qilgan 
va ishlatgan bixeviorizm tushunchasi edi. Bixevioristlarning fikriga koʻra, odamning 

---

9 
aqliy faolligi hayvonlarda boʻlgani kabi, faqat tashqi xatti-harakatni qayd etish orqali 
tekshirilishi va shaxsning ta’siridan qat’iy nazar, organizmning qoʻzgʻatuvchilari va 
reaksiyalari 
oʻrtasidagi 
bogʻliqlikni 
oʻrnatish 
bilan 
cheklanishi 
kerak. 
Neobexevioristlar oʻzlarining oʻqituvchilarining mexanistik pozitsiyalarini 
yumshatishga urinishda (Tolman, 1932, Hull, 1943 va boshqalar) keyinchalik 
stimullar va javoblar oʻrtasidagi “oraliq oʻzgaruvchilar” deb ataladigan narsalarni - 
atrof-muhitning ta’siri, ehtiyojlar, koʻnikmalar, irsiyat, yosh, oʻtmish tajribasi va 
boshqalarni hisobga olishni boshladi, lekin shaxsiga hali ham e’tibor bermadi. Aslini 
olganda, bixeviorizm Dekartning uzoq yillik “hayvonot mashinalari” haqidagi 
ta’limotiga va 18-asr fransuz materialisti La Mettrining “odam-mashina” 
konsepsiyasiga amal qilgan. Oʻrganish nazariyasiga asoslanib, xulq-atvor 
terapevtlari inson nevrozi va shaxsiyat anomaliyalarini ontogenezda rivojlangan 
adaptiv boʻlmagan xatti-harakatlarning ifodasi sifatida koʻrib chiqdilar. Volpe 
(1969) xulq-atvor terapiyasini “noodatiy xatti-harakatlarni oʻzgartirish maqsadida 
oʻrganishning eksperimental oʻrnatilgan tamoyillarini qoʻllash” deb ta’riflagan. 
Moslashuvchan boʻlmagan odatlar zaiflashadi va yoʻq qilinadi, adaptiv odatlar 
paydo boʻladi va kuchayadi” (R. A. Zachepitskiy, 1975 yil). Shu bilan birga, 
psixogen buzilishlar rivojlanishining murakkab ruhiy sabablarini tushuntirish kerak 
emas deb hisoblangan. Frank (1971) hatto bunday sabablarning kashf etilishi 
davolashda juda kam yordam berishini aytdi. E’tiborni ularning oqibatlariga, ya’ni
kasallikning belgilariga qaratish, muallifning fikriga koʻra, ikkinchisini bevosita 
kuzatish mumkin boʻlgan afzalliklarga ega. Ularning psixogen kelib chiqishi esa 
faqat bemorning tanlab va buzuvchi xotirasi va shifokorning oldindan oʻylangan 
tushunchalari orqali qoʻlga kiritiladi. Bundan tashqari, Ayzenk (1960) bemorni 
simptomlardan xalos qilish kifoya qiladi va shu bilan nevroz yoʻqoladi, deb 
ta’kidladi. Yillar davomida xulq-atvor terapiyasining oʻziga xos samaradorligi 
haqidagi optimizm hamma joyda, hatto uning taniqli asoschilari orasida ham susa 
boshladi. Shunday qilib, Volpening talabasi va sobiq yaqin hamkori Lazarus (1971) 
oʻz oʻqituvchisining xulq-atvor terapiyasi davolashning boshqa turlarini eng 
samarali deb e’tiroz bildirishga haqli degan fikrga qarshi chiqdi. Oʻzining kuzatuv 
ma’lumotlariga asoslanib, Lazarus 112 bemorda oʻzining xulq-atvor terapiyasidan 
soʻng “hayratlanarli darajada yuqori” relapsni koʻrsatdi. Natijada paydo boʻlgan 
umidsizlik, masalan, Ramsay (1972) tomonidan yorqin ifodalangan, u shunday 
yozgan: “Xulq-atvor terapevtlarining davolanish natijalari haqidagi dastlabki 
da’volari hayratlanarli edi, ammo hozir ular oʻzgardi. Ijobiy javob beradigan 
buzilishlar diapazoni davolashning ushbu shakliga nisbatan hozircha kichikdir”. 
Xulq-atvor terapiyasi usullarini izolyatsiya qilingan holda qoʻllash 
tanqidchilari uning asosiy kamchiligini elementar shartli mustahkamlash 
usullarining ta’siriga bir tomonlama yoʻnaltirilganligida koʻrishadi. Mashhur 
amerikalik psixiatr (Volberg (1971) ta’kidlaganidek, psixopat yoki alkogol doimiy 
ravishda gʻayriijtimoiy xatti-harakatlari uchun jazolansa yoki rad etilsa, ular oʻz 
qilmishlaridan tavba qiladilar. Shunga qaramay, ular tashqi tomondan shartli refleks 
ta’siridan ancha kuchliroq boʻlgan kuchli ichki ehtiyoj tufayli qaytalanishga 
majburlanadi. Xulq-atvor terapiyasi nazariyasining asosiy kamchiligi shartli 

---

10 
refleksning insonning neyropsixik faoliyatidagi muhim rolini tan olishda emas, balki 
bu rolni mutlaqlashtirishdadir. Soʻnggi oʻn yilliklarda xulq-atvor terapiyasi tabiatda 
ham, koʻlamda ham sezilarli oʻzgarishlarga duch keldi. Bu eksperimental 
psixologiya va klinik amaliyotning yutuqlari bilan bogʻliq. Xulq-atvor terapiyasini 
endi klassik va operant konditsionerni qoʻllash sifatida aniqlash mumkin emas. 
Bugungi kunda xulq-atvor terapiyasiga turli yondashuvlar kognitiv tushunchalar va 
protseduralardan foydalanish darajasida farqlanadi. Ushbu yondoshuvlardan boshqa 
yon yondoshuvlar ham mavjud ular bilan quyida tanishib chiqamiz.