Jizzax politexnika instituti 241-22 st va ktle talabasi egamberdiyev dinmuhammadning muhandislik geologiyasi va gidrogeologiyasi fanidan mustaqil ishi

Suv resurslari – foydalanish uchun yaroqli 
boʻlgan yer usti, yer osti suvlari va tuproqdagi nam 
zaxiralari. Sr. asriy (yer usti qatlamlari, Qutb va
baland togʻ muzliklari, yirik koʻllar va shu kabida 
toʻplangan chuchuk suvlar) va qayta tiklanadigan 
(daryo oqimlari, yer osti suvlarining oʻzgaruvchan 
va dinamik zaxiralari, koʻllar hajmining bir qismi
va boshqalar) turlarga boʻlinadi.

---

⚫
Suv resurslari deganda suv obʼyektlari – daryo, 
koʻl, dengizlar ham tushuniladi, chunki ulardan 
kema qatnovi, gidroenergetika, baliq xoʻjaligi, dam 
olish, turizm va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. 
Gidrosferadagi turgʻun suv zaxiralarning faqat 
2,5% gina chuchuk suv (uning faqat salkam 1% dan 
kishilar foydalana oladilar), 70% muzliklar, 
qolgani tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar 
koʻllar va koʻpchilik yer osti suvlari ham chuchuk.

---

⚫
Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar, 
tuproqdagi nam, daryo(oʻzan) suvlari, atmosfera 
bugʻlari— gidrosferada, ayrim hisob kitoblarga koʻra, 1454 
327,2 ming km³ turgʻun suv resurslari bor. Nazariy jihatdan 
suv resurslari bitmas tuganmas, chunki bu resurslardan 
oqilona foydalanilganda suv resurslari aylanib yangilanib 
turadi. Lekin koʻpgina mamlakatlarda suv resurslaridan 
qishloq xoʻjaligi., sanoat, kommunal xoʻjaligi va boshqa 
maqsadlarda foydalanishning ortishi hamda turli omillar 
taʼsirida, birinchi navbatda ishlatiladigan iflos suvlarni 
tozalamay daryo va koʻllarga oqizilishidan suv 
manbalarining ifloslanishi natijasida 20-asr oxiriga kelib 
insoniyat oldida suv takchilligi muammosi paydo boʻldi.

---

⚫
BMT tomonidan kelajakda insoniyatni chuchuk suv 
bilan taʼminlash muammolariga bagʻishlangan Suv 
resurslari boʻyicha 3jahon forumi oʻtkazildi (2003, 
Yaponiya, Kioto), 2003-yil Xalqaro chuchuk suv yili 
deb eʼlon qilindi. Oʻrta Osiyoda Sr., asosan, daryo 
oqimlari va yer osti suvlarining dinamik zaxiralari 
(tiklanadigan resurslar), shuningdek, togʻlardagi 
muzliklar va koʻllarning asriy suv zaxiralaridan tashkil 
topadi. Daryo oqimlari togʻlarda mavsumiy qor
qatlamlari, muzliklar va krrliklarning erishi, 
shuningdek, yogʻinlar natijasida hosil boʻladi.

---

⚫
Togʻlardagi yer osti suvlari yukrridagi sanab 
oʻtilgan suv olish manbalari hisobiga 
vujudga keladi. Togʻoldi va sugʻorma 
mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer
usti suvlari hisobiga toʻyinadi. Daryo va yer 
osti suvlarining suv resurslari oʻzaro bir-
biriga bogʻliq. Yer osti suvlaridan juda katta
miqdorda foydalanish daryo oqimini 
kamaytirib yuboradi.

---

⚫
Oʻrta Osiyoning sugʻorma dehqonchilik 
mintaqalarida daryo suvlarining yillik resurslari 
114 km³ ni, jumladan, Amudaryoda (Zarafshon va 
Qashqadaryo bilan birga) – 74,7 km³, Sirdaryoda –
39 km³, Tajan va Murgʻobda – 2,4 km³ ni tashkil 
etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis 
joylashgan boʻlib, togʻlarda hosil boʻlsada, keng 
tarmoqli sugʻorish kanallari yordamida, asosan, 
tekisliklarda foydalaniladi.

---

⚫
Suv resurslarining hududiy jihatdan notekisligi suv 
isteʼmolidagi tanqislikni vujudga keltiradi. Uni 
bartaraf etish uchun oqimning bir qismi mintaqadan
boshqasiga qayta taqsimlanadi. Oqimni qayta 
taqsimlash Amudaryo (Qoraqum, AmuBuxoro, Katta 
Hisor, Qarshi kanallari va boshqalar) va Sirdaryo 
(Katta Fargʻona, Katta Andijon, Katta Namangan, 
Janubiy Mirzachoʻl kanallari va boshqalar) havzalarida 
juda katta hajmda amalga oshirilgan
(qarang 
Daryolarni havzalararo oqizish
, 
Davlat suv 
fondoʻ
).

---

⚫
Yer qobig’ida, gidrosferada, atmosferada bo’lib 
turadigan xilma - xil fizikkimyoviy jarayonlar tufayli 
vujudga kelgan tabiiy kimyoviy birikmalar yoki sof 
elementlar minerallar deb ataladi.
⚫
Minerallar tabiatda qattiq, suyuq va gaz holatda 
uchraydi. Hozirgi davrga kelib tabiatda minerallarning 
3000 dan ko’proq xili uchraydi. Lekin tabiatdagi tog’ 
jinslari tarkibida hamma minerallar ham 
uchrayvermaydi.

---

⚫
Tog’ jinslari tarkibiga kiruvchi minerallarni jins tashkil 
etuvchi minerallar deb ataladi. Tabiatda ko’pchilik 
minerallar litosferada tarqalgan qattiq tog’ jinslarini 
tashkil qiladi. Kvarts, dala shpati, slyuda, kal’tsit, 
shular jumlasidandir. Suv, neft va tabiatda juda ko’p 
uchraydigan sof simob kabi tabiiy suyuq moddalar 
ham minerallar qatoriga kiradi. Nihoyat vulqonli 
rayonlarda yerning yoriqlaridan chiqadigan tabiiy 
gazlar, masalan, karbonat angidrid, sul’fat angidrid va 
boshqalarni ham mineral deb atash mumkin.

---

Minerallarning kristall tuzilishi.
⚫
Minerallarni o’rganish bilan - mineralogiya fani
shug’ullanadi, kristall va kristalli birikmalarni -
kristallografiya fani o’rganib, kristallarning simmetriyasi, 
shakli va tuzilishi geometriyasi bilan shug’ullanadi. Qattiq 
minerallar tabiatda kristall moddalar ko’rinishida, 
nomuntazam, donador, ko’p yoqli shakllarda, yoxud yaxlit 
ko’rinishda uchraydi. Kamdan - kam hollarda esa 
minerallar amorf holida uchrab, shaklsiz massalarni hosil 
qiladi. Kristall ko’rinishdagi moddalarning 
(minerallarning) asosiy xususiyati, ular tarkibidagi atom va 
ionlarning qat’iy guruhlar bo’yicha fazoda joylashib, kristall 
to’rlarni hosil qiladi.

---

⚫
Geometrik kristall to’r, bir - biri bilan zich 
bog’langan ko’p yoqlilar (kublar, oktaedrlar, 
parallelopipedlar, romblar) dan iborat bo’lib, 
ularning uchlari, 29 markazlari yoki 
tomonlarining o’rta qismida aniq masofada
atomlar (ionlar) joylashgan bo’ladi. Kristall 
to’rining tuzilishidan minerallar kristallarining 
geometrik shakli kelib chiqadi. Masalan: osh tuzi 
(galit) - kub shaklida, tog’ xrustali - prizma 
shaklida .

---

⚫
Kristallarda simmetriyaning 32 xil ko’rinishi bo’lib, 
7 guruhga yoki Kristallografik singoniyalarga 
ajraladi. Ular triklinik, monoklinik, rombik, 
trigonal, tetrogonal, gegsogonal, kub 
singoniyalardir. Ular murakkablik jihatidan quyi, 
o’rta va yuqori singoniyalarga bo’linadi. Bu
singoniyalarga kiruvchi minerallar kristallarida 
yoqlar, tekislik, markaz va o’qlar soni ifodalangan
va bir mineral ikkinchisidan shu bilan farq qiladi.

---

Minerallarning fizikaviy xossalari
⚫
Minerallarning asosiy fizikaviy xossalari qattiqligi, 
zichligi, birikkanligi, sinishi, yaltiroqligi, rangidir. Ular 
minerallarning kimyoviy tarkibi va kristal 
panjaralarning tuzilishiga bog’liq bo’ladi.
⚫
Qattiqligi. Minerallarning qattiqligi unga biror 
qattiqrok bo’lgan moddaning botib kirishiga qarshiligi 
tushunilib, qattiqligi ma’lum bo’lgan mineral yoki 
predmet bilan tirnalib aniqlanadi. Minerallarning 
qattiqligini Moos shkalasi bo’yicha aniqlanib, unda 
qattiqligi 1 dan 10 gacha bo’lgan minerallar qattiqlik 
navbati bilan joylashgandir.

---

---

⚫
MUHANDISLIK - GEOLOGIK TADQIQOTLAR 
(R.T.Zakirov, B.I.Allayarov, B.A.Abduraxmanov)
⚫
https://www.usgs.gov/special-topics/water-science-
school/science/suvning-aylanma-harakati-water-
cycle-uzbek
⚫
https://uz.wikipedia.org/wiki/Suv_aylanishi

---